Limba [i literatura rromani

Transcription

1 Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[ Limba [i literatura rromani pentru anul VI de studiu I rromani hib thaj i literatùra vaò o Òovto siklœvipnasqo berò Ministerul Educa]iei, Cercet`rii [i Tineretului

2 Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[ Limba [i literatura rromani pentru anul VI de studiu I rromani hib thaj i literatùra vaò o Òovto siklœvipnasqo berò 2008 Bucure ti: Editura VANEMONDE

3 Manualul a ap rut, ca material colar auxiliar, Ún cadrul parteneriatului dintre Ministerul Educa iei, Cercet rii i Tineretului i Reprezentan a UNICEF Ún România. Manualul respect obiectivele, cerin ele i con inuturile din programa colar de clasa a VI-a. Referen i: conf. dr. Gheorghe Sar u, Universitatea din Bucure ti prof. Borcoi Jupter, Liceul Teoretic N. Iorga Boto ani Autori: Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama Ilustra ii i copert : pictorul rrom Eugen Raportoru Descrierea CIP a Bibliotecii Na ionale a României CORDOVAN, IONEL I rromani hib thaj i literatùra vaò o Òovto siklœvipnasqo berò / Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama. - Bucure ti : Vanemonde, 2009 ISBN I. Palfi-Tama, Noemi (075.33) Layout: Victoria Dumitrescu DTP: Dan Gl van ISBN Editura: VANEMONDE

4 Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama I rromani hib thaj i literatùra vaò o Òovto siklœvipnasqo berò * Limba i literatura rromani pentru anul VI de studiu 2008 Bucure ti: Editura VANEMONDE

5 GELEM, GELEM... (O rromano hìmno) 1. Gelem, gelem lungone dromença, Maladilem baxtale rromença, A, rromalen, kaapplear tume aven, E caxrença, bokhale havença? R.: Haj, haj, rromalen Haj, haj, havalen... (duj var) 2. Sasas vi man bari famìlia, Mudardæs la i kali legìa. Sarren hindæs, vi rromen vi rromn n, MaÒkar lenapplee vi tikne havorren. R.: Haj, haj, rromalen Putar, Devla, te kale udara, Te Òaj dikhav mirre familia, Palem ka av lungone dromença, Thaj ka phirav baxtale rromença! R.: Haj, haj, rromalen Opre, rroma, si o vaxt akana, Ajde mança sa e lumæqe rroma! O kalo muj thaj e kale jakha, Kamava len sar e kale drakha. R.: Haj, haj, rromalen... ANENAS KE...? Ka-e Rromenqo MaÒkarthemutno Kongrèso, inkerdo k-i Lòndra, anapple-o berò 1971, læs pes i decìzia so o oxto Òtartonaj te avel E Rromenqo MaÒkarthemutno Dîves. Sa atùn sas adoptisardo e rromenqo maòkarthemutno hìmno, i gili Gelem, gelem.... Kadaja gili sas gilabavdi kaapplear i Olivera Vù o, anapple-o prin ardo jugoslavikano fìlmo, Arakhlem vi baxtale rroma (1967). 4

6 L1 O DURÆRDO MILAJ O tato milaj e bare dîvesença agorisardæs pes. Avilæs o durærdo milaj. Akana avri si maj Òudro. Si o vaxt kana e manuòa kiden e drakha, e vurdonença phiraven palal o kÿmpo e bràzbe, o kukurùzo, e semìnce, e kolompìræ thaj aver. O durmilaj si jekh barvalo beròivaxt. I septèmbra, o jekhto hon e durmilajesqo, si o hon kana e siklœvnæ thaj le siklœvne an k-i Òkòla thaj le havorre an k-i xurdelin. Si deòupan septèmbro. Anapple-e Òkolaqi bar le siklœvne thaj le siklœvnæ si loòale ke palem Òirdæs i Òkòla. Duj amala, o Bòbi, jekh siklœvno Òovto klasaqo, thaj i Krìna-jekh siklœvni eftato klasaqo, den dùma. - Bòbi, so miòto si ke palem Òirdæs i Òkòla, phenel i Krìna. But aâukerdem te Òaj dikhav mirre amalen thaj mirre siklærnen. But kamav te drabarav parami a thaj poezìe anapple-i rromani hib! Tu so aâukeres kaapplear o nevo Òkolaqo berò? - Krìne, vi me kamav te drabarav rromane parami a, tha maj but kamav te siklœvav palal e rromenqi història. Anapple-i kadaja Òovto klàsa me siklœvava palal amari història. Si but importànto te prin aras amari història! - Va, va! Avka si! Vi amen si amen jekh purani història. Dikh, avilen vi aver amala. Kamav te av te vakærav vi lença. - MiÒto, Devleça! - Devleça! Savorre siklœvne thaj siklœvnæ gele penqe klasaapplee te vakæren penqe siklærnença so maj kerde von thaj so von kerena... (Kaapplear i Noemi Palfi-TamaÒ) 5

7 LAVA MA KAR E LAVA... o durærdo milaj - o angloivend, o durmilaj o kÿmpo - o vazi o kukurùzo - bòbo, misìri avka - kadæ tha - ama e bràzbe - loli ropàni kolompìri - pi uka, pitºka, phuvæqi phabaj, phuvælo PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O TÈKSTO 1. Ginaven o tèksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprin arde lava! 3. Ambolden o tèksto ga ikanes! 4. Palal savo beròivaxt vakærel pes anapple-o kadava tèksto? 5. Save si e durmilajesqe hona? 6. Kon gelæs Òkolaapplee? 7. Sar bu hon le amalen? 8. So kamel i haj te siklœvel k-i Òkòla? 9. Tha o havo? 10. So phenel o havo ke si but importànto te prin arel? 11. Tume so patæn: si importànto te prin aras amari història? Sosapplear? TE SIKLŒVAS KHETHANES! Palal sar dikhlæm anapple-i Òtarto thaj pan to klàsa, si te xramosaras la hes e vortogtràme. Drabaren e propozìcie: Anapple-e Òkolaqi bar le siklœvne thaj le siklœvnæ si loòale ke palem Òirdæs i Òkòla. But kamav te drabarav parami a thaj poezìe anapple-i rromani hib. Anapple-i kadaja Òovto klàsa me siklœvava palal amari història. Anapplea e propozìcie save sas xramosarde maj opre si trin vortogràme: anapple-e Òkolaqi bar, anapplei rromani hib thaj anapple-i kadaja Òovto klàsa. Kadala trin vortogràme xramosarden pen palal nìòte règule: anapplea e Òkolaqi bar = anapple-e Òkolaqi bar, anapplea i rromani hib = anapple-i rromani hib thaj anapplea i kadaja Òovto klàsa = anapple-i Òovto klàsa. I kràtima, vaj o thavorro, thol pes kana xasardæs pes vareso anapplear jekh lav, kana malaven pen e lava, butvar ka-o agor jekhe lavesqo kaj beòel anglal jekh artìkulo: o, i, e, ël. 6

8 Eksèmpluræ: anapplea o fòros = anapple-o fòros anapplea i klàsa = anapple-i klàsa anapplea e gava = anapple-e gava anapplea ël diza = anapple-ël diza anapplea jekh berò = anapple-jekh berò = an-jekh berò kaj o dad = ka-o dad = k-o dad kaj i daj = ka-i daj = k-i daj kaj e phrala = ka-e phrala = k-e phrala kaj ël phenæ= ka-ël phenæ = k-ël phenæ pa o drom = p-o drom pa i phuv = p-i phuv pa e khera = p-e khera pa ël droma = p-ël droma da aòti xramosarel = d-aòti xramosarel na aòti xal = n-aòti xal kaj aòti al = ka-aòti al = k-aòti al kaj aòti te avel = ka-aòti te avel = k-aòti te avel SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Keren propozìcie e vortogramença: anapple-o, anapplea i, anapple-ël, kaj o, ka-i, k-e, pa-o, p-i, pa e, p-ël. 2. Thon i vortogràma savi trobal anapple-e propozìcie: p-ël, d-aòti, k-o, anapple-i, p-i. Devla, na mar man kadæ, kòrkorro... droma! Mirro dad al... fòros te rodel butî. Avel o milaj, kerav butî... raj. O havo al... klàsa te drabarel lila. Arakhlem la... ùlica / Kindem laqe lubenìca. I GINAVNI I ginavni si e vakæripnasqi rig kaj sikavel o gin, kazom butæ vaj ene si anapple-o vakæripen vaj theren von. I ginavni Òaj te avel: I. I kardinàlo ginavni: sikavel o gin. Drabaren e propozìcie! Amen si amen jekh guruvni, duj grasta, trin bale, Òtar papinæ, pan baòne thaj Òov kaxnæ. Tumen si tumen efta bakræ, oxto buznæ, enæ ra næ thaj deò baòne. BiÒ ene gele anapple-o fòros thaj jekh Òel a hile khere. E alava: jekh, duj, trin, Òtar, pan, Òov, efta, oxto, enæ, deò, biò, jekh Òel sikaven o gin. Kadala lava si kardinàlo ginavnæ

9 1 - jekh 2 - duj 3 - trin 4 - Òtar 5 - pan 6 - Òov 7 - efta 8 - oxto 9 - enæ 10 - deò 11 - deòujekh 12 - deòuduj 13 - deòutrin 14 - deòuòtar 15 - deòupan 16 - deòuòov 17 - deòuefta 18 - deòuoxto 19 - deòuenæ 20 - biò 21 - biò thaj jekh vaj biòujekh 22 - biò thaj duj vaj biòuduj 23 - biò thaj trin vaj biòutrin 24 - biò thaj Òtar vaj biòuòtar 25 - biò thaj pan vaj biòupan 26 - biò thaj Òov vaj biòuòov 27 - biò thaj efta vaj biòuefta 28 - biò thaj oxto vaj biòuoxto 29 - biò thaj enæ vaj biòuenæ 30 - trinvardeò vaj trænda 31 - trinvardeò thaj jekh vaj trændujekh ÒtarvardeÒ vaj sarànda 41 - ÒtarvardeÒ thaj jekh vaj saràndujekh pan vardeò vaj peìnda 51 - pan vardeò thaj jekh vaj peìndujekh ÒovardeÒ 61 - ÒovardeÒ thaj jekh eftavardeò 71 - eftavardeò thaj jekh oxtovardeò 81 - oxtovardeò thaj jekh enævardeò 91 - enævardeò thaj jekh jekh Òel duj Òela trin Òela Òtar Òela pan Òela Òov Òela efta Òela oxto Òela enæ Òela jekh mìja; jekh xìlæda E kardinàlo ginavnæ Òaj te aven: sade ginavnæ, kerdine anapplear jekh lav: jekh, Òtar, oxto, deò, biò, trænda, sarànda, peìnda, Òel, mìja thaj aver; buxle ginavnæ, kerdine anapplear duj vaj maj but lava: deòutrin, deòuòov, biò thaj efta = biòuefta, trin Òela thaj eftevardeò thaj duj, trin mìje efta Òela trinvardeò thaj enæ thaj aver. II. I ordinàlo ginavni sikavel sar thavden e butæ vaj e ene. Drabaren e propozìcie: O dujto havo si khere, thaj o trinto gelæs Òkolaapplee. O deòudujto kher si lesqo. O jekh Òel thaj pan vardeòto siklœvno si anapple-i Òovto klàsa. 8

10 E alava dujto, trinto, deòudujto, jekh Òel thaj pan vardeòto, Òovto sikaven i òrdina. Von si ordinàlo ginavnæ. I ordinàlo ginavni formisarel pes kaapplear i kardinàlo ginavni: duj - dujto, trin - trinto, Òov - Òovto, deòuduj - deòudujto, jekh Òel thaj pan vardeò - jekh Òel thaj pan vardeòto. KLASAQE BUTÆ 1. Xramosaren anapple-e lava e kardinàlo ginavnæ kaapplear 1 kaj 30! 2. Xramosaren lavença kadala kardinàlo ginavnæ: 9, 12, 18, 21, 25, 32, 44, 56, 76, 84, 99, 102, 148, 358, 1011, 2379, Keren e ordinàlo ginavnæ kaapplear kadala kardinàlo ginavnæ: 3, 13, 23, 30, 42, 63, 90, 100, 299, So anen tume pala i Ìndia? Kaapplear aven e rroma?. 9

11 L2 I RROMANI THAJ I RUMUNIKANI HIB Amare duj amala, o Bòbi thaj i Krìna, aresle svàko eno anapple-e pesqi klàsa: o Bòbi anapple-i Òovto klàsa thaj i Krìna anapple-i eftato klàsa. Von xudinde e rajnæapplear e pustika vaò svàko disciplìna: i rromani hib, e rromenqi història, i rumunikani hib, i matemàtika, i fìzika, i anglikani hib, i geografìa, i biologìa. P-o drom karing o kher, o Bòbi, i Krìna thaj aver amala paruven alava palal sar sas anapplejekhto Òkolaqo dîves. - Krine, dikh, xudem lil vaò e rromenqi història. But kamav te sikœvav anapplear kadava lil. - Va, vi me xudem kadava lil! Anapplea kadava lil tu arakhesa but informàcie palal amari orìgina, e tradicionàlo butæ e rromanqe thaj aver. O Geòrge, jekh raklo, pu hlæs len: - Sosapplear tume siklœn i rromani hib thaj e rromenqi història? - Ame siklœvas i rromani hib thaj i història e rromenqi sosapplear ame sam rroma, phenel i Krina. Tu sosapplear siklœves rumunikani hib? - Meee... sem rumùno! Va, kadæ si! Sarkon eno kampel te siklœvel pesqi hib. - Dikhes, Geòrge, but manuòa na xakæren kadaja butî: ame e rroma ivas anapple-i Rumùnia, siklœvas vi e rumunikani hib, tha kampel te siklœvas vi amari dajaqi rromani hib, phenel o Bòbi. - Anapplea kadava berò, me kamav te av k-o Themutno Konkùrso e Rromane hibæqo, phenel i Krina. - Kaj, k-o Themutno Konkùrso e Rromane hibæqo? - pu hel o Geòrge. - Va, kothe aven but have thaj haja anapplear savorro them. - Atùn vi me kamav te av k-o Themutno Konkùrso e Rromane hibæqo, phenel o Geòrge. - Atùn si te siklœves zorales miòto, phenel o Bòbi. - Va, va, kadæ si! 10

12 Amare trin amala gele khere sa vakærindoj palal i rumunikani thaj i rromani hib. Anapple-o kolaver dîves von avile palem k-i Òkòla te siklœven palal... i navni, palal i paònavni thaj aver la he butæ. (Palal o Jonel Kordovàn) LAVA MA KAR E LAVA... pustika - Òkolutne lila paruven alava - vakæren, den dùma kampel - trebal, si te xakæren - xatæren, xa aren dajaqi hib - dajutni hib Themutno Konkùrso - Olimpiàda navni - subtantìvo paònavni - adâektìvo PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O TÈKSTO 1. Ginaven o tèksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprin arde lava! 3. Ambolden o tèksto ga ikanes! 4. Anapple-i savi klàsa si o Bòbi thaj i Krìna? 5. Save lila xundinde von e rajnæapplear? 6. Anapplear savo lil kamel o Bobi te siklœvel? 7. So informàcie Òaj arakhela o Bobi anapple-e rromenqi historiaqo lil? 8. Sosapplear o Bòbi thaj i Krìna siklœven i rromani hib thaj le rromenqi història? 9. Kaj kamel i Krìna te al kadava berò? 10. Tha o Geòrge? 11. Palal so siklile von anapple-o kolaver dîves? TE SIKLŒVAS KHETHANES! I. O VAKÆRIPEN 1. Sa o vaxt kana del pes maj dur nìòte informàcie si jekh vakæripnasqi situàcia. O vakæripen Òaj te avel: E dujenqo vakæripen: kana duj vaj maj but ene paruven lava maòkar lenapplee. E jekhesqo vakæripen: kana jekh eno vakærel thaj kolaver ene i phenen khan. 2. O vakæripen Òaj te kerel pes: a. Ka-o paòaripen: e manuòa kaj vakæren si jekh paòal okolaver. b. Ka-o duræripen: ka-o telefòno ka-o internèto ka-o fàkso 11

13 c. Labærindoj / utilizisarindoj: e cirkulaciaqe sèmnuræ afìòuræ / plakàturæ nevimata / Òunimata dudale sèmnuræ reklàme 3. E vakæripnasqe elemènturæ si: o eno kaj vakærel / del i informàcia: O VAKÆRNO o eno kaj aòunel / xudel informàcia: O UNÆRNO i informàcia: O VAKÆRIPEN / O PHENIPEN Anapple-e dujenqo vakæripen o vakærno Òaj te avel Òunærno, haj o Òunærno Òaj te avel vakærno. Kaj o vakæripen te Òaj avel xatærdo, si te ka-e vakærnes thaj e Òunærnes te avel len jekh vakæripnasqo kòdo. Kadava kòdo Òaj te avel i hib, e vastesqe sèmnuræ, e irkulaciaqe sèmnuræ, o alfabèto Mòrse th.a. Te e vakærnes thaj e Òunærnes na si len jekh vakæripnasqo khethano kòdo, atùn o vakæripen na Òaj avel xatærdo. II. I NAVNI / O SUBSTANTìVO Si e vakæripnasqi rig, kaj anaværel ivutre, butæ, naturaqe fenomènuræ. E navnæ Òaj te aven: 1. Palal o ling e navnænqo: a. MurÒikane navnæ: lil, drom, amal, o Bòbi, rrom, o Geòrge, phral, dand, gono, raklo, havo, phralipen th.a. b. uvlikane navnæ: daj, haj, phen, rakli, luludî, i Krìna, rroj, rajni, hib, història, klàsa th.a. 2. E khethane thaj e ververutne navnæ a. Khethane navnæ (xramosaren pen tikne grafemença): amalin, rakli, grast, buzni, phral, bibi, kak, bori, phabaj, raklo. b. Ververutne navnæ (xramosaren pen bare grafemença): i Krìna, o Bòbi, o Geòrge, i Rumùnia, i Evròpa, o Mädälin. 3. E ivdisarde thaj e bi ivdisarde navnæ: a. E ivdisarde navnæ (si len odî / dùxo): manuò, ruv, phral, siklærno, buzno, bakri, i Krìna, o Bobi, dad, daj thaj aver. b. E bi ivdisarde navnæ (na si len odî / dùxo): manro, mas, lil, vurdon, klàsa, Òkòla, jag, rroj, dand, vast, skamin, zor thaj aver. SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Thon anapple-ël u e thana e trebutne alava : O manus kaj vakærel si.... O manuò kaj aòunel si.... Ka-o duræripen Òaj vakærel pes ka-o...,...,.... E dujenqo vakæripen Òaj te avel kana.... E jekhesqo vakæripen si kana

14 2. Pheren / kompletisaren anapplea e tumare Òtartorre e dujenqo vakæripen: O B@BI:... I KRÌNA: - Savorro milaj semas mirre bibæapplee! O B@BI:... I KRÌNA: - Kerdem verver butæ: drabardem parami a, thovdem gada, vastdem laqe te kerel xaben. O B@BI:... I KRÌNA: - Va, but aâukerdem te Òirdel i Òkòla te dikhav mirre amalen. 3. Ker jekh vakæripen tire amalença bi te utilizisares e alava! 4. Alosar e navnæ anapplear o telutno tabèlo palal o dino modèlo: lil, pustik, drom, amal, o Bòbi, rrom, o Geòrge, Rumùnia, phral, dand, gono, raklo, havo, phralipen, daj, haj, phen, rakli, luludî, i Krìna, rroj, rajni, hib, història, klàsa. E ivdisarde navnæ E bi ivdisarde navnæ muròikane uvlikane muròikane uvlikane amal daj lil luludî 5. Alosaren e navnæ anapplear o tèksto I rromani thaj i rumunikani hib! 6. Phenen so tume dikhen kathe? So keren e siklœvne? 13

15 L3 KAMAV TE ARESAV SIKLÆRNO! Sasas jekhvar jekh havo efta beròenqo. Les sasas les kale bala, bare thaj kale jakha, thule phovæ. Les sasas les jekh kovlo vak thaj jekh Òukar asaipen. Na kamelas te phenel khan ; vakærelas nùmaj atùn kana sas pu hlo. Vov sasas kanutno, godæver thaj amalikano. Sasas les duj vasta, duj punre, duj jakha, duj kana, pan naja jekhe vastesapplee, sas jekh havo sar orsavo havo. Sathaj vov sas jekh cÿra verver. Kadava havo, o Mädälin, gelæs vaò jekhtovar k-i Òkòla. Sasas lesqe cÿra dar sosqe vov na sasas k-i xurdelin thaj vov i anglæs sar si k-i Òkòla. Vov aòundæs pesqe amalenapplear so k-i Òkòla irinel pes, drabarel pes, rangærel pes... Nakhlæs jekh hon, nakhlæs duj, nakhlæs maj but... o havo alas thaj avelas Òkolaapplear. E havesqi daj kamelas so laqo havo te al Òkolaapplee te siklœl lil, te avel loòalo anapple-e pesqo tràjo. I daj dikhlæs so o havo si ruòlo thaj pu hlæs les sar pu helas les savorre d sesapplee: - Mirro havo, so kerdæn tu ad s Òkolaapplee? - Rangærdem, daje, kheldem man, xramosardem thaj drabardem. Xramosardem maj but sar i. Te o havo phendæs e dajaqe k-o Òird loòalo so vov rangærdæs, xramosardæs thaj kheldæs pes, akana na maj xatærdæs pes i loò anapple-e lesqo vak. I daj læs sæma kadala butæapplee thaj palem pu hlæs les: - Mirro havo, sosapplear sanas ruòlo kana phendæn so tu drabardæn Òkolaapplee? O havo a hilæs jekh cÿra, dikhlæs anapple-e pesqe dajaqe jakha thaj phendæs lokhes: - Daje, mirri silærni si la hi, tha sosapplear ma mothovel voj kadæ sar vi ame mothovas khere? Me i xatærav so voj phenel. Sar te siklœvav me te drabarav kana me i xatærav la? I daj, dikhindoj anapple-e havesqe jakha, na anglæs so te amboldel le havesqe. Pala cÿra vaxt, i daj arakhlæs pesqe lava thaj phendæs: - Mirro havo, tiri siklærni si ga i, voj i anel amari rromani hib. Tire Òkolaapplee na si rromane siklærne. Te kames te vastdes avere haven sar tu, trobal te as Òkolaapplee te areses tu siklærno thaj te mothoves rromanes e havença. Kames tu kadaja butî? - Va, kamav, avelas miòto te as k-i Òkola thaj te xakæres so phenen kodola kaj siklæren tut. Me ka av Òkolaapplee te aresav siklærno rromane hibæqo. (palal i Noemi Palfi-TamaÒ) 14

16 LAVA MA KAR E LAVA... vak - glàso kanutno - savo kandel irinel - xramosarel, kalærel rangærel - farbisarel ruòlo - xolæriko mothovel - vakærel, del dùma, sborizel te xakæres - te xatæres me ka av - me ava PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O TÈKSTO 1. Ginaven o tèksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprin arde lava! 3. Ambolden o tèksto ga ikanes! 4. Sar sas o havo kadava tekstosapplear? 5. Sar akharel kadale haves? 6. Sosapplear kamelas i daj te al laqo havo ka-i Òkòla? 7. Sosapplear sas o havo xolæriko? 8. So phendæs i daj pesqe havesqe? 9. Kamel o havo te aresel siklærno? Sosapplear? 10. So trebal te kerel o havo te aresel siklærno? TE SIKLŒVAS KHETHANES! I. E MANU ESQI DESKRÌPCIA Kana keras varekasqi deskrìpcia, si te labæras / utilizisaras duj karakterìstike: a. Fìziko karakterìstike: si e karakterìstike save dikhen pen. Kadala karakterìstike si sikavde utilizisarindoj e paònavnæ: baro, tikno, zèleno, kalo, parno, xarno, lùngo, maòkarutno, buxlo, sano th.a. b. Moràlo karakterìstike: si e karakterìstike save na dikhen pen, tha si xatærde e averenapplear. Kadala karakterìstike si sikavde utilizisarindoj e paònavnæ: amalikano, butærno, godæver, xarano, kanutno, aâukæralo th.a. II. I NAVNI Si la e kadala gramatikane kategorìe: Artìkulo: o definìto artìkulo thaj o bidefinìto artìkulo O ling: o muròikano ling thaj o uvlikano ling O gin: o jekhipen thaj o butipen O kèzo: o Nominatìvo, o Akuzatìvo, o Genitìvo, o Datìvo th.a. 15

17 1. Le navnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen Le muròikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen, kadala agorimata: Jekh konsonànta: phral, thud, gad, gav, vast, rrom, grast th.a. I vokàla -o: havo, raklo, ga o, gono, udarno, astarno th.a. I paòkonsonànta -j: muj, naj, raòaj, raj, ÒoÒoj th.a. I vokàla -i: pani, sastri, dî th.a. O sufìkso -o(s): dòktoro(s), dialèkto(s), fòro(s), hotèlo(s) th.a. O sufìkso -ipen/-mos: phralipen/phralimos, Òukaripen/Òukarimos, ternipen/ternimos O sufìkso -àri: kalendàri, veòàri, masàri th.a. O sufìkso -tòri: bikinitòri, krisnitòri th.a. 2. Le navnnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o butipen Le muròikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o butipen, kadala agorimata: E navnæ agorisarde anapple-jekh konsonànta lien i vokàla -a ka-o butipen: phral-phrala, thudthuda, gad-gada... E navnæ agorisarde anapple-i vokàla -o lien i vokàla -e: havo-chave, raklo-rakle, ga o-ga e, gonogone... E navnæ agorisarde anapple-i paòkonsonànta -j lien i vokàla -a: muj-muja, naj-naja, raòaj-raòaja... E navnæ agorisarde anapple-i vokàla -i lien o diftòngo -æ: pani-panæ, sastri-sastræ, dî-dæ... E navnæ agorisarde anapple-o sufìkso -o(s) lien -uræ: pòdo(s)-poduræ, kumnàto(s)-kumnàturæ, fòro(s)- fòruræ... E navnæ agorisarde anapple-o sufìkso -ipen/-mos lien -mata: phralipen/phralimos-phralimata, Òukaripen/Òukarimos-Òukarimata, ternipen/ternimos-ternimata... E navnæ agorisarde anapple-o sufìkso -àri lien -àræ: kalendàri-kalendàræ, veòàri-veòàræ, masàrimasàræ... E navnæ agorisarde anapple-o sufìkso -tòri lien -tòræ: bikinitòri-bikinitòræ, krisnitòri-krisitòræ... III. O ARTÌKULO a. O definìto artìkulo vaò e muròikane navnæ, ka-o nominatìvo beòel anglal e muròikane navnæ: VaÒ o jekhipen: o VaÒ o butipen: e, le, Ÿl, ol, ël Jekhipen Butipen o manro e / le / Ÿl / ol / ël manre o rrom e / le / Ÿl / ol / ël rroma b. O bidefinìto artìkulo vaò e muròikane navnæ, ka-o nominatìvo beòel anglal e muròikane navnæ: VaÒ o jekhipen: jekh VaÒ o butipen: nìòte 16

18 Jekhipen Butipen jekh manro nìòte manre jekh rrom nìòte rroma IV. UVLIKANE NAVNÆ KERDINE KAappleAR E MUR IKANE NAVNÆ But uvlæne navnæ aven kaapplear e muròikane ivdisarde navnæ. Von keren pen thovindoj o sufìkso -ni ka-e muròikane navnæ. Misala / Eksèmpluræ: rrom (muròikani navni) + ni > rromni ( uvlikani navni) grast (muròikani navni) + ni > grastni ( uvlikani navni) ruv (muròikani navni) + ni > ruvni ( uvlikani navni) SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Keren e karakteristikenqi klasifikàcia e havesqi anapplear o tèksto Kamav te aresav siklærno anapple-o telutno tabèlo: Fìziko karakterìstike Moràlo karakterìstike Sas les thule phovæ Vov sas godæver Ker i deskrìpcia tire amalesqe, labærindoj / utilizisarindoj e fìziko thaj e moràlo karakterìstike! 3. Thon o definìto thaj o bidefinìto artìkulo ka e avutne muròikane navnæ vaò o jekhipen thaj o butipen: lil, pustik, drom, amal, rrom, phral, dand, gono, raklo, havo, phralipen, amal, kurko, ruv, sap, kan, guruv, pani, sastri, veòàri, ÒoÒoj, masàri, raòaj, amalipen, fòro(s), bikinitòri, manuò, hotèlo(s). O definìto artìkulo O bidefinìto artìkulo jekhipen butipen jekhipen butipen o lil e lila jekh lil nìòte lila Keren e uvlikane navnæ, utilizisarindoj o sufìkso -ni, kaapplear kadala muròikane navnæ: sap, ruv, ÒoÒoj, grast, xer, rrom, manuò, raòaj, raj. 17

19 L4 O parami àri: - Pa o plaj, p-o maj aralo, Anapple-jekh kher dudumalo Anglal, beòelas jekh buzni Kaj sas la buznorre trin: Jekh baro - maj xutævdo O maòkarutno - dilorro Thaj... o tiknorro, kaj sas les jekh beròorro. I buzni:... Tume Òukar anapple-o kher beòen, Avri, ni jekh tumenapplear te na inklel, Ni o udar tume te na putren i kana mirro vak na aòunen: - Trin Òingorrealen, trin buznorrealen, La dajaqe o udar putaren, Kë i daj anel tumenqe Patrinœrræ - anapple-ël vuòta... O ruv: - Trin Òingorrealen, trin buznorrealen, La dajaqe o udar putaren, Kë i daj anel tumenqe Patrœrræ - anapple-ël vuòta... I BUZNI THAJ LE TRIN BUZNORRE O tiknorro buznoro: - Na-i amare dajaqo vak! Phrala, o udar na putar, Aver Âigània Òaj te avel! Pesqo vak si thulo, aver! Garavel pes! Si o kirvo ruv! Na-i amare dajaqo vak, Òun!... O ruv: - Trin Òingorrealen, trin buznorrealen, La dajaqe o udar putaren, Kë i daj anel tumenqe Patrœrræ - anapple-ël vuòta... O baro buznorro thaj o maòkarutno buznorro: - Si amari daj, i daj amari si, Kaj anel amenqe xaben, voj si!... O tikno buznorro: - Vaj so maj bari xoli, Merasa me thaj i dajorri!... I buzni: - Maxrime aj xoxavno so san Ruvea, mirre haven xalæn! Dikhesa tu so tuqe kerav!... 18

20 O ruv: Ah, ah - phenelas vov zurales - Phabon mirre pirre, tu i dikhes? Thaj so dukh, thaj so tatipen! Phabon me bala thaj me dùme! Phabovav me thaj, dikh, merav, Devla, khan i ni maj dikhav! Buznie, me tumen kamav, Na mekhen man te merav! I buzni: - Haj, le buznorren te risparas len, Ni jekh var ame te na bistras len, Aven savorença te xas aj te pias, Ke le ruvesapplear ame akana xastras. (i rumunikani adaptàcia si kerdi kaapplear i Elena Nuikä; o rromano amboldipen si kerdo kaapplear o Oktaviàn Bonkulèsku) O parami àri: - O ruv tholas, bokhalo, Xalæs, pilæs, sas loòalo Thaj, sar tholas vov kadæ, Pelæs p-i jag, p-ël angara! O parami àri: - Ku havalen, siklœven! Sosapplear anapple-o ivipen Si te Òunen le maj baren Thaj lenqe lava la he! Te von, le maj barorre, Òunenas e dajaqe dùme, Von amença kathe sasas, ivipnasapplear loòajlenas! Thaj kadæ o ruv lias pesqi potîn thaj le buznæ khelde penqe loòaapplear ke xastrajle le ruvesapplear, le kirvesapplear. LAVA MA KAR E LAVA... o plaj - o kÿmpo, plàjo xutævdo - kaj xutel but, ajlœl les te khelel pes Âigània - ivutro maxrime - biuâo, ungalo pirre - punre te risparas - te liparas xastras - skäpisaras kathe - athe PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O TÈKSTO 1. Ginaven o tèksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprin arde lava! 3. Ambolden o tèksto ga ikanes! 4. Kaj beòelas i buzni? 5. Kazom buznorre sasas la buznæ? 6. Sar sasas e trin buznorre? 7. Kaj gelæs i buzni anapple-jekh dîves? 8. So phendæs i buzni e trin buznorrenqe kana gelæs? 9. Kon avilæs ka-o udar? 10. So kerdæs o ruv te Òaj te gilabel maj sanes? 11. Kon putardæs o vudar e ruvesqe? 12. Kas xalæs o ruv? 13. Sar kerdæs pesqe i buzni acipen? 19

21 TE SIKLŒVAS KHETHANES! I. I NAVNI Anapplea okolaver klasaqo kotor siklilæm palal e muròikane navnæ / substantìvuræ. Anapplea kadava klasaqo kotor vakærasa palal e uvlikane navnæ / substantìvuræ. 1. Le navnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen Le uvlikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen, kadala agorimata: Jekh konsonànta: kris, drakh, ik, hib, jag, jakh, ræt, tharr, patrin, piòom, phuv th.a. I paòkonsonànta -j: haj, daj, baj, rroj, phabaj, sasuj th.a. I vokàla -i: bori, bibi, buzni, bakri, dori, irikli, xoli, ku i, luludî, piri, momeli, rakli, icali, uvli th.a. I vokàla -a: famìlia, variànta, dùma, còxa, càxra, filozofìa, refòrma, telegràma, zèbra th.a. O sufìkso -ni: manuòni, rromni, guruvni, xerni, grastni, raòajni, ruvni, sapni, ÒoÒojni th.a. O agoripen -i(k): huri(k), angrusti(k), kangli(k), pori(k) th.a. O sufìkso -orri/œrri: katœrri, rromnœrri, dajorri, phenœrri, hajorri, phabajorri th.a. 2. Le navnænqe agorimata ka-o nominatìvo, ka-o butipen Le uvlikane navnæ si len ka-o nominatìvo, ka-o butipen, kadala agorimata: E navnæ agorisarde anapple-jekh konsonànta, lien i vokàla -a ka-o butipen: kris-krisa, drakhdrakha, ik- ika, hib- hiba, jag-jaga, jakh-jakha, tharr-tharra, piòom-piòoma, phuv-phuva th.a E navnæ agorisarde anapple-i paòkonsonànta -j, lien i vokàla -a: haj- haja, daj-daja, baj-baja, rrojrroja, phabaj-phabaja, sasuj-sasuja th.a. E navnæ agorisarde anapple-i vokàla -i, lien o diftòngo -æ: bori-boræ, bibi-bibæ, buzni-buznæ, bakribakræ, dori-doræ, irikli- iriklæ, xoli-xolæ, luludî-luludæ, piri-piræ, momeli-momelæ, rakli-raklæ, icali-icalæ, uvli- uvlæ th.a. E navnæ agorisarde anapple-i vokàla -a, lien i vokàla -e: famìlia-famìlie, variànta-variànte, dùmadùme, còxa-còxe, càxra-caàxre, filozofìa-filizofìe, refòrma-refòrme, telegràma-telegràme, zèbra-zèbre th.a. E navnæ agorisarde anapple-o sufìkso -ni, lien o diftòngo -æ: manuòni-manuònæ, rromni-rromnæ, guruvni-guruvnæ, xerni-xernæ, grastni-grastnæ, raòajni-raòajnæ, ruvni-ruvnæ, sapni-sapnæ, ÒoÒojni-ÒoÒojnæ th.a. E navnæ agorisarde anapple-o agoripen -i(k), lien o diftòngo -æ vaj i vocala -a: huri(k)- huræ/ hurika, angrusti(k)-angrustæ/angrustika, kangli(k)-kanglæ/kanglika, pori(k)-poræ/porika th.a E navnæ agorisarde anapple-o sufìkso -orri/œrri, lien - o diftòngo -æ: katœrri-katòrræ, rromnœrrirromnœræ, dajorri-dajorræ, phenœrri-phenœrræ, hajorri- hajorræ, phabajorri-phabajorræ th.a. 20

22 Te lias godæapplee! 1. E uvlikane navnæ save si len ka-o nominatìvo, jekhipen, jekh anapplear e konsonànte l, n, t, r xuden/ lien e maj butvar o agoripen -æ: mol-molæ, men-menæ, patrin-patrinæ, kat-katæ, zor-zoræ. 2. Si uvlikane navnæ save Òaj te avel len duj fòrme vaò o butipen: -a thaj -æ. Misala: bar-bara/baræ, ar- ara/ aræ, hib- hiba/ hibæ, phuv-phuva/phuvæ, suv-suva/suvæ. 3. Savorre navnæ save ka-o nominatìvo jekhipen agorisaren pen anapple-i vokàla -a si uvlikane: famìlia, variànta, dùma, còxa, càxra, filozofìa, refòrma, telegràma, zèbra. 4. Savorre navnæ save ka-o nominatìvo jekhipen agorisaren pen anapplea o sufikso -ipen/ -mos si muròikane: amalipen, phralipen, ternipen, la hipen th.a. II. O ARTÌKULO a. O definìto artìkulo vaò e uvlikane navnæ, ka-o nominatìvo, beòel anglal e muròikane navnæ: VaÒ o jekhipen: i VaÒ o butipen: e, le, Ÿl, ol, ël b. O bidefinìto artìkulo vaò e uvlikane navnæ, ka-o nominatìvo, beòel anglal e muròikane navnæ: VaÒ o jekhipen: jekh VaÒ o butipen: nìòte Jekhipen Butipen i daj e / le / Ÿl / ol / ël daja i phen e / le / Ÿl / ol / ël phenæ Jekhipen Butipen jekh daj nìòte daja jekh phen nìòte phenæ III. E DIMINÙTÌVURÆ: si alava le savenqo xatæripen/sènso si maj tikno sar e alavenqo anapplear save von aven. Eksèmpluræ / misala: phral + orro > phralorro haj + orri > hajorri E alava phralorro, hajorri si len maj tikno xatæripen/sènso sar e alava phral/ haj. E alava phralorro thaj hajorri si diminutìvuræ. 1. O alav phralorro si jekh muròikani navni / substantìvo. E muròikane diminutìvuræ keren pen e sufiksoça -orro: dand + orro > dandorro gono + orro > gonorro grast + orro > grastorro kher + orro > kherorro phuro + orro > phurorro 21

23 2. O alav hajorri si jekh uvlikani navni / substantìvo. E uvlikane diminutìvuræ keren pen e sufiksoça -orri / -œrri: phabaj + orri > phabajorri daj + orri > dajorri Si alava save keren diminutìvuræ anapplea o sufìkso -œrri: a. E alava save agorisaren pen ka-o nominatìvo, ka-o jekhipen, anapple-i vokàla -i: rakli + orri > raklœrri dori + orri > dorœrri bori + orri > borœrri I vokàla -i, kaapplear o agor e alavenqo, thaj i vokàla o, kaapplear o sufìkso -orri del amen o diftòngo -œ. (i+o=œ) b. E alava save agorisaren pen anapple-i konsonànta l, n, t, r thaj keren o butipen anapple-o diftòngo -æ: phen + orri > phenœrri kat + orri > katœrri len + orri > lenœrri 3. Si diminutìvuræ kaj Òaj keren pen na nùmaj kaapplear e navnæ/substantìvuræ, tha vi kaapplear e ginavnæ, paònavnæ th.a.: Òtarto (ginavni) + orro > Òtartorro kalo (paònavni) + orro > kalorro parno (paònavni) + orro > parnorro loli (paònavni) + orri > lolœrri SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Alosaren anapplear o tèksto I buzni thaj e trin buznorre e uvlikane navnæ! 2. Thon o definìto thaj o bidefinìto artìkulo ka e dine uvlikane navnæ vaò o jekhipen thaj o butipen: baj, bakri, balval, bar, bibi, càxra, ik, irikli, hib, drakh, jakh, kat, katœrri, kris, khangeri, len, luludî, patrin, pori(k), phabaj, refòrma, suv, zor, Âiràfa, uvli. O definìto artìkulo O bidefinìto artìkulo jekhipen butipen jekhipen butipen i baj e baja jekh baj nìòte baja Keren e diminutìvuræ kaapplear e uvlikane navnæ: bakri, bori, irikli, gili, kat, luludî, patrin, phuri, rromni! Misal / Eksèmplo: buzni + orri > buznœrri 22