Ai' ORB A YCAi ELMLAR AKADEMYAS NasiMi llna DlLQiLix lxsriruru ''K[TAB-DODO QORQUD" DLNN TZAd LUGET BAK - ELM.1999
"ATarltaycort xalquun nfiihiim tarix va,n?danfuet quynaqlortudan ltiri olan'tkitalti-dada Qorqud" dostanmut yarart,rtasrndan 1300 il kcain O{uz tiirklarhin tarixhi aks ctdinn "Kitabi-Dada Qorqud" yirksak. bagari ideollar taranniinryiisii kimi diinya xalqlannm nta'navi san athr xazinas ina d ax il o mug du r. " ("Kltahl-Dede Qorqud" dastanrnrn t300 llllyl haqqrnda Azerbaycan Respubllkasr Prczldetrtl cenab lleyder Ollyevln 20 aprel 1997-cl ll tarkll Fermanrndan) u{ rn n/ U{n.U 3 g o o rd ]J rd o b rs v.l-j r3oo
6N s6z Rcdaktoru: prof. AdAMUSA Axu\Dov "Kltabl-Deda Qorqud" dlllnln lzalrh liifoil. - Bakr: Elm, 1999-204 s. SBN 5-8066 - 1083 _ 7 oxuculara toqdim edilsn bu liifot abidonin sciz xozioosi barosindo ilk leksikoqrafik eserdir. Liilotin yazllmasrndan meqsad iglonmo intensivliyindon vo mongoyinden asrh olmayaraq, biitiin sdzlori qcydo almaq, srizlorin dastanrn dilincloki semanrik va qramruatik me'nalannl oyaoi giistormokdir. Kitabda sabit srjz birlogmolori, siizlorin mocazi msbalan da verilmigdir. Liilotde 2400-o yaxln siiztn izahr verilir. K 4602030000-873 6ss(07) - 99 Sifariglo O "Elrn" negrlyyrtl, 1.999 Oxuculara toqdim olunan "Kitabi-Dodo Qorqud" dilinin izahh ltiloti qodim tiirk dastantna hosr olunmug gogidli todqiqatlar igorisindo ilk lcksikoqrafik ossrdir. Moghur ttirk qorqudgiinasr Orxan $aiq Giikyayn oz "Dcdem Korkudun kitabt"na (stanbul, 1973) olavo etdiyi ttigot no qodor mtikemmol olsa da, leksikoqrafik osstdsn daha gox tarixi-mtiqayisoli aragdrrma seciyyosi dagryrr. Digor giirkomli qorqudgiinas alim Homid Araslmrn "Kitabi-Dodo Qorqud"unda (Bakr, 1962) verilrnig lii[ot iso daha 9ox gcnirs oxucu ktitlosino mo'nasl aydm olmayan sdzlori ohato cdir vo comi 370 sdzdon ibarotdir. Liilotin sdzliiyti Azorbaycanda nogr edilmig Dodo Qorqud dastanlannrn holslik sonuncus'u vo monco, on mtikommeli olan "Kitabi-Dodo Qorqud" (Bakr, 1988. Tortib, transkripsiya, sadolegdirilmig variant vo miiqeddimo professorlar Forhad Zeyna' lov va Samot Olizadonindir) osa.srnda haztrlanmtg vo misallar da homin kitabdakr rnotndan scaihnigdir. LiiSet abidanin stiz xozinosi balodo elni-tudqiqat iqi olmaqla borabor, oxuculara oserin dili ilo ba$ir konkrei leksik rnollumat veron menbe kimi nozerdo tutulrnugdur. Liilotin yazrlmastndan moqsod cyni zamanda iglonmo intensivliyindon vo mongoyindon asllt olmayaraq, biittin siizlsri qeydo almaq, s6zlorin dastantn dilindaki semantik vo qrammatik mo'nalannr niimayig etdirmekdir. Lii[otde sabit sdz birlogmolori, s<izlerin mocazi mo'nalan da vcrilmigdir. Liifiotdo 2400-o yaxm (2392) siiziin izahr vcrilir. Ltifoti Azorbaycan Elmlor Akadcmiyast Nosimi adrna Dilgilik institutunun Azorbaycan dili tarixi gd'bosinin omokdaqlarr: professor Scvil Mehdiyeva (e,z,l,c,p.), professor Rehile Mohsrromova (t,x,), filologiya clmlori doktorlarr Ovez Sadlqov (a,v,s,ii), Afina Olizado (!,u,q), filologiya clmlori namizodlori F.L.Paronci (q,!,d,nt,p,l), Vahid Adilov (b,o), Fazil Ohnrodov
((g), Mohorrom Ohmedov (n),ale Qoribova (r,i,lts), Rcyhan Modotova (q o herflori) tertib ctmiglor. G6zo doyorr ndqsanlarr instituta (H.Cavid prspckti, 31, V mortabo, Dilgil ik ins ti tu tu, tct. : 3 9-3 5-7 t) gatdiranlira torsokkiil vs rninnetdarhlrmrzr svvolcedon bildiririk. REDAKTOR luderix eurulu$u l. Liifotdo bag siizlor miiiu;ir Azorbaycan oli$asr ardrcrlh[r ile vorilir. 2. Bag s<izlorin ovvolco qrarnmatik, sonra iso montaco monsubiyyoti giistorilir. 3. S6ztin qrammatik monsubiyyoti miivafiq ixtisarlarla g6storilir: isim-is. sifot-sif., say-s., ovszli k -ov.,fo'l-f., zorf-z.,k6mok9i nitq hissolori: qogma-qog., ba$aylcr-baf,,odat-od., toponim-top., anhoponim - antr., zoon im-zoon., vokati v-vok. ; 4. Siiziin mongoyi orob siizlori qargrsrnda o., fars s6zlori iso fars kimi gorti ixtisarlarla, komponcntlordan biri fars, biri orob dilins msnsub oleur miirskksb siizlorin mongoyi o. fars goklinde igarolonir; 5. Bir rrcgo yazrhg formasr olur sijzlor arasrnda paralel (l) ig"- r.lsi qoyulur; 6. Sdz ovvolindo fonctik varianhn abidodo olan variant verilir vo homin siiziin mtiasir variarihna baxllrr: tap/dax/l,jag 7. BaS siiz kimi verilmig srob vo fars sdziini.in miiasir Azerbaycan dilindo sinonim variantr olduqda ms'na homin sinonimlo vcritr; 8. Liifotdo omonimlor roma roqomlori ile ayn-ayn verilir: yiiz is. giilrro, iz; yrj.z [ s. yiiz (100). 9. Bag siiz goxmo'nahdrsa, onun mo'na galarlarr oreb roqomlori ilo bag siiziin yuvasrnda vcrilir; 10. Bag sriziin macazi ms'nada iglonmasi mec. igarosi ile gdstorilir; l. Fars tlili izafotlori birinci siiziin maddosindo vorilir; 12. Liilotdo mon, son, o goxs ovozliklsrinin N1 -sa[rrnun ilo ifado olunan qodim ydnliik hal formasr ba- N;a, sanla//sa[a, ona, ana/ bag sdz kimi taqdim olunur, qiu'grsrnda izalu vo miiasir yazrhg formasr velilir; 13. Liifotdo fo'llar rnosdor goklindo vcrilir; 14. Baq siiz sabit sdz birlagmosi daxilindodirso, bag s6zdon sonra iki n6qto qoyulur, sonra sabit birlogmo verilir. Namaz is.o; nzun:rz qrlmaq. 15. Liilotdo fb'li birlegmolor * romb, ismi birlogmolor O iqarosi ilo vcrilir.
t t-r dar A A n. Qrqsun bonim kor goziim, a Dirso xan, yaman sokrir (38);,a baba, egidtirom (71). ABDOST is.fars. + Abdost almag - narnazdan qabaq oliiziinii yuma, dostomaz..ari sudan abdost aldtlar (50); Qalrn Oluz beglori arr sudan abdast alclilar(66). AV is.ov. O$lan safdrr-esendir, avdacltr (38). + Av avlamaq - ov etmok. Ssn var ikan av avladr, qug qugladr (37). ava binmsk - ova gctmok tigiin atlara ninib yola grxmaq. Boglor hob ava bindi (5a); "Moro, sabah gahinlori al, xolvotco ava binelim!"- dedi (l l6); ava grlmaq - ova glxmaq. Ala tala ala loqkor ava flq& (42). Baybdre bagin olh atlandr, ava gqdt (53). AVAZ is.fars. Sos, soda. Avaztmgddelmodin, iinimbolulmadrn bir atdrr, eliime girdi, ilotim, saqltyaytm, - dedi (60); Avazt qaba kdpek!_e-re qofa salan! (45). + avaz velmok - sos vermek. Aydrr: "Qan$rnuza yaprgurlarsa, "Qazan. bogiin xatunt qansrnrzdr, qrrq yerdon avazverosiz", - dedi (a6); avaz golmok - sos golmok. Qrrq yerdon avaz geldi (46). AVANMAQ f.srnmaq. Diirtiigerksn ala giindorin ilvimlnasun! (51). AVC is. Ovuc. Avctna a$tnayan oltikl0 oxdr (100). AVLAMAQ f. Ovlanraq. Arqubcli Ala talr avhyuban agma[rm yoq (10?), AVLANMAQ f.qay.n. Ovlarunaq. Son gcdoli, xanltn, arqurr yatan Ala tallarun avlanntamrydr(105). AVSAL sif. 0 Avsal olrnaq - iivsol olmaq, xostolonmok..4 r'salolmrg tana kibi a!,zrnrn suyr aqdr (87). AVQ is. Ov9u. Moro dadr, ntsn avqr dcgilom (54); Avgt- ardan ayru dilbendi bo[azrna kogdi (105). A6 sif. A!. Borii golgil, aq siidin omdigirn, qadrnum ana! (3e). AQ-BAN//A6-BAN sif. Dik. Babamrn a!-ban evinden grqardrm (93); Giigden ildrnm a[$an evim iizerine qaqu gdrdtim ' (44). AQAN fe'li sif. Axan. A[an tun sulardan xsber kege... (37); Qamon Bgan giirkli suym qurumasrn! (41). AQ QAYA is. Yer a&. Aq qayann qaplantnrn erkoginde bir ktikiim var. Ortac qrrda sizin kcyiklerintiz turlurmrya (l l8). AQN is. Qapqrngrhq. Basat gimdi aqtndan goldi (99); Aqrn gapmaq - gapqmgrhfa getmak. Qanturah aydrr: "Baba, yelisi qara Qazhq atuma oyer sal'ayrm, qanlu kafor eline aqn gapayrm (86); aqrn dilomok 'izn istomok. Bayrndrr xandan aqrn diledi (94); aqrn vermok - im vermok. Aqn verdi (00). AQNDL sif. Cogub-dagan. Aqndilt giirkliisuyrnt kegmego gelmigom (56); Aqndilt gtirklii suytmm tagqunr qardag! (l oo). AQNQ is. Diiyiiqgii. Aqnglarkaferin elin-giiniin urub qrzrn-gelinin ssir etdilor (109); Agng derildi, U9 yiiz say cidalu yigit bunrn yanrna csm' oldr (l l0). AQTMAQ f. Axrtmaq. Qamrn aqan ytigrek sudan bir olul aqrtdrnsq degil mana! (38). AQL sif. A$r. Aql4 qarab segilon calda (37). AQMAQ f. Axmaq. Ne Qazhq ta$r aqar sonin sulann? Aqarkibi aqmaz olsun! (39); Aqub geden an sudan abdsst aldr (76): AQSOQA is. Qala adr. Mogor Bagr aguq Tatyan qel'esinden, Agsoqa qol'esindon kafsrin casusl vardr (69). AQ HASAR is. Qala a&. A! hasar qol'osinin btircirr yrqdrm (118). AQQA is. Pul. Alrr xozinesini, bol ag7asnt yalmaladrlar (42); Kafor doxi diigiibon bir yerde aqga iililpmskdeydi (53). A6 sif. l) AE.,4lsiidin tqya emzirso, ana gdrkli (33); Bir yerdo a! ota[, bir yerde qrzrl ota$, bir yerdo qara ota! qurdrrmrgdr (34); 2) Hiindiir. Bayrndrr xanrrr ajmeydanrnda bu oglan cong etrnigdiir (36); Ameydannr ortasrnda baxdr-turdr (36); n a! alrnlu. A almlu Baymdrnn divanrna varma$rm yoq (107); a! birgoklii. AS birgthu anan ycri behigt olsunt (al); a[ yelek- ti - a! lolokli, A$ yelahii iitgiin oxrn rnana vergil (107); AE y"- lehti 6tkin oxlar atrpaydrq (108); a! saqallu. A! saqallu baban yeri ugma! olsun! @); A! saqallu qocanrn a[zrn siigdi (37);
A! saz - bdyiik me;a. A! saztn aslanrnda bir kiikiim var' ( 8); AS sunqur - qug adr. A$ sunqw qugr crkogindo bir krikiim var, Ala cirdok, qara qazun ugurmlya (l l9); A!-boz - a!-boz (rong) Qaparkon a!-boz atrn biidrsmestin! (41); Ag-boz atlar gapdrnr alpanlar giirdiim (95). AG MOlK QE$MO is. gaxs a&. AS Molik Qc1na qrzrna nigah eden... itet< qoca olh Alb Oran gapir yerdi (50). AGA is. A!a. Qaragiine olh Qarabudag aydtr: " Agan eazan, meslehetdir" (42); A[anuan otmegi sizo halal olsun! (60). AGAYL is. Yaylaq. Ajayildan tiimon qoyun gederso, menim geder @O); AEiyttdaag-ci qoyun,*,unn gtiloriolrutrf ie O>. AGARMAQ f. Alarmaq. Saqahm afiardugtn no bogonmozsen? (80). A6AC is.l)a!ac. Gol, bu agacdibindo cnoliim, yeyolim, - dedi (a6); A[ac gemilori oynadan su! (44). 2) Mosafo 6l9iisii. Kaferlor yedi a[ac yer qargu goldilor (S7). AGARMAQ f. Alarmaq. Ddliminden ajars4 baba gdrkli (33). A1Z is. l) A[rz. Deli Qarcar a[zrn klpiklondirdi (55); ASztn qunsun, goban! (a5): * a$v agmaq,. A[n agub 6gar olsam, iistimizdo Tenri giirkli! (32); n alzr duah. Ola kim, bir a!- zt dualnn alqrgile Tenri bizo bir yetman eyal vere,- dedi (35); Aftz<lil. ASu dildan bir qag kelmo xobor mana! (39); 2) SorheA. Toluz ttimon Giirciistan a$ztna varub qonch (l0a); Alam Qazan,..sas r d inlii G iircti stan a[zt nda oturarsan (42). A1ZL sif. Ozi.inden cleyon. Agtzlilar bu' suy rmdan igdiki yoq (56). edu- is. Qoyun saxlanan ycr. Apln qapusrnr borkitrli (43); Arqasuu urub, bork apln ardrn sdkon! (45). AGLMAC is. Uca taxt. Son gcdeli a[rlnrafiungdkdo ikon yero endi (75). ndm sif. l) Bdyiik gokisi olan. Afiryiiklor zohmin qatrr biliir (32); Mancrhlr agtr tagdan lrzrldayub qatr enon (90); 2) mec. Qiymetli. Ajrxezine, bol legkar alayrn (38); Aprxozinesini, bol aqgasrnr yagmaladilar (42); 3) moc. Zongin. Agr qonaqhq eylodilor (55); a) moc. Oziz, Ead. Megor ol giin kafarlerin agtr giinloriydi. Her biri yemokde-igmokdo idi (58); * afrrlrq etrnok - hiirmet qoymaq. Tag Oluz baglarine a[trltq l0 edtibtoylarjr (124); n afrr-ulu - zongin. ASr-uludivanlm stiriilmedi (7s). A6RDMAQ f. Ucaltmaq. Anlar doxi gori donib, bon astrdan Qazana qarpu geldilar (126); Bon afittdtb k69dilor. Yola girdilor (l l9). A6RLAMAQ f.ozizlornsk... Ol anr ycdirer-igiror, astrlarozizlor, gtinderer (3 3 ). A6LAMAQ f. Aflamaq. Qara baqrm qurban olsun bu giin sana! -dedi, zanhq eyledi, asladt (38); Menim tigtin aflamtyasanl(47); L'allar-bozlar - allayrb inlamek. "Qardag Beyrek" - deyid aflar-bozlar (60); aflayrbanr-srqlayrbanr - allayrb srzlamaq. Aflaytban-aqlaytbam evina geldi (57). AdLAR fc'li sif. Allayan. Ycdi qrz qardagrn yedi yol ayrrdnda aflargdrdiim, Bamsr! (59). AGLA6 AN is. Yer adr. Kafsr sorheddino Crzrqlara, Agtalana, Giiggo tala aluban grqayrn (69). AGLATMAQ f.icb.n. Allamala mecbur etmok. "Baba', deytj a$latdtlar, "a;na" deyii bozlatdrlar (71); Qara gdzlii qa qartapumr aflatmapl(74). A6LA$MAQ f. mii9t.n. Bir yerdo allamaq. Hep anda olan bogler aflasdilar(125); Bunr egidicek qrrq yigit afla9&lar(88); n allagmaq-bdgiirigmek - aflagmaq-hiinkiirmek. Muradmamoqsudrna irmoyon yalnuz qardag! - dcyib aflasdilar-bdgiiris, dilor(5tt). AdL sif. A!h. Aflr, qarah segon galda (3a). porvaza a!&(116). AGMAQ f. Qalxmaq. $ahin ndnlunq f. Qaldrrrlmaq. Altun-tuc bonlar afnldt (r rs). ' ACRJMAQ f. Alrrmaq. Yata-yata yantmtz a$ndt ( 2). AGCA sif, Alappaq. Agca qarlar yalmrg, dizo yetmig (65); Sarr yrlan soqmadrn ascatenim qalqub gigor (38); Maro, saqalupr a[ca qoca (80); C asca tozlu - alappaq tozlu. Ajca tozlu qatr yayrm zarbzan inlor (108); Alca Qala - Yer adr. Ajca Qala Stirmeliiyo goliib, Qazan qrrq otaq dikdirdi (78). AD is. Ad. Ata a&n yirirjendo d6vletlii olul yeg (32); * ad qazanmaq - ad gxarmaq. Sa[rm ela baqdu[rmda Qartagrm Qaragiinoyi gdrdim, - Bag kosiibdir, qan ddkipdir, Q<indi alub, dr, ad qazanubdr (69); ad qoymaq - adlandrrmaq. Dedem Qor- ' qut golsiin, bu ollana ad qosun (36); Dodom Qorqud geldi, o!- il
lana ad godt $ ); adr grqmaq - g6luot qazanmaq, moghur olmaq. Or ntaltna qlymayrnca adt qqmaz(31); tj adr bollii - mo$hur, hammrn tantdtlt. i9 Ofuzda" Tag Ofuzda a& bojli. Aruz olh xanrm Basat, mana maded! - dedi (100). ADA6LU//ADAXLU sif. Adaxh. Ada$luandan orgonlik bir qrrmrzr qaftan geldi (57); Baqdr-gordi bu otaf Banrgigok otalrymrg ki, Beyrogin begikkortmo niganltst, adaxluay& (54). ADAM is. er. Adam; 6len adan dirilmoz, gtxan can gcrii gelmoz (31); Adam igmoyen act sular slzrnca, slzmasa, ycg (32); O adam almaq - adam esir giitiirmsk. Yol kosdi, adam aldr, bdytik herami oldr (99); adam salmaq - adam giindermok. Adan saldt, emmisini oxudr, geldi (tl9); Tokur adatn sald4 "Kim id0gin biliin!" - dedi (l l6). ADAM is.or. Peyfambor adr. Adoma sen tac urdun, $eytana lo'nst qrldrn (96); D adomilor evroni - igid. Adonilor awani Doli D'cmrul alin elino galdr, qas-qas giildi (80). ADLU sif. Adr olan. Beyrek adlu bir yigide buhgdrnmr? (6 1). AZAD sif. fars. Sorbost: * azad el.omok //eylornok - xilas ctmek, qurtarmaq. Qrrq bag qul, qrrq qlmaq ofh Uruz bagtna azad eledi (50); Qrrq evli qulla qrrq cariye olh bagrna gevirdi, azad eyledi (78); azad olmaq - azadhq oldo etmok, sorbost olmaq. Anun cam azad olsun! -dcdi (81). -AZCUN sif. Azmrg, yolunu itirmig. ltiim ile bir yalaqda yundum igen az$un kafer (43); azlrn dinlii - pozlun dinli. Azgun dinliikaferlero bir o{ul tutdrrdrnsa, degil mana (73); Azlun dinltikafor bunaldr, oxa girdi (71). AZMAQ f. l) Azmaq, yolu itirmek. Qarannu diin igindo yol azsan, umuil nodir? (102); Azb gelon qozayt tonri savsrn, xanlm, hey! (32); 2) moc. Do$ru yoldan grxmaq, yantlmaq, sapmaq; Ay emel azmig, fe'li ddnm0g, qadir allah a[ alntna qada yazmrg! (56); Omelinmi azdl! Fe'linmi azdn $q. AA..AUR sif. Giircii. Cenab, osilzado, a!a. $6kli Molik aydrr: "Mara, aznaur, ne heyfimiz qaldr?" (43). AZUG is. Azuqe. Yedi giinlik azugla grqayrn (69). AY is. Yer kflrosinin peyki. Aydan arr, gtindon grirkli qrz qardagrn Banrgigogi Bamsr Beyrego dilornogo.golmigorn! - dcdi (s6). lz AY is. ilin b6!iinciiy;i on iki hissoden hor biri. Toquz ay tar qarnrmda giitiir.ligrm oful! (82); Bir aybaqsun, bir aydavav mazsam, iki aybaqsun! (75). AY vok.sriz. Gdrermisin, ay o$ul, noler oldr?! (a0); Babasr aydrr: " Ay o$t Banrgigegin bir doli qartagr vardr, adrna Doli Qargar deyirlar (55). AYA is. Yiyo,.Qonur atm ayasi Xan Uruzrn babasl, Xanrm Qazan, iininr anla, siiztim dinle! (63). AYA is. Sapanrn giizii. Qoyun dimoz, kegi dimez, sapanrn ayasna qor atar, kafori yrqar (44); Bronler ovroni Qaraquc goban sapanrn ayasnatag qodr, atdr (43). AYA SOFYA. Kilss adr. Yol iizorindo kafsrin Aya Sofyast vardr (l 9). AYAQ is. Ayaq, bodon iz'ri. Ayagntn srndulmr kimsoyo dcmodi (106); Bu!.a aya$ iistins turamadr, dtigdi (36); 0 ay apa diigmok-yalvarmaq. Bcyregin aya[tna drtgdiler (6 6); Qazann ayafina diisdile4 suglarrn dilodiler, elin iigdiler (126). AYAQ is. Qodeh, bado. 'ltun ayaq siirahilor dtiztilmiigdi Q2); Altun aya[r olindon yera galdr (53). AYAQLLAR sif. Ayafr olanlar. Ayaqhlarburaya geldigi yoq (s6). AYdR is. Diilliik erkok at. Topol-qagla aysrtnatondaz bindi (a2); Baybiironin olhygun bir doniz qulunr boz ay[raldr lar (52-53). AYdRLQ qif. Diilliik erkok atr olan. Bunun adtboz aylrhq Bamsr'Beyrok olsunl (54). AY6RGOZLU is. Qay adr. Kaforleri it ardura burafrb xorlryan, elden grqub Ay$rgdzlii suymdan at yiizdiiron, olli yeddi qol'onin kolidin alan, A[ Molik Qegmo qt:ztnanigah cdon Sufi Sandal Melike qan qusdrran, qlrq ciibbe biiriiniib otuz yeddi qel'o boyinin me[bub.qrzlarrnr-gaiub bir-bir boynrn qu-"an, yiizindo-todafrnda 6,pen ilek qoca osh Alb Oron-gapar-yetdi (50). AYD is. Ayrtmaq fe'lindon. gayio. Ulu-kigi qalmry4 sdz aydn4 Qan-qoca qalmrya - qu aydna (89); * aydr vermek - demek, danrgmaq. Gazi eronlor basrna ne goldigin aydt verdi (l 03). AYDN is. igrq. Gdror gozim aydmr o!ul! Tutar b'eltim qtivveti olul! (66); Qarannuhca gdzlorim aydm opult (72). l3
AYi$a is. or. $exs adr. Ayise ile Fatimonin nigahr su! ( a); Ol Ayige, Fatimo soytdtr, xanrm (33). AYL is, Aul. Qara ayilum qoyunml yiiklii qodum, Qogmrdr, qoyunmrdrr, anr bilssm (97); AE ayldan tiimon qoyun vergil (36). AYLLU sif. Aullu. Qara aytllu qoyunrnr yiiklii qodun, qog oldr! (97). AYRD is. Aytrrcr. Varaym anl anasr yantndan alaytn, qtlrcla parahyayrn, altr bitltik edoyin, altr yohn aytrdnda brralayn (72); Yedi qrz qardagtn yedi yol aytrdmda allar giirdiim, Bamsr! (59). AYRMAQ f. Ayrrmaq. Axrr veqtinde an imandan aylnnasunl (67); Dsf i Basat qogr basub bosazladr, dorisini yiizdi, quyrulile basrnr deriden aytrmadt, igine girdi (l0l). AYTMAQ f. Demek. El-evtintizde gahb-aydan ozan olsun! (32); Olin b6grine urar, aydar (33). AYNA zorf. Ciimo (gtinti), Safrg giintinda ayna gdrkli, ayna giini oqryanda qiitbe gttrkli (32). AYNA MOLOK is. $oxs adr. Ayna Molold. Qutlu Melak! Olmege-yitmoge getmomigdim, yatacaq yerim geno bu xorab olasrydr (33). AYRAN is. Ayran. Au ayran tiikilends gap-gap igon! (45). AYRQ is. Bagqalarr. Adaxlusrn aynqlaralurkon tutub alan (120); * ayrrq girmok - ayrrhq olmaq. Mana tutan gordogo ayn9 girsiin! (75). AYRLQ is. Ayrrhq. Olaqibet, uzun yatrn uct tiliim, axrr aynlry 026). AYRLMAQ f. Beyrok qrzaan aynlub, evlorins goldi (55); Beg n6kerindan, n<iker begindon aynl& (50). AYRV/AYRU zerf. Ayrr. Avgrlardan ayrudilbendi bofazrna kegdi (105); Qagan-geden senin a[an degil, ayndr(lll). AYRU-AYRU zorf. Ayrr-ayn. Ayru-ayru yollarizin dovo biliir (32). AYT$MAQ f. Dindirmok, danrgrlrrmaq. Altmrg bin or grirdiimse, ayhsmadtm(1 17). AL sif. Qrrmrzr..4/ qorabrn itisindsn igorlordi (a0); [) al qanatlu - Qrmrzr qanadh. Moro, al qanatlu Ozrayil senmisen? (80); Al yanaqh - qrnruzr yanaqh. Giiz almasrna banzor al yanaqlnn! (35) AL is. Hiyle. * Al eylomok - hiylo igletmok. Namerd tayn - aleylomig (125) ALA sif. Biiytik. Ala seyvanr 969 yiizino aqanmrgdr (34); Ala tafia a/a legker ava grgdt (5a); n ala-gen - Biiyilk, genig. Ala-gcn sa$rn-kcyik qovar idim (93). Aln ll sif. Qarrgrq rengli. tr ala g6zlii - agrq mavi gdzlii. A! yiizlii, ala gcizlti gelinler gedorse, benim gedor (40); Xeberi yoq ki, alacr[r ala g6zli qtzrn otalr olsa gerek (54); O- ala tan - alaqaranlrq vaxt. Ala tanda yuindon tun goldik ofuh.tutdurdunmr? (91) AL-ALA sif. iri, 9ox biiytik. Ban al-ala ev yanmda dikilse, gonlek gitrkli (33). ALA-ALA sif. Bdyiik-biiytik. -J-'---J - Ala-ala giinderler stiseldi - : (50). ALAY is. Biiyi.ik doste, izdiham, goxlu miqdarda adam. Bir a[ sangaqlu alaygrq& (120); Oflan gtirdi kim, bir,alayallu geliir, *tgiudr (l i);-+ alay baflamaq -boste ba$lamaq, dosta diizeltmsk. AlaylarbaPlandt, qogunlar dtiziildi (126); Aay' basladr-turdr (20); Giirdi, kaforler alay baflamtg geliirler (l t3). ALAY-ALAY zorf. Dsstodoste, btiytik destolor halnda, izdihamla. Bu meheldo Oluz ersnleri alay-alay geldi (120). ALAN sif. Hiindtir. Qazan G6g alan gomene'9adrr dikdirdi (126). ALAN-ALQAQ si f. Hiindtir-alg aq. A an -al gag hova' yerdon golon arfrg! (58) ALAN SABAH zorf. Siibh tezdon. Alan sabahyerindon turan qzlar! (62); Alan sabah turnugsan, a! ormana girmigson (63) ALAR SABAH zerf. Si.ibh tezden. A'lar sabah Derse xan yerinden uru turdt (37); Alar sabah sapa yerdo dikilende a! ban evli (63). ALAR TANLA zerf. Sohar tezdon. Alar tanla yerirndon turdulrm soningiin (75); Aar tanlayerinden turan yigit, no yigitson? (l2l) ALACA sif. Btiyiik. Parasartn Bayburd hasanndan prrlayrb u9an, at alaca gordagino qargu golan Qahn Oluz imrengisi, Qazan bagin yrnafr Boz ayfrrlu Beyrek gapar yetdi (77); Yedi bin qaftanrnrn ardt yrrtrxlu, yanmtndan qara saglu, sast dinlii, din t4 l5
diigmeni alaca atlu kafor bindi yrlfadr, diin bucalrnda Qazan begin ordrsrna goldi (a2). ALQ$ is. Dua. Ol zamanda baglorin alqry alqtg, qargr$r qarfr$ idi (52); Ola kim, bir a[zr duahnm alqryile Tonri bize bir yetman eyal vere, - dedi (35); 4 alqrg vermok - dua ctmok. Hem Basata alqry verdi (103) ALGAR zerf. Xolvetco. Altr yiiz kafer atlandr, qoyunln tizorine algarvardr (43); Qazanrn tizsrine a$aryeuji (69); Nagah a$arla gelmesiln, tutuban yigidim iildiirmesiinlorl (90) ALDANMAQ f. Aldanmaq. Ala giizlii qrzrn-golinin getiirdiler, aldannadm (l l8) ALDATMAQ f. Aldatmaq. Aldey"uban ar tutmaq <ivrot igidir (124) ALDiRMAQ f. l) eldon gxarmaq. Qara tonlu az[un dinlii kaferlers bir olul aldrdtnsa, degil mana! (38); Ap-alaca gordogine gele giirgil. Gelmez olsan, Baybican qrzr Banrgigogi ald* dra bellii bilgil! (59); Qocahlrm veqti aldnrlu$m yalnuz olul! -dedi (7a); 2) ele kegirmek, tutmaq. Moro, rnon anr qonnryam tolana aldtrmaytncdl! - dedi.(80); Torumctpnn aldtnnryan4 bozhyayrnmr? (73) ALOM is. Kainat, diinya. Qamusma bsnzemedi ciimlo alomleri yaradan (33)... Msn alemleri yoqdan var edon allahrma srlmdrm, - dedi (109) ALAT is. Alet. Qrhc ve siigii, gomaq vo s. ceng aletin geydiriib tonatdrlar (l 20). ALM is. Alim. Alinlarsorvori Osman Uffan o!h, gdrkli (32). AL VERMOK f. Buraxmaq, azad etmek. Savagmadrn - urugmadm ah veteyim, dtingil gerii! (40); S ah vermak - ahb vermok. Babasr aydr: "Oluzda kimin qtzn ah verarin?!" - dedi. Biba" mana bir qtz ah rerkim, rnen yerirndan turmadrn ol turkec gorek! (55); A[ca yi.izli gdrklimi oghna ah vercin (125). ALMAQ f. Tutmaq, ovlamaq, Gdrdilor, bir siiri qaz oturar. Qazan gahini saldt, ahmadt(116).. ALN is. Ahn. O[lan yumnlile bufanrn alnata qrya tutrb galdr (36); Alm aguq comerd oronler dinlosiin, - dedi (83); tr alrn-bag. Aln-baga qunt igulrm urardrm! Q2A);Yay, alnun-baprnumun! (58) t6 ALNCUQ is. Ahncrq, kigik ahn. Aguq-aguq meydana bonzor sanin alncustn (60). ALNMAQ f. l) Osir diiqmok. Diinyolikde bir qardasrm alnubdr, Ozrn, senin xeborin yoq (62);2) Mellub olmaq. Kafer aydrr: "O!lan, almdws4 tanrinemi yalvarursan?..." (109); Tokur alndr, kafer qagdr (77); 3) Toslim olmaq. Aya SoSa alndtsn xobar vardr (120); 4) Bitmok, qurtarmaq. Qaraluca qrymayrnca yol alnmaz(3l).,.,, AL$MAQ f. Alver etmok. Verigmege-alryma$a ge'ldib - dcdiler (87). ALLAH is. sr. Allah. Ddvletsiz gorrinden allah saqlasun, xanrm, sizil (32); Adrnr ben verdiim, yatlnl allah versin, - dedi. (36); n allah-allah - yalvarmaq. Allah-allah demeyinco iglor onmaz (31); Allah-toala-allah. Allah-toalaqorsa, evini ben qurtarayrn, - dedi (46); 'O[h-gzr olmryam Allah-tealaqarlryrbdr, biz doxi qarfianz, bolli!, bilsiin", - demig idi (34) ALMA is. Alma. G:d,z alrnas kibi al yanafrn tutdr, yrrtdr @7); Cnz ahnasna bonzor al yanaqhm! (35) ALMAQ f. l) Satrn almaq. Dandanrgux ile yaxgi ornolanlar aldilar(l2): Col imdi bogondigin maldan al (53);2)Znrla almaq. Oliilorine ag verdigin veqt ollerinden aluran (116); Tekur qarmalayrb elinden gomalrn al& (96);3) G6tiirmek. Oglam alub babasrna vardr (36); Qara polat uz qthctm oliime a/aytrunll (35); Moro o$an, a/gol barmalrmdakr y0ziigi,parmafrna taq...(l0l); 4) Geri giitiirmek. Axrr zomanda xanhq gerti-qayrya dogo, kimssne ellarinden alm,ya (31); AEam Qazan, sen evin alnta[a gedonen, msn dexi qartndagtm qann alna[a gederern, -dedi (a6); 5) Zebt etmok. Qel'eyi aldilar(12.l-122);6) Qrxartmaq. Atlarrnur oyorlorin aldilar, geyirnlorin' glxardllar (110); Alam Beyrok gedeli bizs ozan geldtigi yoq, Ognimiizdon qaftanrmuz aldu[t yoq. Bagrrnrzdan geceliigimiz'ildu$r yoq $Z); l) Mollub ctmok. Qoban bilo (olmasa), Qazan kafei alana.zh, -dcyorlor, -dedi (46); Gtirzls diigigdiler, qara polad uz qrhc ile tartrgdrlar, serpo-sorpo meydanda qrhclagdrlar, giginleri tofrandt, qrhclan ovandr, bir-birin alnnadr (108-109); 8) Kosnrek. Qadrn ana! Qargum alub no brigrorsen?'(47);9) Qet etmek. Bon bu giin Qonur ata qaqaram, iig gtinliik yoh bir giindo aluran4 evilo olma,irn yurdum iistino vararam @$; l0) mec. Aparmaq. Alturr-aqga bul xezinani kafor almts! (a5); Bir eski t7
qafl,jn vcrdiniiz, bonim barstm-bcynim aldtnuz, -dcyiib vardr (62-63); l) Evlonmok...boni bunda goliib holallrqla alumusan? - dedi (59). ALMAS is. Almaz. Buynzr alnas cida kibi Qanturahnm iizorino siirdi (88) ALPALB is. lgid. Alp ere qorxu vermok cyb olur (86); dola giini 6gdin defan alpnwkim? (l la); Mani.n sonla a./6 ozanlar s6ylestin! (8f ); * alp olmaq - igid, cosur olmaq. Yalnuz yigit alp olmaz (l0s); D alp bagr - igidlorin igidi, briytiy n. Ap- /arbagr Qazana zorb urdr, - dunya bagrna tar oldr (99). ALPAN is. igid, cosur. A!-boz atlar gapdrrr alpanlar gdrdiim (95); tr alpanlar bagr - igidlerin biiyi.iyii, baggrsr. Alpanlar bagr Qazan oglancuq ile sonog olub, yaturlar, -dcdi (69). ALT zsrf. Alt. Qaba tincem alhna salaydrm (47); Qara saqac alhnda kiimecden no var? (62) ALT say. Altt...alh iigec derisindon kiilah etso, qulaflarrnr iirtndyen, qoh-budr xlranco, uzun baldrlan ince, Qazan bogiin tayrsr At.alrzlu Uruz qoca gapar yetdi (49-50). ALT YUZ say. Altr yiiz. giikli Molik aydr: " A il ytizkafor varsun, qoyunl getiirstin", " dedi (43). ALTM$ say. Altmrg. Ol kafsrin altmry ar$un qamoti vardr (94); Altmry tutam g6ndorini no dgerson, mrrdar kafsr? Qzrlcrq degonegimce gelmez mana! (43). ALTLN is. Qrzrl. Altun ayalr olindan yere galdr (53);,a/- fua cidasrnr elino aldr. (40) ALTUNDA6 sit Aitrndakr. Altundap Al aylrrr biliir0z Bekilindir, Bekil qanr? (108); Altundap qara ayfrn mana vergil, yigit! (76). ALTLNLCA sif. Qrzrldan olan. Gtinligi altunhca odasrna geldiler (l l5); Altunltca gtinliigin diki.ib, Qernturah gordogine girtib, muradrna-meqsudrna irigdi (93); Altunlrcaqamgrsrn buldr (74). - ALTUNLU sif. Qrzrldan. Qayrn tah yelogtirndon sum a.1- /unlu menim oxrml (95). ALQAQ sif. Hiirmstli, miiqoddos. Algaq yerdo yaprlubdrr Tonri evi Mekko gitrkli (32). ALCA sif. Qrrmrzlca, qlpqum:zt. Alca qanr gorladr, qaynrna endi (l2l); Alcaqanun yer yiizino ddkoyinmi? (35). ALCAQ sif. Algaq, h6rmotsiz. Bandan alcaq kigilari ap otafa, qrzrl ptala qondurdr (34). ALCAQ l sif. Aqa[t Alcaqdan yuca yerlers gapub grqdr (38). AMAN nida. Can a[nsr, hoyocan, foryad, iztirab, qorxu vo s. hisslsri ifado edir. Qrrq yoldagrm, aman! (a0); Doli Qargar aydrr: "ModorJ, aman, elaman!" (56); Aman, mere kafeg, amanl, Q$; * Aman vermsk - rehm etmek, morhemet etme( efo et:, mek, ba[rglamaq. Kaferler o{lana aman verdilor, elin giizdiler, giizin agdrlar (74); Aman dilemek - rehm istemsk. Muo,.deli qavat! Dexi ne aman dilorsen? (82). AMMA ballayrcr. Amma. Babamdan can diledim, qrnma, vermodi (82); Ayrtdrlar: "Bilmeziz. Ammagiiziinden leyri yerde et yoqdrr" -dqlilor (l0l). AMN nida. or.esli qod.yoh. eobul olsun, arzfp lfng v*- sin. " Am.in" deyenlor didar giirsiin! (l 1 ).,,, AMT SOY is. Tayfa adt. Amitsoyrnm aslanr, Qaragu[rn qaplanr! (63). ' - ANA is. Ana. Qrz anadangb.rmeyinco iigit almaz (31). ANA ov. Ona....er adam evde olsa, ana dise ki, lur ot, mok gotiir, yeyolim, bu da yesi.in... (33). ' AN ov. Onu....o1 arlyeairar-igirer, a$nlar-ezizler, g6ndoror (33). ANN//ANUN ev. Onun. Hoq toala anra kdnlino ilham ederdi (31); Anun bebokleri bitsiin (33). : ANDA ov. Onda. Ollan anda yqildrqda Boz atlu Xrzrr o!- lana lrazrr oldr (39); Babam andatutsaq imig (95). ANDAN ov. Ondan. Andan doxi sizi, xantm, 'allah saqlasun (33); Andan Yegnok atrn ddndorrdi, logkore goldi (96). ANLAR ev. Onlar. Anlarbir yediginde, san iki yegil! (a7). ANA GORO av. O ciir. Bayb6re beg aydrr: "{igul, qahn Oluz beglorini odamrza pxryahm, neco moslehot g6rerlorso, ana gflrcig edelim", -dedi. (55). ANARU ov. O torefe. "No goliirso, bonim sa[nma gelsiin" deyii oli.iyin..urur, yiinin anaru, sa$nsrn erine ddndiiriir (33). AND is. Bir Eey haqqrnda verilon tenteneli vo'd, sdz. + And igrnek - sdz vermek. Beyrok and igdi (59); And igmigem, qtsu qrsrala bindigim yoq (64). l8 l9
ANDRMAQ f. Anlatmaq, yada salmaq. Kcarnig nronim giinimi ne andrnrsatf! (47) ANDRTMAQ f. ic.n. Yada saldrrmaq. Bokil aydtr: "Oloyim afzrn igiin, o!ul! Ola kim, monim kegmig gi.inimi andntmtyasad','ddi (107). ANTMAQ f. Yada salmaq. Dodsnin anast anttd4 Tonriyo srqrndr (56). ANLAMAQ f. Egitmek. Ssn bonim ii.nim anla, sdziim dirrle! (s3). AbLANMAQ f. E;itmek. Qaba dizi iizorino grikdi, ayrtdr: "Unim anlan, begler, sdztim dinlon, begler!" (42). ANMAQ f, Yada salmaq. Beyrok yayr gordogindo yoldaglann and4 afladr (63); Oflan toxta grqdr, babasrnrn qrrq yigidin annazol&(36). ANSUZTN zerf. Celd, bir anda. Qokdi, ansuzn olinden aldr, qrhcmr torpotdi, babasrnm tizerine at saldt (l2l). A{UNQLN ba!l. Onungun. Oluz bogleri yedi giin uyurdr. Anwigun "krigicik 6lfrm" deerlerdi (l l6). ANUNQUN ni Uagt. Onun iigiin ki. Bunr negiin b6ylo edsrdi? Anungun,tr, "Mendon doli, msndsn giicli or varmrdrr ki, grqa meniimle savaga", - deyirdi (79) ANCAQ ba!. Ancaq. Oluzun bir yoxgi yigidi ancaq...yiriyoyim, msded deyeyim (53); Bu otuz eki bag kim btircde asrlmrg idi, qafan aslanla qara bulranrn yiizin gdrmemigdi, ancaq bu[a buynuzunda hslak olmuqlardr (85). ANCLAYN sv. Onun kimi. Hey, 9u deli molmun mono de gayed ancilayn olmaz sdzler sdylar, -dedi (6a). AP-ALACA sif. ASappaq. Beyrek ap-alaca gardogi igindo yeyiib-igiib bixsbsr otuardr (57). APARMAQ f. Aparmaq. Omma bizim bir bogiimiz o$h vardrr, bu ii9 nesneyi anq ermelan apa$avuz gerek idi! (53). APUL-APUL zorf.lti-iti, cald. Apul-apul yiirtidi, a[ alnmr aqdr (87); Aydrr: "Xanrm, sazdan bir aslan grqar, at utar, apulapulyiiruyigi adam kibi (98). AR is.sr. Heya, abrr, Axrr veqtindo an imandan aymnasun! (67). ARA is. l) iki Sey arasmdakr mosafo. Uzongiye qalqrb, qatr gekdi, uz atdr: Ollanr iki talusrnrn arasnda urub grqdr, ytqdr (f 7); 2) i9, daxil. Leg arastnda ollancrlr legin bulmadr (7a); 3) Otraf. Bu aralarda ncylorson? (56); a) Orefo. Qanh qoca bu arada soylamrq, gdrolim, xanlm, no soylamrg, aydrr (86); 5) Vaxt. Yemek-igrnek arastnda boglor seni andr (123);6) Ara. Mogor, sultanrm, ollan ol aradayrqilmrgdr (38); * Aradan glqmaq - canmr qudarmaq, qagmaq. Son aradan qqpl, mon allah-toala bils xoborlogim, - dedi (81). ' \i ' ARAMAQ f. Axtarmaq, yoxlamaq. Mero bazrrganlar, varrn iqlim aran, Beyragin iilisi xoborin gattirib deniz,'iilimidir? (58); 9oq iahiller soni g6gde arar, yerde ister (83); Qara gerdun iginde yol arasan, azsan, umun nodir? (l la) ARQA//ARXA is. l) Bel. Bu koz Beyrek qurn ince'beline girdi; baldadt, arxast yero urdr (55); Qazan baqdr, giirdi goban a$au arqasrna almrg, goliir (46); Qolanrnr gekdi, srgradi, arylastna bindi (l l7); 2) Dayaq. Qalmrg yigit arxast! Bize miskin umudr! (63); Qahn Q$uz arqaa, Baytndtr.xanrn g6ygisi Salur Qazan qaba dizinin tizorins gtikdi (52). " r " ' ': i i. ARXACQ is. Relcik. Ori muradtna yetiiror sonin atxaaln(60). ARQQ is. Qayahq. Arqtg qrrda yrqantr Omman donizindo, Sarb yerlordo yaprlmrg kafor golui ( 8). ARd$ is. Sarvan. Bunlu yerdo qodrm-geldim, Otuz toquz yoldagrm, iki arpstm! - <lcdi (63); Bog babamtn, qadm anamrn solatr ar!ryt Aya l uzrn gahbaz ata binen ar!ry'$8). ' ARQU tseli//arxu BEL is. Ycr adr. Arqu beli, Ala tapt avlar idim (93); Amu beli, Ala talr diinin aqdrn (89). i ARQUR//ARQR sit l) Qrlpaq. Sen gedoli; xantm, arqurr yatan.ala taflarun avlanmamrqdrr (105); 2) Quru yer. Qapu cgigi iizorindon argun qomrglardr ki, bu meholde'xan Qazan yetdi (7 \;3) Bog'bog. Arqn s6ylomo, more itiim kafer! (43). AR6AB-ARdAB sif. Srra-srra. Ar$ab-ar[ab qara talrn yrxrlmrgdr, yucaldr axrr!... (66) AR6UN is. Qulul, xobergi. Vardr kaferlor aduar giikli Moliko xebor vcrdi (42). ARD is.^ana bel. Dorso xanr tutdrlar, a! ollorin arjma bafladrlar (40); Ardna diigdilor, qoa getdilor (60); Toqsan tiimon gonc o$uz ardtmca gelsiin! (74); Yegnog atdndan yeldi (96); Arqasrnr unb, bark a[rhn ardn sdkonl (45); Babasrnm ardnaayortub getdi (40). 21
AR//ARU sif. Temiz..4rz sudan abdest aldrlar (50); Qugun ala qattnr, quma$m antsrnl qrzrn gtiggogini, toquzlama grr[ab guqa Bayrndrr xana pencyek giqardrlar (97). ARU is. * aru turmaq - ayapa durmaq. Bokil anr turdr, a!- ladr (l0s). ARQ//ARUQ sif. Arrq. Simtiz qoyun, anq toqh sonin qapundan kaferlere vermodim (46); Altrnda Al aylrn ang ollan (107); Simiizin al, arugn qo! (57); il aruq can - pak can. Aruq oandan eki qarrndagr Depegdz olinde helak oldr (99). ARPA is. Arpa. Yanmrg upa etmagi, acr solan 6yni, degil! (75\; Aryaetmegi, acr solan iiynecigi deyeyinmi? (76). ARSZ sif, Arsu, heyasrz. Kafsr aydrr: "O$uzun arcur ttirkmanrn deliisins benzer! Ba! a gunar', - dedi (108). ARSLAN is. Aslan. Ne biloyin, o!ul, arslandanmt oldr, yoxsa qanlandanmr oldu? (39); Anldh kibi aruadr (76). ARTQ//ARTUQ zorf. Artrq, gox. Beli, sultanrm, ar\qdd -dediler (5a); Bir yigidin qara ta! yumnsrnca mah olsa, yigardorer; taleb eyler, nssibindon artusnyeyo bihnoz (31). ARTRMAQ f. Artrnnaq. Sagh$la sa$rncrn, d6vlotin hoq artumn (41). ARUZ is. $oxs adr. Tag Oluz beglorindon.zlruz, Omon vo qalan begler bunr egitdilor (123); Qagub gederken Aruzqocanrn ollancr!r diigmig, bir aslan bulup g6tiirmig, boslomig (98). 'AR$LN is. Uzunluq 6l9iisii. Ol kaforin altrnrg argun qamoti vardr (94). AR$UN oflr DROK TAKUR is. goxs adr. Adrna Arsun osh Dirck /Bkurdcarlerdi (9a); Aryun o[hdirok tokura xebor verdiler (96). ASi is.or. Usyangr. Ollan aydrr: "Ya asrmal'un, son ptitleriine yalvarlrsan, mon alomlori yoqdan var eden allahrma i!rndtm",dedi (109); * asi olmaq - tabe olmamaq, tizo duniaq, itaet ebnemek. OSuza asroldum, bellti bilin! - dedi (105)i parjgahrna asrolanrn igi rast golmoz (105). ASLAN-ASLAN f.s. Asrlan-asrlan. Aalan-aulan qayalardan Qazan, o$lan ugrrdrnmr? (72). ASLMAQ f. Asrlmaq. Biiyleliklo, otuz iki kafer bogini.in ollunun bagr bi.irc bedonindo kosiltib anlnry idi (85); Bu otuz eki bag kim biircde astlmtg idi...(85). 'r', ASLU zarf. Asrh. Hoq taalanrn smrils Doli Qargann oli yuqaruda asilu qal& (56). ASMAQ f. Asmaq. Qazan ollr Uruzr hobsden grqarun, bolazmdan orqanla asun (47); Meni stna asarlar; gritiirmogil, a!ac! (48). ASLAN is. $ir, aslan. Aslanla qaplana bir o[ul yedirdinso, degil mana! (38); Toh sazrn aslantna yedirdinmi? (72). ASMANLU sif.f. Asiman fars - gity. Asmanlugdgde qara bulut oluban kaforin iizorine gurhyayrm (?6). AT is. At. Atyemiyon acr otlar (bitinco) bitmeso, yeg(32); Sarb yiiriirkon Qazhq ata namerd yigit bine bilmoz; binince binmese, yeg! (32); * at depmak - atla hiicuma kegmek. earaqucm oynaddr Uruz, kaforin salma at dofii(71); Bir saetde kafere ti9 kens a/ defii (76); at oynatmaq - rnec.meydan oxumaq. Selcan xatun at oynatdr (91); at salmaq - atla hiicuma kegmek. Bitakolliif kafore at saldila4 qrhc urdrlar (?Z); eara tonh kafsro at saldr (91); Qazanrn iizerine at saldt (120). ATA is. Ata. Olul atadan gdrmeyince sfffre gekmoz (31); Resul oleyhisselam zamanma yaqrn Bayat boyrndan Qorciud ala diyorler, bir er qopdr (31). ATA-ANA ii. 6z 6vladrna nisbeton kigi ve qadrn; valideyn. Ata-ala "yanhg xebordir, gctmo, o[ul!"-dcdiler (ll2); Haman qrz srgradr, ata mindi, Beyregin ata-anasna mugtulu[a gapar gctdi (65). ATAGUZLU sif. Loqeb. Anlar eyle digoc Ataguztuuruz qoca iki dizinin tistine gekdi (a2). ATDd fcli sif, Atdr[r.,aidtp tag yero diigmezdi (a8). ATDRMAQ f.ic.n. Atmala mecbur etmek. fbrahimi tutdurdun, Xam gdne gulfadun Gittiirfib oda atdurdm (109). ATLMAQ f. moch.n. U9 yelakli qaym oqlar atildr, damreni diiqdi (s0). AT$MAQ f. mi.igt.n. A! yeloklii 6tgiin oxlar ahgaydry (l 08). ATLANMAQ f. Ata minmek. Xoq, indi atlannl ikisi aflandilar(55); Baybriro bogin ogh atlandt, ava grqdr (53). ATLAS is.or. Atlaz; parlaq ipekparga n6v:d,. Atlasdayaprlanda gdg sayvanlu (63); Atlas ilo yaprlanda G6g sayvanh (S+). ATLU sif. Ata minmig, siivari. Bir biiliik atlu goldi. (116); Derse xan yayan, bunlar atluyilridilor (40). 23
ATMAQ f. t) Bir geyi olinden btu'axaraq yaxlna vo y3 uza-!a tullamaq. Keyiko atarkonoqla soniurar, iildtiror (37); Olhm Uruz ox atandaputa qalmrg $$;2) Bir.'soyi hiindtir ycrdon aqa-!r tullamaq, salmaq. Konduyi bir yuca yerdon aklt (l05); 3) Buraxrnaq. Qarguna ala qaz goldi, gahinin atmazntsan (89); * atr vermek - atmaq. Qaftanr srytrdt, g<itiirdi, qrzlann iistino ah ver' di (62). AXROT is. sr. Dini c'tiqadlara giiro, dlonden soltra insanlntttt tliiqnr'ny i ikirroi vu nbnrli tliinyn,.4,rrinl lrnqqini holnl ctsiin (125); tjutirrrli.grxlinrli diinyt, rt.viut. lron ucl iiliinrli dtirryul... (7 8) AXR is. l) Son, nehayet. Axr voqtindo an inrandan aytrmasun! (6?); Olaqibot, uzun yasln ucl iiliinl axrn aynhq (izo); Axrzsmanda xanhq gerii-qayrya doge, kimssno olleiind"n almrya (f t); 3) Axuda, noticode' Axr evindon qodr (ee). -.nxtn e<lat. Axr. Qanlu-qanlu sulartn sovfulmrqdr, gafladr, axtn Qaba alacrn qurrmtgdt, yagardl, and (66), AXTRTLMAQ f. Endirilmok (atdan)' Qazan doxi axthld4 yere endi (l2l). AXTARMAQ f. Soymaq. "Boli, ba$ kosdi, qan diikdi, adam axtardt!" - dcdilor (54). AX$AM is. Gi.intin axtnndan geconin baqlanmasma qodor olan vaxt. Ogor safdrr, esendir, ax$am olrnadtn geno mon sana geltiram (44); Qaranqu ax1anolanda qaylrlu goban! (43). AH nida. A!rr, heyocan, hssrot vo s. hisslor ifado cdir',4i, noleycli, bu iileydi, birine doxi vareydim (33); * ah etrnek//eylernok - hosrot gohnek, toossiiflenrnok, qomlonmek, ah gekmek. Ah etdilan eqllori baglarrndan getdi (57); Bir geco diigoginde qatr-qatt inlodi, ah etdi (106); Bayb6ronin bunlarr gtirdiiginde a/r eylodi (52). AQDRMAQ f.ic.n. Agmala rnacbur etrnek. Xatun goliib zindangrya qapuyr agdttdt (116); Alp Uruz gadrrlarrn agdrd4 cobbsxanasrn yiiklotdi (l l9), AQLMAQ f.qayrd.n. Agrlmaq. Olhm idigin andan biloyim, strga parntaltnt qanatsun, qanmt destmala diirtstin, giizimo siireyin; agiacaq elursa, oflrm Bdyrokdir! -dcdi (66). AQMAQ f.l) Qapah bir geyin qapafrnr vo s' qaldrrmaq. Qala qryma gdzlorin uyxu alnue, ag!il axr!...(39); Kaforlor o[- lana aman vcrdilor, olin gtizdilor, giizin agdtlar(14);2)uze gv xarmaq. Doxi cybin agararn, bollii bilgil! - dcdi (6+); 3) Tomizlsmok. Arr kriniildo pas olsa, gorab ap;r(105);a) "A[rz" sdzii ile birlikdo "danlgmaq" mo'nasrnda. A$tz agubdgor olsam, ilstimizdo Tonri g<irkli! (32). AQUQ sif. Ortiilti olmayan. Qrrq yigidlon olhn Uruz bagr aguq, yaln ayaq kaferleriin yannca tutsaq getdi (45). AQUQ-AQUQ sif. Genig. Agug-aguq meydana bonzor ssnin ahncu[rn (60). AC sif. Achq hiss cdon, yemoye clrtiyacr olan. Ac gtirson, toyurlrl! (35); O[ul,goban, qarnrm aafu(46). - iciz sif.or. olindon i9 golmeyon, bacartqsrz, zeif; + aciz qalmaq - bir i9 gdmrok iqtidarrndan mohrurn olmaq' Aciz qaldrlar (99), ' ACi slf. l; girin olmayan. Adam igmeyen aq sular srzrnca, srzmasa, yeg (32); Au ayran tdkiilende 9ap-gap igon! (a5); 2) mec. Xoga golmoyen, qolbo toxunan. ncinib acr sdzlor siiylome! (35); 3) nroc. Qozebli, alnh-acrh. Au hmaq a! ytizine aldr-galdr (57). ACQ is. hirs, hiddet, qeyz, qazeb. * Acrfr tutmaq - hirslenmok, hiddetlonmok, qozbblenmok. Biiylo dikeo Ozrayilin ac$t tutdt (80); Yalangr oflr Yalancufrn aap tut&(63). ACQMAQ f. Acmaq. Yemok istomsk. A[am Qazan, bu alac ol alacdrr kim, sen kaferi basarsan, qarnm actgali mon sana bu a$acla yemok bigi.irorin, -dcdi (a6); Mere goban! Qarnrn aaqmamrykon, g6zin qararmamlt ikon bu alacr qopan giir! (46). ACMAQ f. Achq hiss etmok, yemok istamek. Bula acmryd(1os). A$ is. l) X6rok, ycmok bigmig. Aydrr:,"Bunlu qoca ilo Yapallu qocayr Dopegiizo veriin, a,snpigiirsiin!" dedi (99); 2) Ehsan, xeyrat. * ag vermok - ehsan, xeyrat vermek. Aylrr atum bofazlayub, afwn vergi\ (l l2); Ay[rr atrm bolazlaytb, asum versinl (75). A$AdA is. l) Bir gcyin ycro on yaxrn hissesino torof. Mere, qavat o$h, qavat! Men asa[a qulpa yaprguram, sen yuqarr qulpa yapr$ursan (92)'. 2) Zorf. Yera do[ru, agafrya do[ru. Ogor soni lrasaldan,lrsaja orfanla sahndrracaq olursam, babanaanana ser!lrqla varacaq ohruan, borri bunda galiib holallrqla alur- 24
mrsan? - dedi.(s9); ASaSadn yuqan baqmazmrsan? (89); Yuqarudan asafakafer oflanr qatt urdr (108). A$ANMAQ f. Dironmek. Ala sayvan kiig ytizino a7anmfdr (68). A$BAZ is. fars. Xiirok bigiren, xorsk hazrrlayan usta. Adam etin yexni qtlan asbazt olur (70). ASQ//A$UQ is. Diz qapaqlarrndan grxan oynaq siim0yii /AJgaqlann afrq-atlq oyununda iglotdiklori (adoton,qoyunlarrn diz qapalrndan grxarrlan) stimtik. Megor sultanrm, Dirse xanrn ollancrfr, ti9 doxi ordr ugalr meydanda afuq oynarlardr (36); Allun a,srg oynar Sancrdanm beglori (l l8). A$QLAMAQ f. Agrq olmaq, vurulnraq. Bdylo dikoc, qrz Beyregi ayglatntsdt, -aydrr. (59). A$T is. Aqmaq, kcamek imkanr. * aprv/agut vcrmak - kegmek, agmaq imkanr vcrmek. Qdfa ta[a yctdiigindo arvt vers0n (108); Qargu yatan qara qarh ta$ardan a$ar olsa, allah-toala sonin o$hna apulversiin (5a). A$MAQ f. Hiindilr bir geyin 0stiine grxrb o biri torsfino enmek, kegmek. Qargu yatan qara ta$tnt aptnaja golmigem (56); Qargu yatan qara qarh tallardan arsarolsa, allah-toala sonin ollrna agut versiin (54); Ala yatan qara tallan asdtnt (85). A$URMAQ f. l) Kegirmek. Dodoyi qoa-qoa Deli Qargar on yelon yer agudt $Q; 2) Vurmag, gekmok. Olmaz iso, bon saqalmr tutayrn, siz qrhc afwrn, parolon! (124). B BABA is. Ata. Son sa! ol, qadrn anat Baban sa[ olsurr (a7); Olul doxi neylosld'n, baba 6liib mal qalnra.sa, baba mahndan no faido, bagda diivlst olmasa... (3 t). BAQDRMAQ f. Baxdrrmaq. Dili-damalr qunyrb ddrt yan';;ra baqdrdtnml! (71). BAg sif.er. l)'qahq, qalan. Baqisin paziloro boxg etdiler (97); Z) Obodi, daimi. Baqi qalan sottar Tonlri, menim carllrnr alsan, son al!rl (81). BA6R is. Mis. Qrzrl altun gritiircliilor, " br.e,rli' clcdim (1 r 8). BAQ$ is. Baxrg, nozor. Apul-apul yiiriigiinden, aslan kibi tungrndan, Qanrrluban baqryndan, A[am Beyrego benzodiirsm ozan, soni (62). BAQ$MAQ f. Baxrqmaq. Qargu yaqadan kaferlor baqr gurlar(l l5). BAQMAQ f. Baxmaq. Baq& giirdi illar yetdi (90); Dono xanrn ytizino baq& (38). BAd is.f. Bag, baxga. Ol baslarn qara salxrmlan,'iiziimi olur (80); Ol tallarumvaa baflarumtz olur (80); Ba[ve bostanlnzinoti su (44). BAd is. Ballamaq iigiin istifado olunan ip, qaytan. Ala qalqan bagnt qrsa diigdilor (71); Aydrr: "Aqrngrlann tirkogi bajr, iizongiisi qayrgr tiziiliir, dikmego gorek olur", -dedi. (90) BAGDAMA is. Sinobalr. Qavradr, qrzm ba[datnaan aldr i (ss). BAdDAMAQ f. Dizini biikmok. Bii koz Beyrok qrzrn ince beline gtrdi; ba$dad4 arxast iizerino yere urdr (55) BA6R is.: * ba[rr yanmaq. Kodorlenmok, qem-qtisseyo batmaq. Bir bogiim g6rinmez, ba[nm yanar (72); Yalnuzca olul gdriinmez, ba$nmyanar (38);Yandr bajnm, gdynedi igim (61); * bafrr basmaq - to'zim etmek. Delii ozan geldi,.bag endndi, baprbas&(63); Bag endiriib bajrbaspl (243). ''' ' BAGRMAQ f. Bafrrmaq: Deve ba$rdt (90)''l,'' BAG$LAMAQ f. Balrglamaq. Moger Beyrek'buna bir kdmlek ba!rylamry idi (57); Qazan suglarrnr bafisla& (126) ' BAGLAMAQ f. l) Baglamaq. Qobanr bir afaca'sara3sara bafla& (46); Dedsm Qorqud himmet qrhcrn beline ba[kdr (l0 ); 2) Ohato ctmbk, mtihasiro etnrok. Diirt yanrnr kafer ba!- la&,bollrd bilgil, - dedi (l la); * odavot baflamaq, d0gmon olmaq. Odavot baflactlat; ho-mi? (123) BAdLANMAQ f. Ballanmaq. Alaylar baflandt,qogunlar diizildi (126); Ncredo bildin benirn tutsaq oldu[um? A! ellerim ardumda baglandu$rn? Q a) BAdLATMAQ f. Baflatmaq. A! ollorin qarusrndan 6ajlatdtnmf? (72). i : BAdLU sif. Ba!h. A! oliori ardma bafludeyeyinmi? (?6); O Oli baslu - eli ballr; Xan Qazanrn olh Uruz bag fr9 yiiz yigidlon Oli baslu, boynr ba[lu getdi (43). 26 27
BADAM is. Badam. Qoga badam srlmayan tar afrzlum (3s). BADYO is. $orab vo ya maye tiikmok iigtin istifade oluran alzr bdyiik qab. Toqsan yerde badyelor qu'ulmrqdr (42); Toqquz yerde bulyelarqunlmrqdr (68) ' -n/:zt/.mec is. Sac tisto bigan fotir. Goldin ol kim soldr' ran soydtr, sapadanca ycrindon uru turar, olin-yiizin yumadan toqtzbazlamac ilen bir kiivlek yolurd kovozlor'.' (33) BAYANDAR XAN//BAYNDR XAN. xiis.is. $exs adl Alar sabah Dorso xan qalqubanr yeririden uru tunb, qrrq yigidin boyrna alub, Bayandar xanrn s6hbetino goliirdi (35)' Aq ahnlu Baytndr xanrn divantna dtinin varlrl (1 06). BAYAT xiis.is. Qabile adr. Rosul eleyhissolam zamanlna yaqrn Bayal boyrndan Qorqud ata deyorlor bir er qo$r (31)' adr. Baybican bog doxi yorindon - ' BAYBCAN xiis is. $oxs uru turdr (52). BAYBORA xiis.is. $axs adr. Baybdranin ofh beg ya$rna girdi (53) - BAYBURD is.yer adr. Nagah Parasartn Bayburd hasartna goldiler (58); Parasarn Bayburd hasanndan parhyrb ugan"'boz aylrrlu Beyrek gapar - - Yetdi (77). BAYiUAQ f. Dbvletlenmsk, zengin olrnaq. Qadir Tonri vermeyince or baytmaz (3 l). naym is. Qiil, bayrr. Simiiz 9oYu, anq toqlt baytda qalsa qurt gelib ycmozdi sapanln qorqusundan (a8). ^ galqer eti. Xalq adr. 6teki qara talrn bir yanrnda altr bay balqarbir or gitndiim (95) BALDR is. -Baldrr. Qoh-budr xaranoa, uzun baldtlan rn' ce, Qazan begtin tayrsr At apvluuruz qoca gapar yetdi (59). net tq is. nahq. Nomrud gdge ox atdt, qamt yarq baltsr qargu tutdun (96). BALQAQ is. Qrhncrn dostayi. G<irdilor kim, bu golin kiginin qtlrnctnn balgafi qanlu, oflu giiriinmez(91); Selcan xatun qrlrncmtn balgap qan odaya goldi (91) BALQQ is. Palgrq, Atlu batub anun balg$na qunlar d6qayim (86); Atlu batub grqamn anun balg$t olur (86); Alplar iginde bizi qusqunumtzdan balg$abaturdm, - dedi (105). BAM-BAM DOPA is. Topo adr. Beyrok gedoli Batn'ban dapabagna grqdr$rm 9oq (65). BAMSA xiis.is. $exs adr. Sen ollanr " Ramsrm" deyii oxgarsan, bunrn adr Boz ay[rrhq Bamsr Bcyrok olsun (54. BAMS xiis.is. $exs adr. Ayrtdrlar Baybiirenin o.!h vardrr, adna Bams deyirler, - dedilsr (58); Qryan Selciik olh Deli Tondazr sorarsan, safdr, Bamst (59). BAN sif. Yiikssk. Altun baslu ban ev vergil bu ollana, Kdlge olsun, ordonrlidir (36); Dtinliigii altun 6an evlerimi giitiirtib durursan sana kiilgo olsun (48); Ban al-ala ev yanrnda dikilse, gerdok gitrkli (33),.BANqiqOK xiis.is. goxs adr. Banryigokyagmaqlandr, xober sordr (5a); Olul rnagor son istodigin qrz Baybican beg qnr Banryigek ola? (55); Baybican qtzt Banryigek evdemi, ar[rg, yoxsa gordamr, arlrg? (59) BAN is. Ozan. tr ban banlatmaq. Ozan verdirmsk. Baz banlatdilar (64); Kolisasm yrqub, yerino moscid yapdrm ban banlatdrm (l l8). BANA goxs evozliyirrin taki. Ordumrn xeberin biliirmisin, degil bana (44); Hay Dorsti xan, bana qozob ctmo (35). BANLAMAQ f. Ozan vermok, uca sesle gafrrmaq. Saqah uzrn tat sri banladtqda..(34); Minaredo banlayandafeqih giirkli (33). BARANSAR B a x: Parasar. Baransann Bayburt hasanndan parhyub ugan Baybdro xan oflr Bamsr Beyrek mansa deorlor (120). BAR ed.f. Ban. BariBayandrr xanrn tdvlesindon eki'gahbaz ytigrok at g6tiiriin (55). BAR$MAQ f. Barrqmaq. llorii goliib Selcan xatunrnr qucaqlayrb bangmrylar, sorugmuglar (93). BARGAH is.f. Saray, gahano gadrr. Ol giin ala bargah, otaqlar dikildi (1 l5); Ala bargah otaqlarrn dtizo dikdi Q2g; Ala bargah otalrna goq girrnigarn. Bilmozsom, mana zindan olsun (t24). BARMAQ is. Barmaq. Bilagiimdon on barma[m qanda' gdrdiim (44); Toquz qara gdzlti, xub yiizli.i, sagr ardrna urulu, kiiksi qrzrl diigmeli,.ellori bilegindon qmalq barmaqlan nigarh mehbub kafor qrzlari Qahn Oluz boglorine s,4!raq,siiriib igerlordi (a2). BASAT xiis.is.$exs adr. Basahn qaranulu gtizleri yagla toldt (100); Basatqaqrb yerindon tun goldi (103). 28 29
BASLMAQ f. Mollub erlilmsk. Ol goldi ki, yagr basrlm9& Q4). BASMAQ f. l) Qoymaq. Dexi koponogindon qurumsr ediib yarasrna basdt (aa); Siigiiligi Dopogdziin gtiztine eylo basdr kim Depegdztin giizi holak oldr (l0l); 2) Moflub etmek. Meni basarcan, ant dexi basaman, -dedi (55); 3) Tapdalamaq, ayaq altrna almaq. Oflanr giron basar, gtqan basardt (7a); O ol basmaq, ol vurmaq. Altun xaga mon oliimi basarun (68). Otmek basmaq - namsrdlik etmsk. Beyrok ohnogiin basmadt (125); Diz basmaq, diz iisto giikmak. Dizin basub oturanda holal gtirkli (33). BATMAQ Batmaq. Ox atdtlat, batntach (99); O!ul, sana ox batntasun, toniini qtltc kosmosiin (99); Atlu batub grqamaz onun balgr$r olur (86). BATMAN s. Batman (9eki vahidi). Kafer altmrrs batman kiirz salardr (91); Her atanda on iki batman tag atardr (48). BATURMAQ f. Batrrmaq. Vardt, konlogi qana-quna &aturdt. Bayndtr xanur 6,gine getiiriib brraqdr (58); Qalaba qorxudar, derin olsa, baturar(7l). BATURTMAQ f. Batrrmaq. Dorin olsa, baturdr, qalabahq qorxudrr (57). BAXMAQ f, Baxmaq. A[ meydantn ortastnda baxdt turdr (36). BACA is. Baca. Ozraytlm giizini elo qorxutdum ki, gen qapuyr qodt, tar bacadan qagdr (E0); Baglerbagi olan Qazan divanrnda btrna he9 qapu-6acayo$dt (l l0). BACARMAQ f. Bacarmaq. (Doli Qarcar) g6rdi bacanbil' moz, aydrr...(57). BA$ is. ) Baq, kells, Qara egek bastnai.iyen ursan qatrr olmar (31); 6z gddonden bapun keseyinmi? (35); 2) Nefor. Altr 649 erle mon Qazan vardtm, altr giine qomadtm, anr aldrm (ll8); 3) Yuxan, qrraq. Alnrna yumru[rn tayadt, siirdi rneydamn basnagrqardr (88); a) Ziwe. Yerdon uca taqlar bagnayoldaglarrn alub grqdr (71); 5) Ovvel. Axrr separo bapdtr, ammo giirkli (32); 6) Baggr. Qaragiino ofh Budaq, Qazan bog oflr Uruz, Boglor bay Ycgnok...ox atarlardr (63);...Alpanlar bast Qazan ollancuq ilo serxog olub, yaturlar...(69); * Bag kosmek, iildiirmek. Ol zamanda bir ollan bas kasmosa, qan tiikmoso ad qomazdrlar (53); Ogrok aydrr: "Moro, Tors [Jzanrrii, bag kesiilqan tdkmok hiinormidir?' - dcdi (t l0); Bag qoymaq - sedaqotli olmaq, gotinlikloro sino gormok. Vallah, mon Qazan Oluzna bagan gomrfam (125): Cdz aguban gdrdigim, kiiniil ilo sevdigim, bir yasdrqda bas qoydgm (59); bas endirmek, te'zim etmek. Bap cndilniq salam verdiler (53): Deli ozan geldi; bas endidi, ba[rr basdr (63); bagrna glqmaq - bagrna te'sir etmek. $erybrn itisi basna qq& Q4); bagrna tar olmaq -'getine d09- mek. Yalan dtinya bastna tar oldr (9a); ba9 iizerine - bag iisto. Beyrok dexi "Nola, xanrn, bas tizerine dedi (55); bagrna gelmek olmaq. Qazi oronlor basrna geldtigin aydr verdi (126); baq vermek - canlnt qurban vermbk. Bir yigit aramsdan oksildi, senin yolrnda ba; vedi (126); BaE qaldurmaq - bag qaldrrmaq, torponmek. Bag galduran kafsrlori iildiirdi (53); bag-beynini almaq - zohlosini tiikmak. Bir sski qaftan verdinliz benim baembeynim aldrnrz, - deyiib vardr (62). BA$ACUQ is. top. imereti (Gtirci.istanda yer adr). Mogor Bayaguq Tatyan qel'esinden, Aqsoqa qol'esinden kaferin casutt "1l[?iMAq. f. Baslamaq. eoyun iirkmogo bashdt (eb). BA$LU sif. 6*tiklti. Altun basluban evloigederse, benim gedor (40); Altun basluban cv vcrgil bu ollana (36). BA$MAQ is. Bagmaq, ayaqqabr. Ayalrm bagmaq, yiizim ya$maq gdrmodi (33). BA$SZ sif. Zirvosiz. Bagrn ala basrr alsam basaz asac (47). BEZ is. Bcz. Qanturah altunlu inco kotan bezinbeline sardt (87); O.ski pambuq bcz olmaz (31). BEYN is. Beyin. Dopeco biiyimigson tarrca beynin yoq (69); Qafil basrn alirsrn biyinbrlni1z)'.,;''': '': ' BEYROK xils.is. goxs adr. Beyrckgeldi (5a); AradanBeyregi girttirolim (124); Beyrcgokafrz giindordiler (124).,,' ' BEL is. Bel. Ata adrnr yiiriitmiyen xoyrad o$ul ata belindon crrincs enmose yeg (23); # beli qurumaq, hereketsiz olmaq. Tura-tura belimiz qundt (42); belini tizmek, eziyyet gekmok. Qrzcrlazrn belini iize4 yer alturda qrzcu[azrma binormig (l l7). ;.i ' BELLU sif. Belli. Qrrq ince bellti qrz ile boyr uzun Burla Xatun ycsir gctdi (a2); [Boyu uzrn Burla] qrrq inco bcllti qrzun igino girdi, iigtit vcrdi (46). 30 3l
BELQAQ is. B a x: Balgaq' Ollan sormordi' uru turdr Qtlrncrnrn belgi[nayabrgch kim,'buni grrpa g6rdi kim olindo qopuzvar(!14). ' BECD z. Cold, tez. O!ul, son mala bccidol yt! mon sana qe arayt gedeyim, -dedi (85). i gi$-r"y. Bes. A! alnrnda 6qp kelmo dua qrldrq' qobul olsun (97j; Biybiirenin olh 6qfl yatrna girdi (53)' --- bn'iil( is. Besik. $-ah Heionlo Hiisevnin bcsig! lpac,(8); BeSikde qoyub gctcligim qarda;crftmmtsan? (l a); Moro katbrlorbu -BE$iKXenffLe oreboyi besigin sandtm (l l6)' sif. BcEikkortmo (etn.krirpolikdan qrzla oflanr niganlamaq). Beglor, Allah+oala. mana bir qtz vcrocok ;1";J, ti" t.ntq irtt m6ni* qrzrm Bayb6ro bog o[''a begiki"ttn'o yuuruqlu olsun...(52); Baqdr-giirdi bu otaq Banrgigok "t"gty-ii ki, i eyreg n i b is ikko rtna niganhs r, adaxhsryd r.(5 4)' -nn$'vuz tuy.-n.9 yur. A"s yiza$uz.yigitlori.eehid oldr (50); Ev;ik qalasrnrn beg yizkaferi ii"erimizo qoyrldr (53)' ' 'BOBOK is. Kiirpo uqaq, iivlad' Son goliirson,.bir bo.bog^ihn giid;oz (91); Anun kibinin, xanrm, bobokloribitmosiin (33); ifca ytizli'yengomi tul elomigsen Ala g6zli bobohetlr iiksi.iz qomr$san (103). ' naqa sii' er. Daimi, ebedi' Dise bigmig atmagiin beqast olmaz. vernok garekdir, tivret aydar"'(33). nsoavl iif'.t. Hann, cins at' Bedovi attntn boynrn qu- ""qruail"ro,jil$di (3?); olh uruz cilavsrnr gekdirdi. Badavi atrn oynatdt, qargu geldi (69)' nov-lk'it. neylik. f eytigeusanrnadtm, yigitligo toymadrm (80). iie2lngan is.f. Sirvdogor, tacir, Bozitganlar doxi gccegiindtiz yola girdilor (52); niirgann ulusu tuttldr, kegisi qagaiaq Oguza gjtai (Sg);'Bazirganlaryaraq giirdilor (58)' ' n-arr_brvrek f. Giizlimok, qorunraq. Yoliizorindo kaforin Aya Sofyasr vardt. Kegiglor bokledi(ll9)' nec f is. Miihkom. bgni bog dom\r tonun mana vcrgil (f O?i; Qazan gdrdi kim, leqgor 6gince. bir a!-boz atlu,. a! olomiii cjiai-iirionlu ofuzun iiginco gotdi (l l0); ogni 6osdomir tonm geyon yigit, ne yigitsen? (t20)' n-eb ff i.nuy. toltt boyloricomclodi (l2g); Boglerbob ava bindi (54). BAGONMOK f. Beyonmok. [Doli Qarcar] aylrrlan gdricek begendi (57); Altrmda Al ay!,rnm no begonmozsen, - soni gdrdi oynar (108). BAGLARBOGi is. Beylerboyi. A[ ahnlu Bayrndrr xanun begloftegisisalur Qazan qartagr Qaragiino gapar yetdi (108). BOcLiK is. Beylik. Bogtige toymadrn Oziimo yazrq (48); Xanlar xanr o[lana beglikverdi, toxt verdi (41). ' BALA is.er. Bela. Qadam-belarn toqunar bu gtin sana (80). BOLAMAK f. Belomsk. Tolma bcgiklerdo belediigim o[ul (82). " goii od. Boli. "Beli, oldur", -dccli (8t); Dode Qorqud:.Balr, monim oflumdur - dedi (54). BALKA ed. Aruz aydrr: "Xanrm, iirkdigirniz voqtin d[9en menim ollancrfrmdn, bokrl? -dedi (98). BALLU sif. Aydr:r, agkar, moghur. i9 O[uz<ta, Tag Oluzda a& bollli Ai'uz olh xanrm Basat, mana meded, - dedi. (100); Ogor bdylo dldiirmsasen, bir di.irlii doxi iildirernozson, bollrt bilgil, - dcrlilor (37). BALURMAK f. Bildirmek, agkar olmaq. Yiizi-gdzi bolirmez(57); Ol giin cigorindo olan or yigitlor baliidi (77). BOLURSZ sif. Bolli olmayan. ccirdilor kim, bir ibrst nesne yatur, bagr-kdtti boliirsiz (98). BALURTMOK Bildirmek. Basdu[rn beltirtutiyen belld Tonlri (96). BON g.ov. Mon. More, bonim olhm bagmr kesdi, qanml ddkdi? (54); Bon bu giin Qonur ata qaqaram (44); Azlun dinlii kafere 6az varaylm (38). BONCLOYiN ev.q. Msnirn lsmi. Bonciloyin qarusundan a! ellerin bafladuban tonuz tammda yaturmr oturf 1ti+;. BANZOMOK Bonzemok. Qaza bonzer qtzrm-geliniim a! grqardr, qara geydi (?5); igdo siirilib gidoyiirir ve dexi nego buna benzsrsriz stiylodi (31); Qamusrna bonzomodrciimlo alomlori yaradan Allah - Tonlri gdrkli (33). BANZATMAK Bonzotmok. Ulu qrz qardagr bunr Beyrege benzetdi (62). BANZ is. Uz, gohre. Ozrayila buyruq elodi kim, yaozraytl, var, ol doxi dali rravatrn gdzino gdriingil, bonzinisarart[rl, - dedi (79); Omma qrzrn derd,ndon benizisarardr (98). 32 33
BORABOR sif.or' tr borabor ehnak - qar$t qoymaq' Buntn mtidarasr budur kim Qazanr glqaravuz, anlara botabsr edeviiz (l2o). ' bena sd. B a x: Moro. Bara goban, iraftndan yaqtntndan berii golgil (43)... d'eniltgaru bori (zorf me'nasrnda). Dodam Qorqud 6toden beri goldi (55); Mero qavat, son monim qrrlmtmsarr' son gel beni (126). - BORK sif. Berk. Arqastn urrb, berk alrhn ardrn s6ken ' "nonfifuef Borkitmsk. Alrhn qapusrnr bo&ikli(43)' BORL sif. Porli: rnoc. Qanadh. Altr borli gld,z ilo doposino oatr tuta urdr (50). ' BORU bori,'qog. mo'nastnda. Ore varaltdan bonidoxi qar' nrm toymadr, yiizim giilmodi...(33); Boyrok diri olsa, on altr yrl' dan ber{i geliirdi (58)'. BOS Bos. dsli, basap saqallu ezizbaba evolmax gorok dedi (ss). gasanaf is. Tokhtirgticlii devs' Qanturalt aydrr: Qattr' besarakniistor? (86). BASLAMAK i' Boslomeki b6yiltmok' Qagub gedarkon Aruz qocanrn ollancr!,r diigmig, bir aslan bulup giitiirmig,.beslo' rzg(eb); Stid i6 besloyalim 'dediler...basladilar, kiyiidti, go' zer oldr (99). BOXT is.f. Boxt. Berii golgil, bagum 6axd, cviim toxti (3s). BaX$i$ is.f. Bexqig, hodiyyo' Bayrndtr xann boxgigir' (44): Ocn,i barkdomtir tonrm geyordim (124)' iigina ditkdi (l0s). BOHA is.f. Qiymot, doyar [Bcyrek aydrr]: Mero Ozan, qo' puzm mana vergii, atumu sana vereyim! Saqla golom, behasn eetiirom, alarn, -dcdi (60). - BAHADRLK is. igidlik, bahadrrhq' Monim erligim, ba BiD'OT is.sr. Adotdan xaric ig. Dirse xanrn olh biiyle bid'etiqlemig - deyelar (37). BZ ov. (qoxs ovozliyinin cemi). Qrrq yigidla Qazanrn helzlnr biz gottirmigiz (43); Mero qavat, biz Qazana diigmoniz (r24). '-- illzeval.sif.f.-or. Daimi, obodi [Ycg nok] bizavalms'budt iigdi (96). gizin4fi Bizimki. Botay ki, bizirnkiyene dodiler (t l5). BiKR rif.or. Bakiro. Mogar kafor bogininbir bitcqlzr vardr (5e). BLDRMOK f. Biltlirmok. Qazan kendiiyti bittlinnocti (l2l); Can tatlusrn sana bilditoyinnl! (35). BiLO o. qo$. Birgo-birlikdo. linin olullarr peyfember nevolori - Korbola yazrsrnda yozidilor olinde gehid oldr - Hesenle Hiiseyn iki qardag bils, -giirkli (32); ltisi arla yola girdi (a6); Qmma Tag Oluz 6r'la buhnmadr (123). BLAK is. Bilok. Bilagtinden on barmalrmr qanda giirdtim (44); Gtmiiq kibi ae bilogin adr, olin grqardr (65); Qunt-qunt bileherin solmasaydr, "A[am Beyrok" diyerdem, ozan, sana! (62). BiLiK is. Bilik, agrl. Menim doxi iginde bir oqli gagmr$, Biligiyetffii$ qoca babam var (41). BLC.is. Bilici. O!uzrn ol kigi tomam bilicisiycli, -ne diyirso, olurdr (31). BLLAH or.billah. Qazarr aydrr: "Vallah, billah, tolrr yotr g6rerkon ogri yoldan gelmiyolim,-dcdi (120). BLMAK f. Bilrnak. Ayru-ayru yotlar izin deve bilir. Yeddi doro qoxulann dilki.i biltir (32); Oslanculrn tildi biliir (393);.No piloyin, o[ul, bu qozalar sana noredon geldi? (39). BiNDRMoK f. Mindirmok. Beyregi doii bindirditor (125); Oglanr ata bindircliler (39\. BfNAT is. Minik. Boynr uzun bodevi atlar gederse benim de igindo binxlim var.., (41); Tavla-tavla gahbaz atlanm getii- hadirligia cilasunligim, yigitligim Ruma, $ama gede, gavlanr riib durursan, sana brbalolsun (48). (7e). BOHADR is. gid, bahadtr, O$ul, son qrz istomozmigson bir crlasun boharfu istoyirmigson (85)' BAHRi sif. Mavi...A bahri hotazh Qaragiine oflu Qara budaq gapar yetdi (49). BiNi$MOK f. "minmok" fc'linin qarrgrq-mflgterok ndvti. Qazhq atlar binisdilor(l l5). BNMOK f. Minmok, Boglor hob ava bindi g4; Sarb yiiriirken Qazlrq ata namerd yigit bine bilrne4 binince binmoso. yek (32); Bodevi ata biniib ollancu[rn istoyi getdi (38). l 34 35
BiN say. Min. Bin suylorson, birisini quynlaz orin sdzini qula$rna qoymaz (33); Deli Qarcar aydrr: Bin bu$ta getiiriin kim, maya gdrmemig ola (56). BiNAR is. Bulaq, ge$mo. Mogor cvlori dgindo bir bdyiik alac vardr. Dibinde bir yaxgr binar vardr (60); Beyrek baqdr g6rdi kim kigi qrz qarrndapt binardan su almafa goli.ir (60); Ol binanporilor qonrnrgdr (9 8). 'ntn nin say. On min. Bin-bin ordon yalr giirdiimso, oyunum dedim (l l7). BiR l) Miqdar sayr. Megor xanrm, Qazrhq qoca tulsaq oldrfr vaqt bir ollancrlr vardt, biryagnda idi (9a); Olul atanrn yetiridir, iki giizinin biridir (31); 2) Qeyri-mtioyyenlik bildirir. Bir alzr duahnrn alqrgr ile Allah-teala biroyal verdi (35); Moger Derso xan deyirlofii, bir bogiin ofh-qrzr yoxdr Q$; Bir giin Qam 6an o!h xan Baytndrr yerinden turmrqdr (34). gln-nin say. Bir-bir. Mero qoyun baglarr erkoc, bir-bir gel, keg, - dedi (101); Qahn O[uz boglorini bir-biratdanyrqan Qazrhq qoca o[h beg Yegnak gapar yetdi (77); D Bir dexi - bir da. Qazan burada bir dexi soylamrg (120); Dodo Qorqud 6ri dax.isoylamrg... (32). BRO is. Bire. B a x: Brd,ro. BirelarDoli Qarcara iiyigdilor (s 7). BROL sif. Birsli. Aldr Deli Qarcan bir bimliyero gotiirdi (s7). BiRaR s. Bir-bir. Bunm qapusuna birergirz urahm, -dedi (120); Qaprya goldiler: bircrgin urub qapryr ovatdrlar, igori girdiler (120). BiRi ev. Biri (qeyri-miioyyen gexs ovozliyi). Birineyaprydrq, qrrq yerdon avaz goldi (46). BtRiN z. Bir-bir. O[uz beglari birin geliib yrfnaq olmafa basladr (34). ntnisi ov. birisi (qeyri-miie)ryon soxs evozliyi). Azan aydr: "Qanlar ddrd diirliidii: birisi soldiran soydrr... (33). BRLK is. Birlik, vahidlik. Birligino srlrndrm oziz Allah, xocam, mana modod, dedi (109); Tonlrinin birligine yoqdrr giiman (56). BRQOKLU sif. tr a! birgeklii - a! birgokli. Ap birgeklti anan yanrna vardrn can vcrmedi (82); A[ birgoklti anasr buldrbuldrr alladr (58); AE birgohti qannm stidin tutdr (37). BSOROK - BiSOROK. B a x: Bosorok. Bisorek-biserok dovele.rin qatanndan, O zahm ayrrdr ola, qardag (100). Bif is. Bit. Oski tonrn biti, oksi.iz ollanrn diii acr olur' (l l); Qrz bir oxla Qanturahyr atdr, giiyle kim bagrnda olan bit ayapna endi (91).. BTOKOLLUF sif. f.d. Qofloton, birdon. Basat aydrr: Mon muna bitokolhif yapr$maylm, - deyiib kondii qrhcrn grxardr, tutdr (102). BTMAK f. l) Bdyiimek, yetigmok. U9 yrladrq tagr diigdigi yerin oh bitmozdi (48); Qargu yatan qarh qara.tallar qarryrbdur oh bitmez@9);2) Yagamaq. Yanmasun - yarglmasun Dsli Qarcar 6y.le mal istodi ki, heg bitmestin, - dcd,i (56). BTUN sif. Kamil, hoqiqi. Ol Mokkeyo sa! varsa esen golse, sidqi bittinhaq gdrkli (32). BXABAR sif, f.-or. Xoborsiz. Beyrok ap-alaca gondogi igindo.ycytib-i 9ib bix ebe r oturardr (5 7). BiqMOK f. Bi;mek. Qara polad uz qrhcrm yoq kim;qarvagdulr dom eki bigeydim(59). BC is.: D cici-bici zoif, kiirya. Pos varasrn bir cici-bici tiirkman qtzlnl alasan, nagbhandan tayanrm iizerino di.igem qarnr yrrtrla? - dodi (85). n$ui$ f. sif. Bigmig... Diso bignig otmogiin beqasr olmaz, y.emok gorokdiir, 6vret aydrr,..(33). B$RMOK f. Bigirmok. Qrynra-qryma a! otindon gekiin, qara qaurma bistirib, qrrq beg qzrna ilotiin (a6). BC is. BrS. Qaradore apzrnda qara bula dorisindsn begigininyapu$r olan, acrlr tutanda qara tagr kiil eyloyon, btln eniesinden yedi ycrdo diigon, orenlor owoni, eazan bogin qartagr Qaragiine gapar yetdi (49); Bfi qanlu Btigdiiz Omen zebun ol-. dr (ee).. BdQAQ is. Br! yeri. Bggaq, qararrnr$ yigitgikleri goq yemigom. Yigitliklori tutdr ola, gdziim soni? (103). -' :'' BLDR-BLDR z. Brldrr-brldrr, muncuq-muncuql'oflan bdylo dikoc bildrbildrgdzinin ya$r rovan alch (47). ' BRAQ xtis.is. it adr. thuizt adr Btnqdegitmlyiit 1O+y. BRAQMAQ f. l) Qoymaq. Kendilyu doliiliige bmgdt...(63'x Vardr kdnlsgi qana-quna baturdu, Bayrndrr ianrn iigine gotiirtib bragdt (58); 2) Almaq. Yayun qarusrna bmgdt (101); Qonralr omrrzrna btraqd4 nrcydana vardr (107); 3) yix- 36 37
maq. Qaracrq goban kaforin iig yiizini sapan tai;ilo yuo btraqdt (a3); +) Atmaq, salmaq. Hclo Qazanr gotiirdilor, Tumantn qolosinde bir quyuya braqdilar (116); Ogrogi tutthlar. Olinco qol'asino - zindana bmqdilar(l0). BQAQ is. Brgaq. Ollan brya[na el urdr (36); Bryaq grqarrb dorisini yiizdi (88). BObAZ is. Bo$az. Xan qrzr, yerimdon turaymrmr'? Yaqanla bo$azndan tutaymmr? (35); Qazan olh Unzr hebsdon grqarun bolaztndanorpanla asun (47). BOCAZLAMAQ f. Bofazlamaq, oldiirmok. Ayfrr atrm bo$azlayub, agum vergil (l 12); Dof i Basat qogr basub bofiazladr, derisini yiizdi...(l0l); Basub cki yerdon bo[azlad(50). BOdAZCA Bofazca (loqob):*tso$azca Fatma diyarlor xatun vardr (64). BOGMA is. * bo[ma grqarmaq - bolma gtxannaq. Bu doli bojma grxaracaq olunca eybimizi qaqdr (65). BOGULMAQ f. Bofulmaq. Ozan aydrr: "Avazrm giidelmodin, inim bogulmadnbir atdrr, oliimo girdi, ilotim, saqhyayrm",-dcrli (60). BOZ sif. l) Boz (rorrg). Saqallu boz iro turgay sayradrqda...;2) Gonc, ycniyetmo. Bozo{lan yetdi. Bir-ikidcmodi, kaforloro qthc urdr (53); 3) Atrn rongino giiro onun cinsini bildirir. Boz ay!,rn gekdirdi Bcyrok bindi (5a); Baybrironin olhygun bir doniz qulunu bozaylr aldrlar (52). BOZLAMAQ f. Uqa soslo allamaq. "A!,a" deyii ne a$larsan, ne bozlarsadl (61); Moro qe, no aplarsan-bozlarsan"apa" deyii...(61); Baybdra bog, niyo allayub bozlarsan? (52) BOZLATMAQ f. l) Bdyiirtrnok (dovoni). Dovolorim bozlatdilar (123); Qaytabanur bozlat& qaragucrn kignetdi (90); 2) Uca sesle allatmaq. Baba deyii allatdrlar, "ana" deyii bozlat&- lar(7); A! birgeklti anan varsa bozlatmapil (108); A! saqallu babasrnr, a! birgoklii anaslnr alladubarr bozladtnnt olur? (l 14). BOZLA$MAQ f. Uca ssslo a[lagmaq. Ugun qoca,'o!ul, osul" deyii alca ytizli anasilo aflagdrlar, bozlasdilar(l l0). BOZLA$DRMAQ f. Uca seslo allagdrrmaq. erzrl dovo giirdiiginde...(44). BOZMAQ f. Pozmaq. Qahn O[uz boglorindon ohdim ba zary derdim (103); Monim avrmr bozm4 laggorimi tagrtrna (44). BOZ OQ ctn. Boz oq (tayfa adr). U9 og, Doz oq yrpnaqol' sa Qazan cvin yalmaladardr (123); Ug oq, Boz ctq qargulagdrlar (126). BOZULMAQ f. Pozulmaq. Golmoz olsan, msmlokot bozulft xanb olur (107); Bu yana yigit boglor gordiler kim, av bozulnry (106). BOY Boy, qedd, qamot. Vardtlar, Beyregin qaftanr var' rnrg buna vcrdiler Aldr, geydi Boyt boyun4 bcli-bclina, qolt'qolrna yaqrgdr (6D n boyt uzun uzunboylu. Boyt uzun Burla xatunrnr gotiirtib salraq siirdiirmok gorok, - dcdi (46); Mogor xanrm, Boyt uzun Burla xatun ollancuftnr andl, qoran qalmadr (76); D selvi boylu serv boylu. Evdon grqub ytiriyende sa,lvr boylun(35). BOY l yan.. Alar sabah Dirse xan qalqubanr yerinden uru tunb, qrrq yigidin boyna alub Bayrndrr xanm s6hbetine geliirdi (34); Qrrq ala gdzlii yigidin Uruz boytna aldt (69). BOY Dastan, hekayot. Bu boy Deli Dornrulun olsun (83);. Salur Qazann cvi yafmalandr[r boytbeyan eder (42); tr boy boylamaq - dastan siiylomok. Dodom Qorqut goltibon 6oy boyladr, soy soyladt (51); Dodom Qorqut boyboyladt, soy soyladr (41). BOY V Tayfa, qobilo. Rosul oleyhissolanl zomanlna yaqrn Bayat boyndan, Qorqut ata diyorler bir er qodr (31). BOYNCUQ is. Boyuncuq. Qrl koponok boytncu[n siiror, deyeyinmi? (76). BOYTN is. Boyun. Bcyrok at boynun qucaqladr, qayrda dcindi (l2t); Boynt uzun bodovi atlar gedeme, monirn ge; der...(40); Bir sski dove guvah buldr, doldi boynrna kegrirdti (63); U boynrnr unnaq - boynunu vurmaq. Dopogdziin kendri qrlrcilo boynunu urdr (103). BOL sif. Bol, gox, zengin. Stidi, pendiri bol qaymaqlu 9oban (43); Altun-aqga bol xozineni kafer almrg...(45); A[rr xezinom, bol aqgam gottiriib durursan, sana xerchq olsun (48). BOLAY ki rnod.siiz. Olsun ki. Magor bir qoca babam bir qan anam var; gol gcdolim, ikisindon bii bolay ki, canln vero... (81); Varayn, bolay ki, ntana bir osir vcre...(81); Yarayn, bo- oy ki, mana bir osir veroydi, oflancrlrmr qurtaraydrm(99); Bohy kr, bizirnki ycno, - dcdilor (l l5). 38 39