Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare,

Transcription

1 ISSN ISSN (Online) AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Numri 11 Nëntor 2014 Prof. Dr. Lisen Bashkurti Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë /Faqe 06 PhD Kandidat, Alban Përmeti Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, /Faqe 24 Nr. 11 /

2

3 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE QENDRA PËR STUDIME NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMATIKE ADRESA: Rr. Rexhep Jella Selitë e Vogël Tiranë - SHQIPËRI Cel: Website: permetialban@albdiploacademy.com REVISTË SHKENCORE PERIODIKE Numri 11 Tiranë, Nëntor 2014 ADSH Press ISSN ISSN (Online)

4 REVISTË SHKENCORE PERIODIKE Botim i Akademisë Diplomatike Shqiptare Drejtor Kryeredaktor Redaktorë Shkencor Prof. Dr. Lisen Bashkurti lbashkurti@albdiploacademy.com PhD Kandidat, Alban Përmeti permetialban@albdiploacademy.com Doc. Dr. Astrit Memia amemia@albdiploacademy.com Msc. Margarita Muho mmuho@albdiploacademy.com Këshilli Shkencor Kopertina Korrektor Faqosje Prof. Dr. Lisen Bashkurti Prof. Dr. Bashkim Rama Prof. Dr. Aleksandër Biberaj Prof. Dr. Joseph Mifsud Prof. Dr. Nabil Ayad Dr. Mlladen Andrlic Dr. Ilir Kulla Prof. Dr. Arben Puto Prof. Dr. Vasillaq Kureta Dr. (PhD Uni Graz) Endri Papajorgji Dr. Rovena Vata Olti Përmeti Majlinda Bashkurti Margarita Muho Olti Përmeti ISSN ISSN (Online)

5 Përmbajtja 1 Prof. Dr. Lisen Bashkurti Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë 2 PhD Kandidat, Alban Përmeti Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, Dr. Endri Papajorgji Koncesioni në Shqipëri dhe Kosovë - një qasje në të drejtën e krahasuar 4 PhD Candidate, Denald Prifti Jews in Albania: a history of fraternity 5 Dr. Rovena Vata Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli 6 PhD Kandidat, Arjan Zurbo Aspekte vlerash artistiko estetike në kostumet popullore gjirokastrite 7 Msc. Elsa Mulaj Maçi Trebeshina si romancier 8 PhD Kandidat, Fejzi Lila Pashallarë të shquar shqiptarë të shekullit të XVIII e XIX-të, - Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha - 9 Dr. Monika Hodaj Komunikimi në trajnim si një nga elementët më të rëndësishëm në arsimimin e të rriturve 10 MA. sc. Nexhmedin Bardhi Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj në gjeopolitikën shqiptare 11 PhD Kandidate, Arbjola Halimi Mirëqenia emocionale në Shqipërinë komuniste dhe post-komuniste 12 PhD Kandidat, Man Poga Beteja e Fushë-Kosovës, pikënisje e mitit serb mbi Kosovën! 13 PhD Kandidate, Adriana Thomollari Kuptimi mbi tekstin dhe elementët kryesorë të realizimit të tij 14 PhD Kandidat, Ndriçim Çiroka Disa faktorë të rëndësishëm që do të përmirësonin personalitetin e lidershipit diplomatik shqiptar Nr. 11 /

6 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti Prof. Dr. Lisen Bashkurti Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Albanofobia është një ndjenjë antishqiptare që mbart në vetvete diskriminim ose paragjykimin për shqiptarët, si grup etno-kulturor, i cili ndodhet në gjendje komunitetesh të mëdha emigrantësh shqiptarë nëpër vende të ndryshme të botës, siç janë Italia dhe Greqia, ose si komunitet etno-kulturor pakicë në shtetet fqinjë të Shqipërisë, siç janë Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia. Krahas tipareve të përgjithshme që karakterizojnë edhe ksenofobitë e tjera në botë, albanofobia ka specifikat e saj, që lidhen me kushtet dhe rrethanat e marrëdhënieve të shqiptarëve dhe shtetit të tyre kryesisht me fqinjët. Nga pikëpamja e përcaktimit shkencor, albanofobia është e njësuar me anti-shqiptarizmin në mjaft studime kombëtare dhe ndërkombëtare, pasi dallimet midis këtyre dy përcaktimeve janë të papërfillshme. Vështruar nga perspektiva historike, përcaktimi mbi albanofobinë është përdorur për herë të parë në botime shkencore nga studiuesi i shquar shqiptar, Arshi Pipa, i cili lindi në Shqipëri, por u largua për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës mbas Luftës së Dytë Botërore. Arshi Pipa përdor termin albanofobi në vitin 1982, në The South Slav Journal, Volumi 8 1. Studiues të tjerë, Mai nga Italia dhe Ana Triandafillidhu nga Greqia i janë referuar gjithashtu definicionit albanofobi në studimet e tyre në vitet 2002 në raportin analitik Racizmi dhe Diversiteti Kulturor në Mass Media 2. 1 A. Pipa: The South Slav journal, Volume 8, 1982, page 21 2 Anna Triandafyllidou: Racism and Cultural Diversity In the Mass Media, Robert Schuman Centre, European University Institute, pp GLOBAL CHALLENGE

7 Stereotipet e para albanofobe ose antishqiptare kanë nisur të lindin më qartësisht me krijimin e shtetit të pavarur shqiptar, me mbetjen jashtë kufijve politik të një pjese të madhe të popullsisë autoktone shqiptare në trojet e tyre si dhe me valët e mëdha të emigracionit të shkaktuara mbas rënies së komunizmit në Shqipëri në vitet 90-të. Stereotipe të forta albanofobie shkaktoi edhe kriza e madhe e Kosovës, valët e largimeve masive pas spastrimeve etnike të shqiptarëve nga Millosheviçi në vitet Ka studiues që përpiqen të shquajnë dallimet midis stereotipeve albanofobe të shqiptarëve nga Shqipëria politike dhe të shqiptarëve nga Kosova. Mirëpo këto dallime janë thjeshtë të karakterit krahinor dhe aspak të karakterit etno-kulturor kombëtar. E vështruar në plane të gjëra, albanofobia klasifikohet në dy dimensione të mëdha: albanofobia ose ksenofobia që i referohet stereotipeve antishqiptare në vendet ku ka një numër të madh emigrantësh shqiptarë, siç janë Greqia, Italia, Turqia, Zvicra dhe Franca; dhe albanofobia ose ksenofobia që i referohet stereotipeve në vendet ku ka përplasje me komunitetet etnike shqiptare, siç janë ato në Maqedoni, Mal të Zi dhe Serbi. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Albanofobia në Greqi Albanofobia është një ndjenjë antishqiptare me rrënjë historike të hershme në Greqi. Në revolucionin Grek për pavarësi shqiptarët, të njohur si arvanitas dhanë kontributin kryesor. Shumica e studiuesve të Revolucionit Grek thonë së arvanitasit i hoqën frikën grekëve, bënë luftë të jashtëzakonshme anti-osmane dhe derdhën gjakun lum për shtetin e pavarur Grek. Ndonëse arvanitasit u dhanë grekëve lirinë, grekët e shndërruan mirënjohjen në fobi ndaj tyre. Mbas Revolucionit Grek u duk se u ringjallën fobi qysh nga antikiteti. Kështu mbas konsolidimit të shtetit të tyre, Grekët iu drejtuan shumë shpejtë arvanitasve në Greqinë e Veriut. Target i luftës albanofobe u bë Epiri. Grekët bënë të gjitha përpjekjet për të shkatërruar fortesat e Jugut të Shqipërisë, që quhej Epir. Në vitin 1854 gjenerali Grivas kaloi kufijtë grekë, i shoqëruar nga një bandë të madhe të rekrutuar në Greqi, duke bërë krime monstruoze me qëllimin e vetëm për t i detyruar të krishterët shqiptarë të bashkoheshin me to. Këto tentativa banditeske u përsëritën sërish në vitin 1866, por të gjitha dështuan. Asnjë çast qeveritë greke të mbas revolucionit nuk kanë reshtur për të pushtuar Epirin dhe për të greqizuar popullin shqiptar. Kulmim kjo strategji e arriti mbas Krizës Lindore dhe Traktatit të Shën Stefanit (1878) si dhe gjatë e mbas Kongresit të Berlinit (1878) 3. Në ofensivën antishqiptare deri në një farë periudhe qeveritë greke përdornin banditë të organizuar, duke i mbajtur me shpenzimet e tyre përkundër Epirit 4. Kur betejat e fragmentuara u thyen nga arvanitasit trima, qeveria greke organizoi në trevat e Epirit dhe të Thesalisë të banuara me shqiptarë, myslimanë e të krishterë, disa komitete revolucionare që u shpërndanin banorëve grekë armë dhe i përfshinin ato në veprimet e bandave të tyre të financuara dhe armatosura nga qeveria greke, që tanimë drejtoheshin nga ushtarakë profesionistë të lartë grekë. Por sikundër shkruhet në Memorandumin e Lidhjes Shqiptare të drejtuar Fuqive firmëtare të Traktatit të Berlinit në vitin në vitin 1878, gjatë ngjarjes së Lëkursit (Kala në Sarandën e sotme, shënim i autorit L. B), ndodhi ky fakt tepër kuptimplotë, të krishterët e Epirit, ishin të parët që prapsën agresorët me armë në dorë... 3 Memorandum i Lidhjes Shqiptare drejtuar Fuqive nënshkruese të Traktatit të Berlinit, Paris Berlin, Vjenë, 3,19,29 Maj Memorandum i Lidhjes Shqiptare drejtuar Fuqive nënshkruese të Traktatit të Berlinit, Paris Berlin, Vjenë, 3,19,29 Maj ibiden Nr. 11 /

8 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti Qeveria greke, duke parë edhe këtë herë pafuqinë e saj për të tronditur besnikërinë dhe devotshmërinë e banorëve, filloi që atëherë të zbatojë një taktikë tjetër... ajo përpiqet t ia arrijë qëllimit me rrugë diplomatike 5. Mbas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912, Greqia iu përvesh përpjekjeve të saj për realizimin e doktrinës së Venizellosit, Vorio-Epiri. Kjo doktrinë paraqiste strategjinë Ballkanike Greke, e cila kishte pikërisht në fokus pretendimet territoriale kundër shqiptarëve. Venizellosi përdori disa rrugë: së pari, spastrimet etnike të dhunshme kundër shqiptarëve autoktonë në Greqi; së dyti, shkëmbimet e shqiptarëve myslimanë nën epitetimin osmanë me greko-ortodoksë nga Perandoria Osmane. Këto ardhacakë helenë vendoseshin në trojet dhe pasuritë e shqiptarëve myslimanë, të cilët përziheshin forcërisht nga qeveria Greke. Në mënyrë të sofistikuar, qeveria greke përfitoi nga dobësimi i Perandorisë Osmane dhe u dakordua me të për këto shkëmbime popullsie kundër shqiptarëve autoktonë në Greqinë e Veriut. Një valë e dytë e fuqishme antishqiptare shpërtheu gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ishte periudha kur kapitulloi Italia fashiste (shtator 1943) dhe në rajonet e ish pushtuara të saj u futën trupat ushtarake naziste gjermane. Nazizmi, ashtu sikundër edhe fashizmi lançuan kudo idenë e shteteve të pastra etnike, pra shtrirjen e kufijve politikë deri ku shtriheshin pakicat etnike. Me këtë taktike, fashistët dhe nazistët dëshironin që t i kundërviheshin Versajës me vendimet e saj dhe të inkurajonin forcat nacionaliste të pakënaqura kudo në Evropë. Shqiptarët ishin të pakënaqur me zgjidhjet e Versajës. Projekti i Shqipërisë londineze që u vulos në Versajë kishte qenë shumë tragjik për popullin shqiptar dhe territoret e tij. Nazizmi donte të shfrytëzonte këtë pakënaqësi. Mjaft nacionalistë shqiptarë të ndershëm dhe patriotë u joshën nga kjo politikë naziste. Por, në tërësi, populli shqiptar dhe përfaqësuesit e tij kryesor gjatë Luftës së Dytë Botëror iu kundërvunë me armë fashizmit dhe nazizmit. Shqiptarët kudo në Ballkan u renditën si antifashistë. Edhe në Greqi shqiptarët u inkuadruan në forcat antifashiste. Vetëm një grup shumë i vogël dhe i papërfillshëm nacionalistësh mbështetën nazistët në Greqi. Dukuria e kolaboracionizmit preku tërë Evropën, nga Franca e Vishisë deri te Horthi i Hungarisë, nga panët Polakë e deri te nazistët Kroatë. Por, këto raste nuk njësuan si kolaboratorë mbarë popujt e Evropës. Mirëpo në Greqi, qeveria Greke ngarkoi gjeneralin Zerva me trupa speciale në Krahinën shqiptare të Çamërisë me qëllim që nën epitetimin e tyre nazistë të realizonin masakrën dhe spastrimin etnik të shqiptarëve nga krahina për në Shqipëri. Në një farë periudhe Zerva pati mirëkuptimin edhe të misioneve diplomatike Britanike. Por, kur Zerva kaloi masën e qëndrimeve të tij tërësisht raciste, kriminale dhe gjenocideske, misioni diplomatik Britanik kërkoi ndalimin e këtyre veprimeve. Por, atëherë ishte shumë pak dhe shumë vonë. Tragjedia mbi Çamërinë dhe popullsinë e saj u realizua. Kjo ngjarje tragjike u shoqërua me një albanofobi të skajshme greke. Pikërisht nën këtë antishqiptarizëm mbas Luftës së Dytë Botërore, Greqia ndërmori provokacione ushtarake kundër Shtetit Shqiptar në Juglindje (1949). Këto veprime në terrenin konkret Greqia i shtriu edhe në qarqet diplomatike ndërkombëtare deri në Kombet e Bashkuara. Shqipëria dhe shqiptarët e paguan shumë shtrenjtë dhe shumë gjatë albanofobinë greke gjatë tërë Luftës së Ftohtë. Tentativat diplomatike greke kanë vijuar deri në kohët moderne, me të njëjtin qëllim që të shtrinin hapësirat territoriale dhe detare, në thellësi të Ngushticës së Korfuzit, pranë brigjeve shqiptare të Sarandës. Kjo tentativë u duk edhe në Marrëveshjen për 5 Memorandum i Lidhjes Shqiptare drejtuar Fuqive nënshkruese të Traktatit të Berlinit, Paris Berlin, Vjenë, 3,19,29 Maj ibiden 8 GLOBAL CHALLENGE

9 Kufirin Detar midis Shqipërisë dhe Greqisë, që u firmos në Athinë midis dy qeverive në pranverën e vitit 2009, por që u rrëzua nga Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë 6. Pretendimet greke, diplomatikisht kanë vijuar të mbeten konstante edhe në kohët tona, por tanimë nëpërmjet zërave të tyre apo organizatave greke brenda Shqipërisë, me qëllim që në aparencën e marrëdhënieve politiko-diplomatike formale të ketë një normalitet ndërkombëtarisht dhe europianisht të pranuar. Mirëpo, përmes këtyre faktorëve grekë ose të greqizuar apo emigrantë është pretenduar në mënyra të papranueshme shtrirja në territoret shqiptare dhe dalja në brigjet e Himarës, manipulimit korruptiv të regjistrimit të popullsisë shqiptare, me qëllim kryesor që ortodoksët shqiptarë, vllahët shqiptarë dhe të tjerë emigrantë mjeranë ekonomikisht të regjistroheshin si minoritarë grek, dukë ndryshuar kështu artificialisht sasinë dhe shtrirjen gjeografike të pakicave greke në Shqipëri. Edhe këto tentativa deri në kohët tona kanë dështuar. Kjo nuk do të thotë se nuk do shpiken rrugë dhe forma të tjera për cungimin e shtrirjes detare të Shqipërisë dhe për të kaptuar territore të saj në Jug. Por, ne nuk paragjykojmë në studimet tona. Natyrisht nuk kanë munguar edhe zërat më realistë të zyrtarëve në Greqi që hedhin poshtë doktrinën e Vorio-Epirit. Kështu, Kryetari i Bashkisë së Selanikut i vitit 2011 në një intervistë të dhënë në Prill 2011 thekson se Nuk ekziston çështje e Epirit të Veriut, por Shqipëri e Jugut. Një gamë stereotipesh të reja albanofobie u krijuan në shoqërinë greke mbas viteve 90-të. Ishte koha e valës së emigrantëve shqiptarë që shkuan në Greqi pas rënies së komunizmit në Shqipëri. Padyshim ishte prezantimi i parë masiv i shqiptarëve në vendet e zhvilluara të Bashkimit Evropian. Kjo valë njerëzish karakterizohej nga varfëria e skajshme, nga kultura e mbyllur, nga mentaliteti i izolimit, nga dëshpërimi i thellë dhe pritshmëritë konfuze. Ishte një masë qindramijëshe e ngarkuar me shpresa dhe iluzione nga më të ndryshmet. Tërësisht e papërgatitur për t u përballur me një realitet krejtësisht të ndryshëm nga ai që kishin lënë pas në Atdheun e tyre. Por, edhe shoqëria greke ishte e papërgatitur për këtë fluks të jashtëzakonshëm emigrantësh. Të dy palët, shoqëria shqiptare dhe shoqëria greke po përballeshin për herë të parë drejtpërdrejtë dhe në mënyrë shumë masive. Po ballafaqoheshin historitë, kulturat, gjuhët, traditat, mentalitetet, përvojat, nivelet ekonomike, arsimore dhe kulturore. Me fjalë të tjera po ballafaqoheshin dy botë që kishin lindur së bashku mijëra vite më parë, por që kishin jetuar të ndara për më shumë se 100 vjet. Ballafaqime të tilla janë tronditëse. Asnjë shoqëri, sado e zhvilluar dhe tolerante nuk do të mund të adoptohej me përballje të tilla për një kohë të caktuar. E aq më shumë, që shoqëria greke, e përmasave pak a shumë sa ajo shqiptare në plan Ballkanik dhe që kishte kapacitete obserbuese relativisht të kufizuara. Pra, mund të thuhet se vendi me kapacitetet më të kufizuara obserbuese i BE u përball me valën më të madhe të emigrantëve nga shqiptarët në vitet 90-të. Kjo asimetri e rëndë dhe befasuese do linte gjurmë në krijimin e disa stereotipeve albanofobe në shoqërinë greke. Përgjithësisht në fazën e parë u krijuan stereotipe shumë negative për shqiptarët në Greqi. Në opinionin publik, politik dhe në atë mediatik dominuan stereotipe, në të cilat shqiptarët identifikoheshin si kriminelë dhe të degjeneruar, si njerëz pa dije e kulturë, që nuk respektonin ligjet dhe normat shoqërore dhe që ndiqnin rrugët e vjedhjeve, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 6 Marrëveshja për Përcaktimin e Kufirit Detarë midis Shqipërisë e Greqisë. Kjo Marrëveshje u firmos pas negociat ave diplomatike midis dy palëve të Ministrive të Punëve të Jashtme në prani të dy Kryeministrave të të dy vendeve në pranverë Kjo marrëveshje ishte sukses i diplomacisë Greke dhe dështim i diplomacisë shqiptare. Parla menti shqiptar, i vënë nën presion të madh të ekspertëve të ndryshëm shqiptarë dhe të opinionit publik nuk e kaloi për ratifikim atë, por ia paraqiti Gjykatës Kushtetuese. Kështu, çështja shkoi në Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, e cila e quajti këtë Marrëveshje antikushtetuese dhe për rrjedhojë e hodhi poshtë atë Nr. 11 /

10 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti plaçkitjeve dhe punëve të pista për t u pasuruar. Kjo situatë e rëndë u bë objekt studimi dhe analize nga organizmat euro-atlantik, si OSBE, konkretisht Federata Ndërkombëtare e Helsinkit për të Drejtat e Njeriut (FNHDNJ) si dhe nga Qendra Evropiane e Monitorimit mbi Racizmin dhe Ksenofobinë 7. Këto dy qendra ndërkombëtare kanë vijuar të përcjellin situatën e albanofobisë, pra të antishqiptarizmit në Greqi. Sipas tyre, keqtrajtimi i shqiptarëve në Greqi vazhdon edhe në kohët tona, pra mbas kaq vite adoptimi dhe natyralizimi të tyre në shoqërinë greke. Në përputhje me FNHDNJ shqiptarët janë grupi etnik emigrues, që më së shumti vritet në Greqi për shkak të ligjeve greke në fuqi 8. Përveç këtij konkluzioni, EUMC arrin në përfundimin se sidomos personat individualë, pra pa familje tek shqiptarët etnik emigrues në Greqi janë target i goditjeve raciste. Dhe sidomos, emigrantët shqiptar pa dokumente përballen... me një eksperiencë diskriminimi serioz në papunësi, në mënyrë të veçantë në nivelin e pagesave dhe të kontributeve në sigurimet shoqërore 9. Një rol shumë negativ për damkosjen e shqiptarëve dhe prodhimin e albanofobisë ka luajtur media greke. Mediat greke i kanë paraqitur në një masë të gjerë dhe për një kohë të gjatë shqiptarët dhe kriminalitetin e tyre si pjesë e mafies. Në këtë stereotip tanimë të ngulitur fort thellë në shoqërinë greke, media e këtij vendi mban përgjegjësinë kryesore, në kontrast përherë e më të thellë me opinionin publik në shoqërinë greke, i cili po bëhet përherë e më relaksues ndaj shqiptarëve, duke dëshmuar që nuk vuan as nga ksenofobitë dhe as nga racizmi 10. Krahas medias, ndikim negativ për provokimin e albanofobisë dhe të mbajtjes gjallë të saj kanë luajtur edhe disa institucione shtetërore. Kështu, për shembull gjatë një parade ushtarake zyrtare të mbajtur në Athinë, ushtarët e reparteve ushtarake shtetërore këndonin këngën Ata janë shkupjanë, ata janë shqiptarë, me lëkurët e tyre do bëjmë lidhëza këpucësh. Akoma më e rëndë është situata e trajtimit të shqiptarëve të dënuar në burgjet e Greqisë. Ngjarje të rënda, të përsëritura dhe të njohura publikisht dhe ndërkombëtarisht kanë bërë xhiron e botës në median elektronike, përmes të cilave shikohet një keqtrajtim i veçantë kundrejt të burgosurve shqiptarë, i cili arrin deri në eliminime fizike përmes torturës. Këto probleme u bënë objekt bisedimesh midis Avokatit të Popullit të Republikës së Shqipërisë, Igli Totozani dhe Avokatit të Popullit të Greqisë në bisedimet dypalëshe në korrik të vitit Pala greke shkel në mënyrë diskriminuese parimet dhe normat që ka vënë Këshilli i Evropës për burgjet dhe të burgosurit në to. Për një kohë të gjatë, arsye e diskriminimit ishin edhe toponimet në pasaportat e shqiptarëve si dhe diskriminimi publik i shqiptarëve nga Çamëria, duke përfshirë edhe gazetarin e mirënjohur shqiptar, Marin Mema. Nuk është pa përgjegjësi edhe shteti shqiptar gjatë tranzicionit, i cili është treguar i mefshtë, i paaftë dhe i pavullnetshëm për të mbrojtur në rrugë bilaterale, por edhe multilaterale të drejtat e shqiptarëve emigrantë, të lirë dhe të burgosur në Greqi. Problemet e eliminimit, të diskriminimit në punë, në paga, në sigurimet shoqërore dhe në shumë aspekte të tjera arsimore dhe kulturore për një kohë të gjatë nuk janë vënë në tryezat dhe as në dosjet diplomatike të shtetit shqiptar. Ndërkohë, media shqiptare dhe 7 EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n EUMC, May, 2002, EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n EUMC: Diversity and equality for Europe Annual Report European Monitoring Centre of Racism and Xenophobia, p Balkanweb.com: Totozani takon homologun grek: trajtoni me përparësi të drejtat e të burgosurve shqiptar, Tiranë, e Martë, 15 Korrik GLOBAL CHALLENGE

11 opinioni publik shqiptar kanë qenë mjaft aktiv dhe reagues ndaj shfaqjeve të albanofobisë në shtetin dhe shoqërinë greke. Ndonëse situata e albanofobisë nuk është si në vitet 90 dhe dekadën e parë pasuese, sërish stereotipet e albanofobisë në shtetin dhe shoqërinë greke vijojnë të jenë të pranishme dhe dëmtuese në ndërtimin e marrëdhënieve dhe bashkëpunimit të qëndrueshëm midis dy vendeve dhe popujve fqinj, shqiptarëve dhe grekëve. Ndonëse muret politike midis dy vendeve kanë rënë, muret e fobive ngelen akoma të jenë barriera të përmirësimit të marrëdhënieve midis tyre. Albanofobia në Itali Albanofobia është shtrirë edhe përtej Adriatikut, pra në shtetin fqinj të Italisë. Ndonëse midis dy vendeve shtrihet Ngushtica e Otrantos, për shqiptarët dhe italianët kjo ngushticë nuk ka përbërë asnjëherë problem për lëvizje në të dy anët e detit Adriatik. Lëvizja ka qenë shumëdimensionale. As në lashtësinë antike pagane dhe as në atë antike kristiane; as në kohën e lulëzimit të Perandorisë Romake dhe as në atë të rënies së saj; as në periudhën e Mesjetës së errët dhe as në atë të ndriçimit humanist nga Perëndimi dhe sundimi Osman nga Lindja; as në periudhën e principatave shqiptare dhe as në kohën e Mbretërisë së Kastriotëve; as kur shtetet Italiane rivalizonin me kartat e Makiavelit dhe as kur Italia u unitarizua në vitin lëvizjet në të dy anët e Adriatikut midis shqiptarëve dhe italianëve nuk janë ndërprerë. Për shqiptarët brigjet e italianëve kanë qenë shpresa e fundit e lirisë dhe porta e parë drejt Perëndimit. Për italianët brigjet shqiptare kanë qenë ëndrra e pashuar Ballkanike dhe porta e parë drejt Lindjes. Për shqiptarët kultura italiane ishte pikëprerja e kulturës shqiptare me atë Evropiane. Për italianët kultura shqiptare ishte pikëprerja e dy anëve të Perandorisë Romake të Lindjes dhe të Perëndimit. Në fund të fundit për shqiptarët dhe italianët Ngushtica Otrantos nuk ishte pikëndarje, por pikëtakimi historik i dy popujve, dy vendeve dhe dy kulturave. E për konsekuencë Italia është vendi dhe populli fqinj i Shqipërisë dhe shqiptarëve që ka më pak albanofobi se çdo vend dhe popull tjetër fqinj. Situata e albanofobisë në Itali gjithsesi paraqet problematikat e saj. Rrënjët i ka kryesisht në historinë e dy popujve, e cila ndan së bashku mijëra vite bashkekzistencë. Pikëtakimet historike shqiptaro-italiane nisin nga periudha Romake. Dinamikat politike mbas konsolidimit të Perandorisë Romake nuk kaluan pa kryqëzata mbi ilirët, por edhe pa sfida për Romakët. Natyrisht, ilirët ishin popull i vogël përballë një perandorie të madhe, ishin një kulturë unike përballë kulturës që dominonte Romën, ishin më të varfër përballë ndriçimit të pasurisë së një perandorie të tërë, ishin ushtarakisht më të limituar përballë armatave gjigante të Perandorisë Romake. Prandaj, në këtë konfrontim Iliro- Romak ishte krejtësisht e kuptueshme se humbësit e mëdhenj do ishin ilirët. Por, çfarëdo gjëje që të kenë humbur ilirët - ajo që ato ruajtën mrekullisht ishte të qënit ilir, të qënit të lirë, të qënit unik, autokton dhe autentik. Dhe jo vetëm kaq. Të mundur kuantitativisht nga Perandoria Romake, ilirët e mundën Romën kualitativisht, pikërisht përmes personaliteteve të tilla që kaluan caqet e Perandorisë Romake dhe kuadrin kohor të ekzistencës së saj. Është e vërtetë se romakët i mundën ilirët pas luftërash dhe kryengritjesh që zgjatën me shekuj. Konsulli romak Paul Emili nuk mundi të nënshtrojë ilirianët edhe pasi ai rrafshoi për tokë më se 70 qytete të tyre dhe dërgoi në Romë si skllevër epirotë - ilirë, me në krye mbretin e tyre Genc. Sipas historianit romak Suetona, kryengritja e ilirëve në vitet 6 dhe 9 pas Krishtit ishte më e tmerrshmja nga të gjitha luftërat që Roma ka bërë në botën e jashtme pas luftërave Punike. Roma nuk arriti t i asimilojë ilirët. Përkundrazi, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 11 /

12 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti janë me dhjetëra perandorët që Iliria i dha Romës, sidomos kur Perandoria romake filloi të bjerë. Midis perandorëve më të famshëm le të përmendim Konstantinin e Madh, që lindi në Kosovë. Qe Konstandini i Madh ai që u rreshtua vendosmërisht në anën e kishës Kristiane me Ediktin e Milanos të vitit 313, i cili u garantoi të krishterëve një tolerancë që ishte e barabartë me njohjen e kristianizmit si fe e shtetit. Sundimi i Konstandinit të I-rë shkëlqeu me ndërtimin e monumenteve kristiane, prej të cilëve po përmend Vatikanin. Edhe Perandori Justiniani i I-rë ishte ilir. Ai la si trashëgimi të lavdishme veprën e tij legjislative Kodi i Justinianit, që ka mbetur edhe sot e kësaj dite themeli i së drejtës civile moderne. Përkthyesi i parë i Biblës në gjuhën latine ka qenë iliriani Shën Hieronim. Kompozitori dhe himni kristian «Laudamus me përdorim edhe sot e kësaj dite është vepër e kompozitorit Niket Dardani, edhe ai ilirian nga Kosova. Duhet të pranojmë se ilirët në Evropë kanë qenë një nga popujt e parë që u kristianizuan, kjo vërtetohet edhe nga Bibla. Kur Shën Pavli shkoi në Iliri për të kristianizuar ilirët, ai gjeti në Durrës një kishë kristiane 12. Nga shekulli i IV i Erës së Krishtit dhe deri në shekullit XIV, për dhjetë shekuj të ndarjes së Perandorisë Romake në të Lindjes dhe të Perëndimit dhe të dy kishave, në katolike romake dhe ortodokse lindore shqiptarët përjetuan skizmën e madhe midis tyre. Populli i vogël dhe i lashtë shqiptar u përball me një proces të gjatë njëmijë vjeçarë ndarje midis dy anëve të krishtërimit botëror. Vija e Teodosit u ra shqiptarëve në mes, por nuk i ndau në asnjë pikëpamje dhe në asnjë aspekt. Identiteti etno-kulturor i mbijetoi mrekullisht ndarjes së Teodosit. Shqiptarët nuk kishin forcë që të mbanin të unifikuar Perandorinë Romake dhe as kishën krishtere. Por, as dy Perandoritë e krijuara dhe as kishat krishtere të ndara nuk patën fuqi që të përçanin identitetin etno-kulturor të shqiptarëve. Mbas mesjetës tragjike, shqiptarët dolën nga rrënojat e saj si një qenie e gjallë vitale, e ndritur dhe tërësisht autentike dhe autoktone në trojet e veta. Ky shkëlqim kulmoi në shekullin e XV-të në flamurin, identitetin, kulturën, trimërinë dhe lavdinë e Gjergj Kastriotit, Heroit të shqiptarëve dhe Atletit të Krishtit. Në epokën e ndritur të Kastriotit lulëzuan marrëdhëniet e shqiptarëve me Mbretërinë e Napolit, me Republikën e Venedikut, me Vatikanin, me Republikën e Raguzës. Kastrioti me trupat e tij kaloi disa herë Otranton në ndihmë të Mbretit të Napolit. Edhe Mbretëria e Napolit ndihmoi më së shumti Gjergj Kastriotin. Marrëveshje, traktate dhe forma të ndryshme bashkëpunimi u lidhën midis shqiptarëve dhe shteteve italiane, duke përfshirë edhe Vatikanin. Pushtimi otoman i shqiptarëve i hapi rrugën e dhimbshme të mërgimit të tyre jashtë trojeve të veta. Toka e parë ku shkelën emigrantët shqiptarë ishin brigjet e Italisë. Koha provoi se nuk kishin gabuar. Italia u bë toka e tyre e lirisë, atdheu i tyre i dytë. Vala e parë e emigrantëve shqiptarë që zbritën në Itali ishin elita aristokratike e princërve të vendit, që nuk e duruan dot pushtimin otoman. Koha do të provonte se për emigrantët arbëresh të epokës së Kastriotit Italia do të bëhej streha e ngujimeve të tyre. Në Itali arbëreshët do të ruanin origjinale historinë, kulturën, gjuhën, doket dhe zakonet, folklorin dhe çdo traditë të trashëgimisë që morën me vete nga Shqipëria. Do të ishte pikërisht kjo mërgatë arbëreshe që do i printe Rilindjes Kombëtare Shqiptare në gjysmën e dytë të Shekullit të XIX-të si dhe do të mbështeste fuqishëm procesin e bashkimit politik të Italisë në vitin Këto tradita shumë të vjetra të marrëdhënieve shumë humane midis popullit vendas Italian dhe mërgimtarëve arbëresh nga Shqipëria krijuan një shtrat miqësor të qëndrueshëm midis dy vendeve dhe popujve në të dy anët e Otrantos. Dukej që Otranto ishte shumë e ngushtë për të penguar lidhjet miqësore midis popujve dhe ishte shumë e gjerë për të lejuar të keqen që të kalonte nëpërmjet saj. 12 A. Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor GLOBAL CHALLENGE

13 Natyrisht, ajo që nuk ndodhi në asnjërën nga periudhat e errëta të historisë midis dy popujve, italian dhe shqiptarë ndodhi në periudhën më të afërt të kohëve moderne. Ishte pikërisht periudha e rënies së regjimit komunist 50-vjeçar në Shqipëri që provokoi valën biblike të eksodit masiv shqiptar drejt brigjeve të Italisë. Kjo valë ishte tronditëse, e papritur, kaotike dhe e barsur me shumë probleme për shtetin dhe shoqërinë italiane. Emigrantët shqiptarë të rraskapitur nga varfëria, të trysnuar nga shtypja politike dhe të verbuar nga izolimi shumë i gjatë performuan në mënyra relativisht të papranueshme për shoqërinë italiane. Ishte pikërisht kjo valë me këtë performancë që krijoi disa perceptime albanofobie në shoqërinë Italiane, sidomos të përhapura nga media e këtij vendi. Ky perceptim i mbajtur gjallë për shumë vite nga mediat e shumta italiane krijoi stereotipe fobie ndaj shqiptarëve 13. Krijimi i stereotipeve është problematik, sepse ngulit në memorie dhe në ndjenjat e njerëzve frikë, urrejtje dhe armiqësi, të cilat janë shumë vështirë për t u fshirë nga shpirti dhe memoria e njerëzve, madje edhe kur janë zhdukur nga realiteti. Ndjenjat dhe pikëpamjet albanofobike në Itali lindën, pra, kryesisht nga valët emigruese mbas viteve 90-të të shekullit të XX-të. Në stereotipet albanofobik në Itali shqiptarët perceptoheshin si kriminelë, trafikantë droge, qeniesh njerëzore dhe shkelës të rendit dhe të ligjit 14. Në dekadën e dytë, pra në fillimin e viteve 2000, situata filloi të qetësohej, integrimi i emigracionit shqiptar në Itali po shoqërizohej dhe familjarizimet ndërkomunitare nisën të konsolidoheshin. Situata e albanofobisë, e stereotipeve të viteve 90- të dukej se kishte mbetur si pjesë e historisë së largët midis dy popujve. Tanimë ka një tablo të ndryshme. Stereotipet albanofobike janë në zbehje të vazhdueshme në simetri të plotë me proceset e integrimit të emigrantëve shqiptarë në shtetin dhe shoqërinë italiane. Ndikim të konsiderueshëm ka sjellë gjenerata e re shqiptare në Itali. Mbi 30 mijë të rinj shqiptarë vijojnë studimet në universitete italiane nga La Sapienza deri në Universitetin e Napolit dhe të Katanzaros. Artistë shqiptarë performojnë në Skala të Milanos me sukses të madh. Futbollistë kuqezinj kanë rrokur mijëra zemra fansash në stadiumet e klubeve italiane. Mjaft biznesmenë të mesëm dhe të vegjël janë bërë pjesë e jetës ekonomike private të suksesshme në Itali. Nuk ka asnjë dyshim, se krahasuar me shumë komunitetet të tjera të huaja emigruese në Itali, shqiptarët po bëhen nga më të integruarit dhe të natyralizuarit. Ky është një proces pozitiv, që shkon për nga ulja, zbehja deri edhe shuarja e mjaft stereotipeve albanofobe në shoqërinë italiane. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Albanofobia në Maqedoni Gjatë historisë së Jugosllavisë së AVNOJ-it të krijuar nga komunistët jugosllave me Josip Broz Titon menjëherë mbas Luftës së Dytë Botërore (1945), Maqedonia ishte njësi federative, që kishte shqiptarë brenda saj. Komuniteti shqiptar në Maqedoninë e Federatës Jugosllave ka përjetuar përgjithësisht një trajtim të diferencuar, pak a shumë të përafërt me atë të pakicave shqiptare të shpërndara nga Tito në Republikën e Serbisë dhe Malit të Zi. Gjatë historisë së Federatës Jugosllave përjashtim ka bërë trajtimi i shqiptarëve në Slloveni dhe Kroaci. Në këto dy republika, pra në Kroaci dhe Slloveni shqiptarët ndjeheshin më të barabartë, më të pa padiskriminuar dhe të mirë integruar në 13 Il Giornale, February 3rd 2004; ANSA, January 18th, 2004; RAI Uno, January 13th, 2004; Corriere della Sera, Feb ruary 11th, 2004; La Repubblica, March 19th, L. Bashkurti, National and European Identity of Albanian, ADSh-GEER, Tiranë, faqe Nr. 11 /

14 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti shoqëritë e dominuara nga kroato-sllovenët. Kroatët dhe sllovenët i konsideronin shqiptarët si mbështetës të doktrinës së tyre federaliste, e cila synonte të mbante Jugosllavinë e fortë mbi një Serbi të dobët. Për Kroatët dhe Sllovenët, shqiptarët ishin komuniteti etnokulturor i tretë i fuqishëm në Federatën Jugosllave, që ishte konsistent kundër Serbisë dhe përpjekjeve të saj për dominim të centralizuar mbi Federatën Jugosllave 15. Republika e Maqedonisë në kuadër të Federatës Jugosllave u krijua nga Tito si një njësi amortizimi midis pretendimeve etno-kulturore të Bullgarëve (në Lindje), Shqiptarëve (në Perëndim), Grekëve (në Jug) dhe Serbëve (në Veri). Në qendër të krijimit të Republikës Maqedone qëndronte një komunitet i vogël maqedonësh, me origjinë dhe lidhje me një pakicë në Bullgari. Nga historia, kultura dhe gjuha ngjasonin tërësisht me bullgarët. Ishin një komunitet pa ndonjë identitet të veçantë historik, kulturor dhe gjuhësor. Jetesa thuajse 50-të vjeçare në kuadër të Federatës Jugosllave i krijoi hapësirë këtij komuniteti të vogël maqedon pa ndonjë identitet të veçantë, që të krijonte jetën e vet politike, institucionale, ekonomike dhe kulturore si dhe të formonte elitën e vet intelektuale. Këto baza modeste shërbyen si themelet e krijimit të Shtetit Maqedon mbas shpërbërjes së Federatës Jugosllave. Maqedonia, falë lidhjeve të saj të shumta me Serbinë u nda nga Jugosllavia pa konflikte të armatosura, por paqësisht. Kjo ndarje i krijoi elitës maqedonase ndjenjën e supremacisë politiko-diplomatike dhe shtetformuese mbi komunitetet e tjera, duke përfshirë edhe shqiptarët, të cilët përbënin një komunitet shumë të madh në vend. Kjo ndjenjë supremacie dhe njëkohësisht nënvleftësuese ndaj shqiptarëve i nxiti maqedonasit të miratonin kushtetutën e parë të Shtetit të Pavarur, në të cilën Maqedonia shpallej si shtet i maqedonasve 16. Pra qysh në kushtetutë nisi diskriminimi ndaj shqiptarëve. Ky diskriminim erdhi duke u thelluar në aspektet politike, institucionale, ekonomike dhe sociale, arsimore e kulturore. Akumulimi i gjatë i diskriminimit etnik të shqiptarëve nga pala maqedonase provokoi krizë të marrëdhënieve ndër-etnike shqiptaro-maqedonase në vitin Kriza mori përmasat e konfliktit të armatosur midis UÇK (Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare) dhe Armatës Maqedone 17. Vendi do të shkonte drejt shpërbërjes, nëse nuk do të ndërhynin fuqishëm faktorët ndërkombëtarë, ShBA, BE dhe organizata të tjera ndërkombëtare. Faktorët ndërkombëtar nisën bisedimet intensive nga pranvera e vitit 2001 për të dizajnuar një draft-marrëveshje, e cila do të firmosej nga palët në konflikt, shqiptarët dhe maqedonasit si dhe nga faktorët ndërkombëtar, ShBA dhe BE 18. Në gusht të vitit 2001, draft-marrëveshja mblodhi krerët e shtetit dhe të politikës së Maqedonisë, maqedonas dhe shqiptarë së bashku me ndërmjetësuesit ndërkombëtar në Ohër. Mbas pak negociatash palët firmosën Marrëveshjen Kuadër të Ohrit, e cila hapi një faqe të re për shtet-formimin demokratik të Maqedonisë mbi baza pluraliste demokratike dhe multietnike. Lindi nevoja e ndryshimeve kushtetuese, ligjore dhe institucionale, nëpërmjet të cilave faktori etnik shqiptar shpallej element konstituiv shtet-formues. Kushtetuta e re e vitit 2001 i dha fund ambicieve nacionaliste unitariste të maqedonasve. Për shqiptarët nisi një etapë e re. Por, proceset reale përparojnë, ndërsa historia rëndon si hije në perceptimet dhe ndjenjat e njerëzve. Kësaj dukurie nuk i shpëtoi dot as shoqëria maqedonase. Reminishencat e diskriminimit të gjatë të shqiptarëve nën Maqedoninë Jugosllave ( ), 15 L. Bashkurti, Albanian Diplomacy between the Past and the Future, ADSh-GEER, Tiranë, 2004, pp G. Ostreni: Ushtria Çlirimtare Kombëtare, Dibër, 2014, faqe , ISSN G. Ostreni: Ushtria Clirimtare Kombëtare, Dibër, 2014, faqe , ISSN L. Bashkurti, Albanian Diplomacy between the Past and the Future, ADSh-GEER, Tiranë, 2004, pp GLOBAL CHALLENGE

15 diferencat në zhvillimin ekonomik dhe social, arsimor dhe kulturor të shqiptarëve si qytetarë të dorës së dytë ( ) si dhe pasojat e konfliktit ndër-etnik shqiptaromaqedonas ( ) lanë gjurmë të thella në stereotipet albanofobe në shoqërinë maqedonase, e prej saj në jetën politike, institucionale, ekonomike dhe në fusha të tjera. Kështu, gjurmët më të thella në albanofobinë e maqedonasve i kanë lënë ngjarjet e vitit Maqedonasve iu duk sikur i ra shteti, liria, pavarësia dhe gjithçka që kishin ëndërruar. Kjo situatë ishte thjeshtë fiksion. Në fakt, ngjarjet e 2001 zbritën ëndrrat në realitete. Sidoqoftë tensionet etnike të atij viti, ngjarjet e rënda, tragjeditë e shkaktuara përkeqësuan shumë marrëdhëniet njerëzore shqiptaro-maqedonase. Me gjithë ndryshimet e mëdha pozitive që pasuan në Maqedoni mbas Marrëveshjes Kuadër të Ohrit 19 sërish niveli i albanofobisë nuk u fashit. Kësaj situate i ndikuan shumë për keq jo vetëm politika e ditës, por edhe intelektualët dhe shkencëtarët maqedonas. Intelektualët dhe shkencëtarët e Maqedonisë, individualisht dhe institucionalisht, përmes Akademisë Maqedonase të Shkencave dhe Arteve botuan në vitin 2009 enciklopedinë e parë të vendit. Në këtë enciklopedi, shqiptarët pasqyroheshin me definicione jo shkencore, denigruese dhe fyese. Shqiptarët quheshin nga shkencëtarët maqedonas në enciklopedi si primitivë, malësorë e të paqytetëruar. Duke falsifikuar gjithçka që shkencat shqiptare dhe Evropiane kishin zbuluar dhe konfirmuar për autoktoninë dhe autenticitetin e shqiptarëve në trojet e veta në Ballkan, shkencëtarët maqedonas në këtë enciklopedi shkruanin se shqiptarët paskëshin ardhur në Ballkan nga shekulli i XVI-të 20. Publikimi i enciklopedisë maqedonase provokoi reagime të forta të studiuesve shqiptarë në mbarë Ballkanin si dhe protesta të fuqishme qytetare. Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve u detyrua nën presion që të tërhiqte enciklopedinë nga tregu. Albanofobia në Maqedoni ka përfshirë edhe sportet dhe sportdashësit. Kështu, në vitin 2012, tifozët e ekipit kombëtar të volejbollit të Maqedonisë fituan kundër Çekisë në Kampionatin Evropian që u zhvillua në Serbi. Mbas fitores me çekët, tifozët së bashku me sportistët maqedonas filluan të hidhnin slogane kundër shqiptarëve. Sikundër kemi pasur rast ta konstatojmë edhe në vende dhe popuj të tjerë, sporti, si një veprimtari shoqërore e mbarsur me shumë emocione reflekton, në fakt më shumë se në mjaft aspekte të tjera atë që fshihet si nënshtresë e ndjenjave të popujve për njëri-tjetrin 21. E njëjta atmosferë albanofobe vijoi edhe gjatë e mbas ndeshjes me Danimarkën me 22 janar Nuk kanë munguar edhe albanofobët në radhët e klerit ortodoks maqedonas. Me 10 mars të vitit 2012 u shkarkua një video në YouTube nga një grup religjioz maqedonas i quajtur Organizata Kristiane, në të cilin jepeshin pamje duke u djegur flamuri shqiptar dhe duke bërë thirrje për bashkimin e të krishterëve kundër shqiptarëve me të vetmin qëllim për t i përzënë ato nga vendi. Media shqiptare prestigjioze, Top Channal e kritikoi ashpër këtë shfaqje ekstreme albanofobie dhe i bëri thirrje qeverisë maqedonase që të distancohej nga këto fobi që janë të rrezikshme për vendin dhe marrëdhëniet shqiptaro-maqedonase 23. Edhe pas më shumë se dhjetë vitesh nga firmosja e Marrëveshjes Kuadër të Ohrit në Maqedoni incidentet albanofobe kanë vijuar në vazhdimësi dhe qëndrimi i AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 19 Ohrid Framework Agreement, August Rashidi, Nazim: Dënohet Enciklopedia maqedonase. BBC. Retrieved 28 November Tozaj, Arta: Macedonians burn Albanian flag, Top Channel. Retrieved Nr. 11 /

16 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti Qeverisë së këtyre viteve (VMRO-DPMNE) nuk ka ndryshuar në këtë aspekt thuajse asgjë. Më 12 prill 2012 nga zyrtarët dhe mediat maqedonase u dha lajmi se pesë qytetarë maqedonas u vranë nga shqiptarë etnikë. Kjo ngjarje thuhej se ndodhi në Liqenin Železarsko. Rasti u epitetua si monstra. Mbas afër dy vitesh Gjykata e Rajonit 1 të Shkupit dënoi grupin e akuzuar shqiptar me burgime të përjetshme. Avokatë, ekspertë, juristë, politikanë, intelektualë dhe gazetarë ngritën në këmbë tërë opinionin publik shqiptar, duke e quajtur këtë vendim gjykatë tërësisht politik dhe antishqiptar. Qindra mijëra shqiptar u ngritën në manifestime proteste në Shkup, Tetovë, Kumanovë, Dibër, Strugë. Madje manifestime u zhvilluan edhe në Shqipëri, Kosovë, Amerikë, Angli, Gjermani, Zvicër e kudo ku ka emigrantë shqiptarë në botë. Reagime erdhën edhe nga diplomacia Perëndimore, BE dhe ShBA. Në kundër-reagim grupe etnike maqedonase organizuan kundra manifestime me parulla Vdekje Shqiptarëve, shqiptar i mirë është vetëm shqiptari i vdekur dhe dhoma gazi për shqiptarët 24. Thuajse një vit më vonë, me 28 shkurt 2013 dhjetë fëmijë të vegjël shqiptarë u sulmuan fizikisht dhe u goditën me thika dhe objekte të forta nga gangsterë maqedonas me maska. Fëmijët u plagosën shumë rëndë dhe u dërguan urgjentisht për mjekim. Sipas të dhënave që deklaruan dëshmitarët okularë, ndonëse policia u njoftua menjëherë patrulla e saj erdhi në vendngjarje thuajse 40 minuta më vonë, duke rrezikuar seriozisht jetën e fëmijëve 25. Me incidente të mëdha u shoqërua edhe emërimi i Ministrit të Mbrojtjes, shqiptari Talat Xhaferi, nga komuniteti maqedonas mbas zgjedhjeve të parakohshme të vitit Protestuesit maqedonas reaguan me mjete dhune, me gurë dhe përleshje kundër këtij emërimi. U plagosën tre civilë dhe afro pesë policë në këto manifestime të dhunshme si dhe u bënë dëme të mëdha mbi bizneset dhe pronat private. Gjithashtu u plagosën edhe pesë infermierë të shërbimit mjekësor me origjinë shqiptare. Flamuri shqiptarë u dogj në mënyrë demonstrative 26. Në vazhdën e incidenteve albanofobe në Maqedoni, me 3 mars 2013 një vajzë etnike shqiptare u qëllua në Shkup nga dy burra maqedonas me maska. Gangsterët maqedonas e goditën vajzën e pafajshme shqiptare me raketa bejsbolli dhe me thikë në fytyrë 27. Po në të njëjtën javë, një djalë i vogël shqiptar në moshën 10 vjeçare u sulmua nga një gangster maqedonas me maskë. Huligani maqedonas e goditi rëndë djalin e vogël shqiptar sepse ky i fundit refuzoi që të puthte kryqin ortodoks maqedon. Djali i vogël shqiptar ishte i besimit mysliman 28. Në tërësi e vështruar nga ana sasiore, Komiteti i Helsinkit në Republikën e Maqedonisë konstaton me datë 23 Korrik 2014 se në këtë vend për një periudhë 12-mujore nga viti janë shtuar konfliktet ndëretnike midis shqiptarëve dhe maqedonase. Komiteti i Helsinkit (KH), vetëm për një vit ka regjistruar 175 krime të nxitura nga urrejtja, shumica e të cilave ose 128 janë cilësuar si incidente me motive etnike. Këto të dhëna u paraqitën me rastin e Ditës Evropiane të Viktimave të Krimit të urrejtjes. Komiteti i Helsinkit kritikon shtetin për mos regjistrimin e rasteve të nxitura nga urrejtja etnike dhe mos dënimin e tyre me qëllim parandalimi. Drejtoresha e KHsë, Urania Pirovska deklaroi se incidentet e shumta me motive etnike dëshmojnë se në Maqedoni toleranca mes komuniteteve mungon. Konkretisht raporti në fjalë thekson: Alsat-M: Incident, sulmohen dhjetëra nxënës shqiptarë, 28 February Alsat-M: Protesta e huliganëve para Qeverisë, digjet edhe flamuri shqiptar. 2 March Alsat-M: Sulmohet nxënësja në Shkup. MPB deklaratat e nxënëses kontradiktore, 20 March Alsat-M: Sulmohet nxënësja në Shkup. MPB deklaratat e nxënëses kontradiktore. 20 March GLOBAL CHALLENGE

17 Sot dolëm me të dhëna se në platformën e Komitetit të Helsinkit janë regjistruar 175 raste dhe incidente të nxitura nga urrejtja. Madje 128 prej tyre kanë motive etnike. Rastet e fundit të lidhura me rastin Monstra edhe një herë e vërtetuan se si janë marrëdhëniet ndëretnike në Maqedoni. Viktimat e këtyre rasteve, shumica janë pjesëtare të dy grupeve më të mëdha etnike, asaj maqedonase dhe shqiptare dhe në të shumtën e rasteve janë të mitur 29. Sikundër shikohet nga pasqyra e rëndë dhe e vazhdueshme e situatave, ngjarjeve dhe incidenteve në Maqedoni, në disa raste edhe tragjike, gjendja e albanofobisë në atë vend është e rëndë, e përhapur gjithandej, në mjedise, vende dhe kategori të ndryshme të shoqërisë maqedone. Më shqetësues është fakti se strukturat shtetërore, qeveritare, politike, sikundër edhe ato intelektuale, akademike e klerikale jo vetëm nuk punojnë për të zbutur këtë situatë, por shpesh herë janë bërë pjesë e mbajtjes gjallë dhe e përkeqësimit të saj. Maqedonia, duke qenë një shtet dhe shoqëri me përbërje multietnike në të cilën faktori shqiptarë është kushtetues dhe ekzistencial për vetë atë, marrëdhëniet ndëretnike mbeten përcaktuese për ruajtjen e unitetit të shtetit dhe të kohezionit social të shoqërisë. Në këtë kuptim, në rastin Maqedoni, albanofobia është direkt kundër interesave të vetë maqedonasve dhe shtetit që po ndërtojnë. Aktualisht në Maqedoni vijon të ketë një asimetri midis përbërjes multietnike, me determinim shqiptaro-maqedon dhe politikës, sjelljes dhe qëndrimeve zyrtare dhe institucionale albanofobe. Përderisa kjo asimetri do vazhdojë të ekzistojë me këto përmasa dhe shtrirje, Maqedonia do të përfshihet herë pas herë në kriza politike dhe ndëretnike që do të gërryejnë unitarizmin e shtetit, funksionimin e demokracisë, bazat e ekonomisë dhe biznesit si dhe kohezionin social të mbarë shoqërisë. Strukturat politike shqiptare në Maqedoni, partitë kryesore BDI dhe PDSh janë mjaft të konsumuara politikisht dhe të kompromentuara me bashkëqeverisjet maqedonase, saqë e kanë humbur shumë besimin tek shqiptarët etnikë. Ndërsa faktorët shqiptarë jashtë Maqedonisë politike, kryesisht Shteti Shqiptar dhe Shteti i Kosovës kanë qenë aktiv, por njëkohësisht edhe shumë të vetëpërmbajtur me qëllim që të mos ndikonin në destabilitetin e mëtejshëm të këtij vendi dhe të mbarë Ballkanit Perëndimor. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Albanofobia në Serbi Serbia dhe populli serb kanë albanofobi mjaft të thellë, të përhapur dhe në nivele dhe kategori të ndryshme. Lindja, përhapja dhe nivelet e albanofobisë në Serbi kanë kaluar nëpër disa faza të historisë së marrëdhënieve shqiptaro-serbe. Qysh nga ofensiva e dyndjeve osmane në fund të shekullit të XIV-të, shqiptarët dhe serbët patën një qasje të përbashkët anti-osmane. Beteja në Fushë-Kosovë dhe ngjarjet që e pasuan atë dëshmojnë se të dy këto popuj përputheshin në qëndrimin e tyre kundër pushtimit Osman të Rajonit. Kjo lloj filozofie politike u ringjall edhe në fillimet e shekullit të XIX-të, atëherë kur shqiptarët e Pashallëkut të Janinës dhe Serbët nisën lëvizjet kundër Perandorisë Osmane për krijimin e shteteve të tyre të pavarura mbas rënies së Napoleon Bonapartit dhe nisjes së Sistemit të Vjenës. Në fakt, të dy këto popuj, edhe shqiptarët edhe serbët tentuan përpara kohe për të goditur Perandorinë Osmane. Sistemi i Vjenës kishte firmosur status quo-në me Osmanët në vitin Aristokracia Evropiane po restauronte situatën e mbas Bonapartit dhe për këtë arsye donte pakt mirëkuptimi me Osmanët. Shqiptarët dhe serbët vepruan kundër tendencave të rendit të Meternikut. Prandaj të dy këto popuj u ndëshkuan nga koha. Shqiptarët dësh- 29 Urania Pirovska: Shtohen incidentet ndëretnike në Maqedoni, Balkanëeb.com. Komiteti i Helsinkit, 23 Korrik 2014 Nr. 11 /

18 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti tuan në përpjekjet që nga Pashallëku i Janinës të hidhnin hapat drejt pavarësisë 30, ndërsa serbët u goditën deri në shpartallim qysh në hapat e parë të iniciativës shtet-firmuese 31. U desh të kalonte gjysma e parë e shekullit të XIX-të, që shqiptarët dhe serbët të rikonsideronin doktrinat e tyre shtetformuese. Por, në këtë periudhë kishte ndodhur një ndryshim i madh midis tyre. Këtë ndryshim e kishte kushtëzuar dalja e Rusisë si fuqi botërore me pretendime direkte edhe në Ballkan. Ishte koha që Rusia po materializonte synimin për ta shndërruar Rusinë në fuqi botërore. Kjo ambicie kërkonte që Rusia të bëhej fuqi detare. Po vinte momenti për realizimin e synimit të Car Pjetrit të madh 32. Në arenën Euro-Aziatike dalja e fuqishme e Perandorisë Ruse do të fuste politikat klienteliste edhe në Ballkan. Klientelizmi Rus do mbështetej tek raca sllave e besimit ortodoks në Gadishull. Shqiptarët dhe serbët i përçau politika imperiale e Rusisë Cariste në gjysmën e dytë të Shekullit të XIX-të. Ndërkohë, Fuqitë Evropiane dhe akoma më pak Perandoria Osmane nuk e parandaluan dot këtë përçarje ballkanike. Fuqitë Evropiane dhe Perandoria Osmane i thelluan akoma më shumë politikat klienteliste në Ballkan. Tentativa e parë strategjike Ruse ishte në përpjekjen për marrjen me dhunë të Krimesë 33. Kjo provokoi luftë midis Fuqive kryesore të mëdha. Lufta e Krimesë në vitet 50 të shekullit të XIX-të ishte një tentativë e pasuksesshme e Rusisë, por dështimi i Rusisë në konfrontimin me Britanikët dhe Francezët në Krime nuk do thoshte aspak se Rusia hiqte dorë nga synimet e veta. Perandoria Ruse kishte synim madhor kapjen e hapësirave politike të Perandorisë Osmane në rënie. Për këtë Rusisë i duheshin aleatë. Aleatët më të afërt natyralisht të saj ishin popujt sllavë të Jugut. Në krye të tyre ishin Serbia dhe serbët. Nga momenti politik i Luftës në Krime e tutje shqiptarët u ndjenë gjithnjë e më të diferencuar nga Serbia dhe serbët. Ky diferencim nuk kishte ardhur nga shqiptarët, madje nuk kishte pas qenë i iniciuar më herët edhe as nga vetë serbët, por ishte kryesisht i nxitur, i mbështetur dhe i financuar nga Rusia. Serbia dhe doktrinarët e saj, siç ishte Ilia Garashanini (Doktrina e Naçertanies) e përdorën këtë konjukturë për synimet e veta ekspansive në Ballkan 34. Pra, ishte Rusia që u ndërfut midis popujve të Ballkanit, që prodhoi diferencimin ndërmjet tyre dhe mbi këtë diferencim ndërtoi edhe strategjitë e aleancave dhe mbështetjeve të saj. Perandoria Ruse e shekullit të XIX-të shkatërroi solidaritetin Ballkanik, i dha fund mbështetjes së tyre tek njëri-tjetri dhe prodhoi përplasjet e tyre edhe për njëqind vitet që do pasonin. Ishte pikërisht doktrina gjeopolitike Ruse që e shndërroi Ballkanin nga një fushë solidariteti anti-osman në fuçi Baroti kundër njëri-tjetrit. Mbas dështimit në Luftës së Krimesë shpalosja e dytë ndërkombëtare e strategjisë Ruse drejt territoreve të Perandorisë Osmane u bë gjatë Krizës Lindore ( ). Gjatë kësaj krize Rusia skicoi qartësisht aleatët e saj në Evropën Juglindore dhe Ballkan. Serbia iu nënshtrua tërësisht interesave Ruse. Madje, doktrinarët serbë përpiluan doktrinën e Naçertanies jo aq të bazuar në Realpolitikën Ballkanike, por më shumë në hegjemonizmin Rus. E thënë ndryshe, Serbia përpiloi doktrinën gjeopolitike të saj duke u bazuar më shumë në interesat Ruse në Rajon dhe pritshmëritë që vinin prej saj, sesa në realitetit gjeopolitik Ballkanik dhe në mundësitë e saj të brendshme. Për sa kohë Rusia do e mbështeste Serbinë në këtë doktrinë, serbët do kishin sukses. Në momentin 30 L. Bashkurti: Historia e Diplomacisë Shqiptare, Akademia Diplomatike Shqiptare - GEER, Vëllimi I, 2005, faqe G. Castellan: Histori e Ballkanit, Çabej, Tiranë, 1991, faqe R. K. Massie: Peter the Great - His Life and World, Wings Group, New York, 1929, pp G. Castellan: Histori e Ballkanit, Çabej, Tiranë, 1991, faqe S. D. Sazonov: Kujtime, Helga & Secrets, Shtëpia Botuese VLLAMASI, ISBN: , faqe GLOBAL CHALLENGE

19 kur Rusia do tërhiqej nga synimet direkte në Ballkan, serbët do ndiheshin në vakum gjeopolitik Rajonal dhe do fillonin humbjet gjeopolitike. Rasti i gjeopolitikës Serbe na jep mësimin se ndërtimi i doktrinave gjeopolitike nacionale të shteteve nuk mund të bazohet në synime dhe interesa të shteteve të tjera, qofshin edhe fuqi të mëdha. Doktrina gjeopolitike është ekskluzivisht e brendshme për çdo komb, ajo diktohet nga elementët e fuqisë kombëtare si territori, popullsia, resurset natyrore, klima, pozita gjeografike, kapaciteti ekonomik, fuqia ushtarake, efikasiteti diplomatik, burimet njerëzore, shërbimet inteligjente, informacioni, kultura, teknologjia dhe elementë të tjerë ndërlidhen me to në një kuadër gjeografik dhe interesash politike objektivisht të përcaktuara. Doktrinat gjeopolitike kombëtare mund të konsiderojnë elementët e jashtëm vetëm si mbështetës dytësor, por asesi kryesor. Doktrinarët serbë u joshën nga Rusia dhe e bënë këtë gabim historik, i cili do rezultonte fatal për ardhmërinë e tyre. Atë që doktrinarët dhe politikanët serbë e fituan për sa kohë Rusia i mbështeti, ata do ta humbisnin sapo Rusia të tërhiqej apo të dobësohej ndërkombëtarisht. Prandaj Serbia e fillimit të shekullit të XXI-të u rikthye te Pashallëku i Beogradit, duke lënë jashtë hap pas hapi çdo ekspansion që e kishte arritur me mbështetjen prioritare të Rusisë. Në një farë mënyre edhe albanofobia e lindur, ngulitur dhe përhapur në Serbi dhe në popullin serb lidhet me ndikimin Rus. Origjina bazike e albanofobisë në Serbi dhe te serbët filloi pikërisht atëherë kur Serbia e mbështetur nga Traktati i Shën Stefanit (1878) i imponuar mbi Osmanët nga Rusia shtriu territoret politike të shtetit të saj mbi territore dhe popullsi shqiptare 35. Mbas shpalljes së pavarësisë dhe njohjes ndërkombëtare të saj në Kongresin e Berlinit (1878), Serbia drejtoi haptazi dhe me gjithë fuqinë e saj synimet territoriale mbi shqiptarët. Në Luftën e Parë Ballkanike në vitin 1912 akademikët, politika dhe media serbe organizuan një propagandë shumë të fuqishme kundër shqiptarëve 36. Me anë të saj, Serbia përgatiti pushtimin e Kosovës dhe përfshirjen e saj në hartën e vet politike për herë të parë. Deri në atë periudhë Kosova ishte Vilajet shqiptar më vete, në kuadër të organizimit të brendshëm të Perandorisë Osmane. Pikërisht në vitin që shpërtheu Lufta e Parë Botërore (1914), Qeveria e Mbretërisë Serbe nxori dekretin mbi tokën. Ky dekret, i cili hyri në fuqi në vitin 1919, pra mbas Luftës së parë Botërore, kohë kur u themelua Mbretëria Serbo-Kroato-Sllovene, parashikonte tjetërsimin e plotë të tokës për popullsinë fshatare shqiptare 37. Periudha midis dy Luftërave Botërore ringriti frymën antishqiptare në qarqet akademike dhe politike Serbe. Pikërisht në vitin 1937 Akademia Serbe e Shkencës dhe e Arteve u angazhua për përgatitjen e një platforme kundër shqiptarëve. Në krye të kësaj punë u vu akademiku e politikani, Dr. Vasa Çubriloviç. Vasa Çubriloviç kishte lindur në vitin Sipas burimeve të ndryshme, kishte qenë pikërisht ky djalë që në vitin 1914 kishte qëlluar mbi Princin trashëgimtar të Austro-Hungarisë në Sarajevë, çka provokoi shpërthimin e Luftës së Parë Botërore. Për shkak të moshës fëminore Çubriloviçi i vogël i shpëtoi dënimit. Natyrisht, ky episod dëshmon që Vasa Çubriloviçi ishte përfshirë herët në veprimtari kriminale. Me kalimin e viteve ai u shkollua dhe arsimua si dhe u rendit ndër qarqet akademike të njohura serbe. Vepra e tij më e madhe mbetet memorandumi Përzënia e Shqiptarëve 38. Në këtë memorandum, Çubriloviçi jep metodat që duhet të ndiqeshin nga politika serbe për të përzënë shqiptarët nga trojet e tyre etnike. Ndër këto metoda përfshiheshin krijimi i psikozës me anë të korruptimit të nëpunësve AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 35 Ivo Banac: The national question in Yugoslavia - origins, history, politics, page Dimitrije Tucoviç: Srbija i Arbanija, (in Izabrani spisi, book II, pp. 56) Prosveta, Beograd, L. Bashkurti: Pasthënie e librit të Rexhep Hoti, Gjenitë dhe drama e Kosovës Europrint, Prishtinë, 2011, faqe R. Hoti: Gjenitë dhe Drama e Kosovës, Europrint, Prishtinë 2011, faqe Nr. 11 /

20 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti për të inkurajuar shqiptarët për tu larguar nga vendi; imponimi i ligjeve detyruese për çdo dokument; rrafshimi i fshatrave të banuara nga shqiptarët; aplikimi i rregullave të ashpra policore; taksa dhe pagesa të pamëshirshme për çdo detyrim privat dhe publik; risekuestrimi i të gjithë tokave kullotë; ndërprerja e gjithë koncesioneve; tërheqja e lejeve për ushtrimin e së drejtës së banimit; heqja nga postet qeveritare; shkatërrimi i varrezave shqiptare dhe shumë e shumë metoda të tjera 39. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, udhëheqja komuniste Jugosllave dërgoi të ngarkuar special serbë dhe malazez për krijimin e Partisë Komuniste Shqiptare dhe i mbajti ata edhe si të deleguar në tërë procesin politik dhe ushtarak të Shqipërisë në periudhën Ky mision luajti rol të errët dhe shumë konspirativ, sidomos për të penguar me çdo kusht mundësinë e bashkimit të Shqipërisë me Kosovën. Në dobi të këtij qëllimi strategjik serb ishte edhe organizimi i masakrës së Tivarit gjatë Luftës së Dytë Botërore, gjatë së cilës u vranë në mënyrë gjenocideske rreth katër mijë shqiptarë 40. Kjo masakër u bë shkak i një memorie të rëndë dhe të pazbardhur për shumë dekada në kujtesën midis dy popujve, shqiptar dhe serb. Gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë albanofobia mbeti si një stereotip konstant në qarqet politike, diplomatike, akademike dhe mediatike serbe. Edhe vetë Tito, i cili ishte etnikisht kroato-slloven dhe dëshironte gjatë tërë pushtetit të tij një Jugosllavi Federale të fortë me një Serbi unitariste të dobët i përdori shqiptarët për gërryerjen së brendshmi të Serbisë. Tito bënte lëshime ndaj shqiptarëve për t i ndërsyer kundër serbëve. Shqiptarët dhe Serbët e lexonin nga këndvështrime krejt të ndryshe politikën titiste. Shqiptarët e lexonin këtë taktizim titist si përkrahje të tyre. Ndërsa serbët e lexonin taktizimin titist si lëshim që Tito u bënte interesave shqiptare. Realisht nuk ishte as njëra as tjetra. Thjeshtë Tito e përdorte faktorizimin shqiptar jo për t i dhënë atyre të drejtat që i meritonin, por për t i përdorur si element etnik antiserb për dobësimin permanent të Serbisë. Kjo manovër titiste duket edhe në disa momente kur zyrtarë të lartë serb, si Aleksandër Rankoviç goditën fuqishëm Kosovën, popullin dhe intelektualët e saj. Në këto raste Tito nuk ka reaguar asnjëherë në mbrojtje të shqiptarëve. Përkundrazi, Tito i ka arsyetuar ato politika antishqiptare me argumentet se janë cënuar interesat legjitime të Serbisë. Barometri matës i politikave serbe ndaj Kosovës gjatë regjimit të Titos nuk ishin raportet që ndërtonte Serbia me shqiptarët, por ndikimet që këto raporte kishin në balancat Serbe nga njëra anë dhe kroato-sllovene nga ana tjetër. Për sa kohë represioni serb mbi shqiptarët nuk sillte ndryshime të balancave serbo-kroato-sllovene, Tito nuk shqetësohej për shqiptarët. Vetëm kur raportet e politikave serbe ndaj shqiptarëve cënonin balancat serbo-kroato-sllovene, Tito reagonte për të dobësuar Serbinë dhe fuqizuar klanin Kroato-Slloven. Me fjala të tjera, shqiptarët ishin për Titon element taktizimi për të ruajtur balancat e brishta midis Serbisë dhe Kroato-Sllovenëve në dobi të këtyre të fundit. Vdekja e Titos në vitin 1980 solli ndryshime të menjëhershme në jetën e popujve të Jugosllavisë. Gjatë kohës së Titos, sidomos mbas prishjes me BRSS popujt e Jugosllavisë kishin parë një përmirësim radikal të standardit të jetës së tyre. Jugosllavia ishte bërë një pikë referimi zhvillimor në Evropën Lindore. Kështu raportonte Nju Jork Times me rastin vdekjes së Josip Broz Titos me 5 maj Nga fundi i viteve 80 dhe fillimi i viteve 90, pra afro një dekadë mbas vdekjes së Titos në disa aktivitete zyrtare të larta të Serbisë në Kosovë u shpalos hapur albano- 39 Çubriloviç, Vaso: The Expulsion of the Albanians: Memorandum, F. Lila & A. Gjinaj: Lidershipi Shqiptar përmes Historisë së Ushtrisë, ADSh-GEER, Tiranë, 2012, Faqe The New York Times, May 5, 1980 Reporting on Tito s death 20 GLOBAL CHALLENGE

21 fobia serbe ndaj shqiptarëve 42. Në përgjithësi gjatë sundimit të Sllobodan Millosheviçit, media nacionaliste serbe nxitën së tepërmi pikëpamjet dhe ndjenjat ksenofobe kundër popujve të tjerë të Jugosllavisë. Në këtë fushatë paralufte dhe gjatë lufte, shqiptarët karakterizoheshin masivisht dhe në mënyrë permanente si kundra-revolucionarë, anti-jugosllavë, dhunues dhe kërcënim i nacionalizmit serb 43. Kulmi i shpërthimit të antishqiptarizmit tek nacionalistët serb arriti në luftën e Armatës Serbe në Kosovë gjatë viteve Gjatë kësaj lufte forcat serbe, me dhe pa uniformë, zyrtare dhe jo zyrtare, formale dhe të zeza, policore dhe parapolicore, ushtarake e paramilitare, të hapura dhe sekrete bënë diskriminim permanent që arriti deri në krime kundër njerëzimit, masakra dhe gjenocid mbi popullsinë shqiptare. Në akuzën kundër Millosheviçit dhe pasuesve të tij në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë në Hagë thuhet: Në tërë Kosovën, forcat e Federatës se Republikave të Jugosllavisë dhe të Serbisë kanë provokuar, frikësuar dhe degraduar shqiptarët civil të Kosovës përmes abuzimeve fizike dhe psikike. Policët, ushtarët dhe zyrtarët ushtarak kanë realizuar në mënyrë permanente fyerjet, shpifjet raciale, veprimet degraduese, goditjet dhe forma të tjera të keqtrajtimin fizik bazuar në identifikimin racial, fetar dhe politik 44. Aktualisht, mbas afro një dekade e gjysmë mbas lufte dhe të gjashtë vjet mbas shpalljes së pavarësisë së Kosovës nga Serbia, sërish albanofobia vijon të mbetet një prej barrierave të mëdha për normalizimin e marrëdhënieve shqiptaro-serbe. Një sondazh i ndërmarrë në Serbi tregon se 40 % e popullatës serbe nuk do të dëshironte që shqiptarët të jetonin në Serbi, ndërsa rreth 70 % e serbëve nuk do të dëshironin që të martoheshin me shqiptarë 45. Edhe faktori ndërkombëtar Perëndimor nuk e ka konsideruar sa dhe si duhet praninë e albanofobisë në politikën dhe shoqërinë serbe. Më së shumti faktori Perëndimor është munduar që të bëjë zgjidhje teknike, qofshin politike apo juridike, por pa u përpjekur që të depërtojë dhe të ndikojë në rrafshin psikologjik, mental dhe shpirtëror të shoqërisë dhe politikës serbe. Pa rrëzuar gradualisht muret e ksenofobive që vijojnë të ekzistojnë në mjediset Serbe, do të duhet shumë kohë e gjatë që të presim ndryshimet e mëdha të dëshiruara për normalizimin e marrëdhënieve shqiptaro-serbe. Zbutja deri në rrafshim i mureve të ksenofobive që qëndrojnë si barriera midis shqiptarëve dhe serbëve kërkon angazhimin e gjithë mënyrave dhe rrugëve ideore, psikologjike, kulturore dhe shpirtërore relevante. Në marrëdhëniet ndërkombëtare, si në çdo shkencë tjetër, eliminimi i problematikave në fusha të caktuara, në rastin konkret të ideve dhe sentimenteve ksenofobe bëhet në mënyrën më të suksesshme vetëm duke përdorur rrugët, mjetet dhe ligjet adekuate. Ksenofobitë janë stereotipe pikëpamjesh dhe ndjenjash të krijuara me kohë dhe të karakterizuara nga frika, urrejtja dhe armiqësia. Prandaj, mënjanimi i frikës përmes sigurisë, eliminimi i urrejtjes përmes respektit dhe më pas dashurisë, reduktimi i armiqësisë përmes ndërtimit të besimit, mirëkuptimit dhe bashkëpunimit janë rrugët, mjetet dhe ligjet adekuate për të lënë pas ksenofobitë dhe për të ndërtuar marrëdhënie në paqe, miqësi dhe bashkëpunim midis popujve. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 42 Nebojša Popov & Drinka Gojkoviç: The road to war in Serbia: trauma and catharsis, pp International Centre Against Censorship: Forging War: The Media in Serbia, Croatia and Bosnia-Herzegovina. Article 19. Avon, United Kingdom: Bath Press, May pp ICJ on War Crimes in Former Yugosllavia: War Crimes Indictment against Milosevic and others 45 Survey in Serbia, 2013: Raste etniçka distanca meçu graçanima Srbije Nr. 11 /

22 Albanofobia sipas vendeve dhe popujve fqinjë të Shqipërisë Prof. Dr. Lisen Bashkurti Bibliografia: 1. A. Pipa: The South Slav journal, Volume 8, Anna Triandafyllidou: Racism and Cultural Diversity In the Mass Media, Robert Schuman Centre, European University Institute. 3. Memorandum i Lidhjes Shqiptare drejtuar Fuqive nënshkruese të Traktatit të Berlinit, Paris Berlin, Vjenë, 3,19,29 Maj Marrëveshja për Përcaktimin e Kufirit Detarë midis Shqipërisë e Greqisë. Kjo Marrëveshje u firmos pas negociatave diplomatike midis dy palëve të Ministrive të Punëve të Jashtme në prani të dy Kryeministrave të të dy vendeve në pranverë Kjo marrëveshje ishte sukses i diplomacisë Greke dhe dështim i diplomacisë shqiptare. Parlamenti shqiptar, i vënë nën presion të madh të ekspertëve të ndryshëm shqiptarë dhe të opinionit publik nuk e kaloi për ratifikim atë, por ia paraqiti Gjykatës Kushtetuese. Kështu, çështja shkoi në Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë, e cila e quajti këtë Marrëveshje antikushtetuese dhe për rrjedhojë e hodhi poshtë atë 5. EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n EUMC, May, 2002, EUMC, Nov. 2001, 25, 38 n EUMC: Diversity and equality for Europe Annual Report European Monitoring Centre of Racism and Xenophobia. 9. Balkanweb.com: Totozani takon homologun grek: trajtoni me përparësi të drejtat e të burgosurve shqiptar, Tiranë, e Martë, 15 Korrik A. Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor Il Giornale, February 3rd 2004; ANSA, January 18th, 2004; RAI Uno, January 13th, 2004; Corriere della Sera, February 11th, 2004; La Repubblica, March 19th, L. Bashkurti, National and European Identity of Albanian, ADSh-GEER, Tiranë. 13. L. Bashkurti, Albanian Diplomacy between the Past and the Future, ADSh-GEER, Tiranë, G. Ostreni: Ushtria Çlirimtare Kombëtare, Dibër, 2014, faqe , ISSN Ohrid Framework Agreement, August Rashidi, Nazim: Dënohet Enciklopedia maqedonase. BBC. Retrieved 28 November Tozaj, Arta: Macedonians burn Albanian flag, Top Channel. Retrieved vendi/ html 22 GLOBAL CHALLENGE

23 21. Alsat-M: Incident, sulmohen dhjetëra nxënës shqiptarë, 28 February Alsat-M: Protesta e huliganëve para Qeverisë, digjet edhe flamuri shqiptar. 2 March Alsat-M: Sulmohet nxënësja në Shkup. MPB deklaratat e nxënëses kontradiktore, 20 March Alsat-M: Sulmohet nxënësja në Shkup. MPB deklaratat e nxënëses kontradiktore. 20 March Urania Pirovska: Shtohen incidentet ndëretnike në Maqedoni, Balkanëeb.com. Komiteti i Helsinkit, 23 Korrik L. Bashkurti: Historia e Diplomacisë Shqiptare, Akademia Diplomatike Shqiptare - GEER, Vëllimi I, G. Castellan: Histori e Ballkanit, Çabej, Tiranë, R. K. Massie: Peter the Great - His Life and World, Wings Group, New York, S. D. Sazonov: Kujtime, Helga & Secrets, Shtëpia Botuese VLLAMASI, ISBN: Ivo Banac: The national question in Yugoslavia - origins, history, politics. 31. Dimitrije Tucoviç: Srbija i Arbanija, (in Izabrani spisi, book II, pp. 56) Prosveta, Beograd, L. Bashkurti: Pasthënie e librit të Rexhep Hoti, Gjenitë dhe drama e Kosovës Europrint, Prishtinë, R. Hoti: Gjenitë dhe Drama e Kosovës, Europrint, Prishtinë Çubriloviç, Vaso: The Expulsion of the Albanians: Memorandum, F. Lila & A. Gjinaj: Lidershipi Shqiptar përmes Historisë së Ushtrisë, ADSh-GEER, Tiranë, The New York Times, May 5, 1980 Reporting on Tito s death 37. Nebojša Popov & Drinka Gojkoviç: The road to war in Serbia: trauma and catharsis. 38. International Centre Against Censorship: Forging War: The Media in Serbia, Croatia and Bosnia-Herzegovina. Article 19. Avon, United Kingdom: Bath Press, May ICJ on War Crimes in Former Yugosllavia: War Crimes Indictment against Milosevic and others 40. Survey in Serbia, 2013: Raste etniçka distanca meçu graçanima Srbije AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 11 /

24 Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, PhD Kandidat, Alban Përmeti PhD Kandidat, Alban Përmeti Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, Abstrakt Në të gjithë historikun e saj Shqipëria është përpjekur të ruaj marrëdhënie të mira me fqinjët. Pas rënies së komunizmit dhe ardhjes në pushtet të Partisë Demokratike, Shqipëria do të gjendej përpara sfidave të mëdha si brenda vendit ashtu edhe jashtë tij. Qeveria e re nuk kishte përvojën e duhur për të adresuar çështje mjaft delikate, siç janë ato të politikës së jashtme, aq më shumë që në këtë periudhë i gjithë Rajoni i Ballkanit ishte në prag të krizës së radhës. Shpërbërja e Ish Jugosllavisë do sillte në vëmendjen e qeverisë së parë demokratike shqiptare dhe problemet e shumta të shqiptarëve, të cilët do të ishin pjesë e rëndësishme e shoqërisë, por edhe shtetformues në shtetet e reja, që do lindnin pas kësaj shpërbërje. Më së shumti mund të thuhet se efikasitet treguan zhvillimi i marrëdhënieve dypalëshe të të gjitha fushave me vendet fqinje sidomos me Turqinë, Italinë dhe Greqinë. Me të gjithë këto vende pati traktate miqësie dhe bashkëpunimi si dhe një sërë marrëveshjesh bashkëpunimi në të gjitha fushat me interes reciprok. Këto tre shtete u bënë si të thuash partnerët tanë strategjikë realë. Italia Fjalët kyçe: Kriza e Kosovës, FYROM, Greqia, Problemi Çam, Ligji i luftës, 24 GLOBAL CHALLENGE

25 Hyrje Politika e Jashtme Shqiptare duhej të adresonte tek faktori ndërkombëtar çështjen e Kosovës, atë të shqiptarëve të Maqedonisë si dhe në të njëjtën kohë të përpiqej për ti dhënë zgjidhje një sërë çështjeve të mbetura pezull për një kohë të gjatë në marrëdhëniet shqiptaro-greke. Jo më pak të rëndësishme konsideroheshin marrëdhëniet me Italinë fqinje, marrëdhënie këto të cilat nisën mirë por më pas pësuan një ngrirje në periudhën që kemi marrë në analizë. Por le ti analizojmë një nga një çështjet të cilat ngritëm më lart, për të parë paksa më në detaje strategjinë që ndoqi politika shqiptare e asaj periudhe në përballimin dhe gjetjen e zgjidhjeve të këtyre çështjeve me mjaft rëndësi për faktorin shqiptar në Rajon. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Kriza e Kosovës Në korrik të 1990 gjendja në Kosovë u përkeqësua në mënyrë të menjëhershme. Qeveria serbe ndërmori ndryshime në Kushtetutën e Serbisë, duke hequr bazën juridike ku citohej autonomia e Kosovës. Kuvendi i Kosovës u shpërnda dhe Qeverisja vendore u rikthye sërish në duart e Beogradit. Në shenjë kundërshtimi, qytetarët e Kosovës themeluan Lidhjen Demokratike të Kosovës me qendër në Zagreb, nga ku u morr vendim që të shkohej në referendum për t u shprehur në lidhje me pavarësinë e krahinës së Kosovës. Ibrahim Rugova u përzgjodh president i Lidhjes Demokratike të Kosovës më 24 Maj 1991 dhe në 30 Shtator qytetarët e Kosovës, me referendum vendosën shpalljen e krahinës si shtet i pavarur. Në tetor parlamenti shqiptar e njohu zyrtarisht Republikën e Kosovës, si shtet i pavarur dhe sovran, duke shpresuar se kjo iniciativë do ta shtynte komunitetin ndërkombëtar që të bënte të njëjtën gjë. Partia Demokratike erdhi në pushtet duke përdorur një retorikë, nga e cila nuk munguan notat e ndjeshmërisë por dhe realizmit në deklaratat mbi çështjen kosovare. Si para por edhe më pas fitores së saj elektorale, demokratët u shprehën në favor të bashkimit të Shqipërisë me Kosovën. Pas zgjedhjeve Berisha do të shprehej tek mbështetësit e PD-së, se një nga objektivat e partisë që ai drejton do të ishte përpjekja deri në realizimin e ëndrrës së tij të madhe, bashkimin e kombit shqiptar 1. Ashtu si udhëheqësit evropian, z. Berisha besonte se pas njohjes ndërkombëtare të tre Republikave ish Jugosllave, ndoshta do të vinte edhe radha e Kosovës. Ky qëndrim, pro bashkimit kombëtar, vinte si pasojë, se PD kishte marrë mbështetje të madhe financiare nga diaspora kosovare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Evropa, gjatë fushatës zgjedhore 2. Presidenti Berisha si dhe Shqiptarët e Kosovës besuan se komuniteti ndërkombëtar do ta vlerësonin fitoren e PD-së, të një rëndësie të tillë sa dhe çështjen shqiptare, duke shpresuar në barazvlerësimin në mënyrë të natyrshme të këtyre dy çështjeve, ndihma ekonomike do të rritej progresivisht dhe problemi shqiptar do të futej si çështje prioritare në axhendën e Fuqive të Mëdha ndërkombëtare, por kjo në të vërtetë nuk do të ndodhte kurrë. Gjendja ekonomike e Shqipërisë ishte tragjike dhe qeveria e re përballej me kërcënimin e shtrirjes së krizës jugosllave në Kosovë dhe në FYROM. Shqipëria natyrisht nuk ishte në gjendje të përballonte një krizë të mundshme në Kosovë. Megjithatë, në korrik të 1992, anëtarë të qeverisë shqiptare dhe përfaqësues politik të Kosovës u takuan në Tiranë për të biseduar lidhur me çështje të përbashkëta ekonomike. Qeveria shqiptare shprehu dhe njëherë mbështetjen e pa lëkundur sa i përket çështjes së pavarësisë së Kosovës. 1 BBC, 23 Mars Miranda Vickers, Xhejms Petifer, Albania. From Anarchy to Balkan Identity, NYU Press; 2 edition (March 1, 2000), ISBN-13: , Faqe 37 Nr. 11 /

26 Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, PhD Kandidat, Alban Përmeti Presidenti Berisha, duke marrë parasysh këshillat e Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe të Fuqive Perëndimore, e shmangu retorikën nacionaliste lidhur me problemin e Kosovës. Politika e Shqipërisë filloi të ndryshoj dhe të bëhet me e butë. Kriza e Kosovës nuk mund të zgjidhet nëpërmjet dhunës. Shqipëria nuk do të lejoj ndryshimin e kufijve me anë të dhunës. Ide të cilat prodhojnë dhunë do të ligjëronin agresivitetin dhe do të na drejtonin drejt një tragjedie të vërtetë ballkanike dhe shqiptare 3. Kështu do të shprehej Presidenti shqiptar në atë kohë, në një gazetë të përditshme kosovare. Departamenti i Shtetit u shpreh lidhur me qëndrimin e Shqipërisë ndaj Kosovës dhe FYROM, për këto dy zona tepër të rrezikshme për sigurinë e Rajonit, se qëndrimi i Tiranës zyrtare është i përgjegjshëm dhe jo provokues 4. Për sa kohë zgjaste muaji i mjaltit midis Presidentit Berisha dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, kjo ishte politika zyrtare e Shqipërisë lidhur me çështjen e Kosovës. Qëndrimi shqiptar filloi të ashpërsohet përsëri në vitin Kohë kur marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara të Amerikës kishin filluar të ftoheshin, për shkak të zgjedhjeve parlamentare tepër problematike të po atij viti. Tirana zyrtare e ndërpreu mbështetjen ndaj Ibrahim Rugovës dhe filluan të mbështesnin konservatorin Adem Demaçi. Ndryshimi i politikës ishte një lloj përgjigje ndaj presionit që ushtronin Shtetet e Bashkuara të Amerikës për ri përsëritje të zgjedhjeve, gjë e cila në të njëjtën kohë shkaktoi dhe prishjen përfundimtare të Tiranës me Uashingtonin. Marrëdhëniet me FYROM Politika e Jashtme e Shqipërisë në periudhën e dytë, të cilën do të marrim në shqyrtim ( ), ishte e paqëndrueshme dhe kundrejt fqinjit të saj juglindor, FY- ROM. Shqipëria e njohu Ish Republikën Maqedonase të Jugosllavisë në fillim të vitit 1993 si dhe i ofroi asaj dalje në portin e Durrësit në kohën e bllokadës greke, po në të njëjtin vit për të cilin po flasim, edhe pse kjo mund ti shkaktonte probleme të mëdha me fqinjin e saj perëndimor, Greqinë. Ndërkohë përdori influencën e saj në territoret e banuara me shumicë shqiptare në perëndim të Maqedonisë, me qëllim destabilizimin e vendit, duke mbështetur krahun ekstremist, i cili në atë periudhë përfaqësohej nga Partia e Lidhjes së Shqiptarëve, në 4 dhjetor 1993, në konferencën e Partisë Shqiptare për Prosperitet Demokratik. Duke përdorur mjetet shtetërore të informimit, Shqipëria në mënyrë të hapur mbështeste krahun konservator, të cilët kërkonin të dilnin nga koalicioni i partive që qeverisnin vendin, në mënyrë që të kërkonin midis të tjerash, status të veçantë në Kushtetutë, ku të siguroheshin të drejtat e tyre si minoritet si dhe arsim i lartë në gjuhën shqipe. Marrëdhëniet e Shqipërisë me Maqedoninë, ndikohen nga fakti i ekzistencës së një minoriteti të madh shqiptar në pjesën perëndimore të vendit. Edhe pse, qeveria shqiptare në kohën për të cilën flasim kishte si synim zhvillimin e bashkëpunimit dhe përmirësimin e lidhjeve ekonomike me Maqedoninë, ajo nuk mund të anashkalonte interesat e minoritetit shqiptar në Maqedoni. Ashtu siç ndodh në këto raste, qeveria e vendit fqinj e quajti qëndrimin e Shqipërisë si provokacion. Marrëdhëniet midis dy vendeve u përkeqësuan më shumë, pas themelimit të Universitetit të Tetovës në gjuhën shqipe, i cili në atë kohë ishte i jashtëligjshëm. Qeveria shqiptare me deklaratat e saj edhe pse e mbështeste të drejtën e arsimimit universitar në gjuhën shqipe në atë kohë nuk e njohu zyrtarisht Universitetin. Marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Maqedonisë do të përmirësoheshin pas dorëheqjes së Berishës dhe ardhjes në pushtet të socialistëve. 3 Illyria, 3 shkurt 1993, Faqe 5. 4 Abrahams, Fred. Human Rights Watch. Në artikullin Albania. Botuar në revistën Foreign Policy in Focus. Volume 2. Number 33. May GLOBAL CHALLENGE

27 Marrëdhëniet me Greqinë Marrëdhëniet me Greqinë, për kohën që po marrim në analizë, gjendeshin në pikën më të ulët të tyre pas periudhës postkomuniste të vitit 1994, kryesisht pas arrestimit të pesë minoritarëve grek, nga jugu i Shqipërisë, anëtarë të Organizatës Omonia. Një ndryshim u vu re në vitin 1996 me nënshkrimin në Tiranë të marrëveshjes së miqësisë, bashkëpunimit, fqinjësisë së mirë dhe sigurisë. Megjithatë marrëdhëniet midis të dy vendeve në vitet mbetën të palëvizshme, dhe shpesh herë dhe armiqësore. Zhvillim i ndjeshëm vihet re në vitin 1997, kur në pushtet erdhën socialistët. Marrëdhëniet shqiptaro-greke është e pamundur të relaksohen nëse nuk merren parasysh për shqyrtim disa nga çështjet më të debatuara, të cilat shpesh herë bëhen objekt përplasjesh. Nga njëra anë ekziston problemi i qytetarëve të shpërngulur nga Çamëria, i ashtuquajtur Problemi Çam 5, problem i cili për Athinën zyrtare nuk ekziston. Nga ana tjetër ekziston çështja e mbrojtjes së interesave të minoritetit grek në jug të Shqipërisë 6. Së fundmi është shtuar dhe Marrëveshja e Delimitimit të Deteve, e cila u hodh poshtë nga Gjykata Kushtetuese dhe çështja e toponimeve, e cila morri një zgjidhje kohët e fundit me vullnetin e të dyja palëve në bisedime. Çdo zhvillim pozitiv ose negativ në marrëdhëniet midis dy vendeve varet nga qëndrimi i Tiranës dhe Athinës zyrtare lidhur me këto çështje fondamentale. Siç do të shohim më poshtë, ekzistojnë dhe probleme të tjera të cilat ndikojnë shumë në marrëdhëniet shqiptarogreke, si për shembull, numri i madh i emigrantëve shqiptar në Greqi, të cilët punojnë dhe jetojnë në mënyrë të ligjshme dhe të paligjshme në këtë vend dhe mënyra sesi autoritetet vendase i trajtojnë këta emigrantë. Problem tjetër ngelet dhe ligji i luftës midis dy vendeve si dhe qëndrimi i Athinës lidhur me problemin e Kosovës. Më 23 prill të 1986-ës, Papandreu ndërmori iniciativën për të hequr atë që ai e quajti gjendje anormale të luftës me Shqipërinë. Ndërsa më 28 gusht të 1987, sekretari i përgjithshëm i shtypit dhe informacionit të qeverisë greke, Sotiris Kostopullos, njoftoi komunikatën e mbledhjes së Këshillit të Ministrave, sipas së cilës qeveria deklaron se karakterizimi i Shqipërisë si shtet armik ka pushuar së ekzistuari. Po natyrshëm lind pyetja a kemi vërtet të bëjmë me një abrogim të Ligjit të Luftës? Ministria e Punëve të Jashtme greke, me shkresën nr. 237/269, datë 28 korrik 1999, shprehej se Ligji 2636 i vitit 1940 dhe ligji 4506 i vitit 1965 janë ende në fuqi. Diplomacia dhe shteti shqiptar nuk arritën të kuptonin qartë ndryshimin midis ligjit dhe dekretit mbretëror. Ai që e afekton direkt Shqipërinë është dekreti mbretëror, dalë në të njëjtën ditë me ligjin e sipër përmendur, dekret i titulluar: Mbi caktimin shtete armike, sipas kuptimit të ligjit 2636/40, të Italisë e Shqipërisë. Nëse ky dekret nuk do ta përcaktonte Shqipërinë si shtet armik, ligji i luftës nuk do të kishte pasoja juridike. Me nënshkrimin e Traktatit të Miqësisë midis dy vendeve, pala greke pranoi ipso facto shfuqizimin e dekretit. Pohimi i Ministrisë së Jashtme greke risolli në aktualitetin politik problemin e Ligjit të Luftës që ishte menduar i mbyllur me vendimin e qeverisë Papandreu, më Në fakt, siç u mësua më vonë ky vendim i qeverisë nuk u ratifikua kurrë nga Parlamenti. Siç po vihet re edhe tani, nuk e ka anuluar efektin e ligjit në fjalë as nënshkrimi i Traktatit të Miqësisë e Bashkëpunimit mes Shqipërisë e Greqisë, ratifikuar që më nga Kuvendi i Shqipërisë dhe shpallur direkt nga Presidenti më Megjithatë Ligji i Luftës ekziston de jure. Ky ligj nuk duhet të ekzistojë midis dy vendeve që nënshkruajnë një traktat të Miqësisë dhe Bashkëpunimit. Mbajtja në fuqi e ligjit të luftës, nuk ka efekte në marrëdhëniet midis dy vendeve, por efektet e tij i gjejmë në politikën e brendshme që ndjek shteti grek me minoritetin çam. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 5 Miranda Vickers: The Cham Issue-Where to Now? Conflict Studies Research Centre. Balkan Series. 07/01. De fense Academy of the United Kingdom. January James Pettifer: The Greek Minority in Albania In the Aftermath of Communism. Conflict Studies Research Centre. Defense Academy of the United Kingdom. July Nr. 11 /

28 Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, PhD Kandidat, Alban Përmeti Një nga implikimet e ligjit të luftës është mbajtja nën sekuestro e pasurive të shtetasve shqiptar në Greqi. Përveç kësaj, ligji i luftës ka të tjera efekte në marrëdhëniet midis dy vendeve. Mbi të gjitha ai i lejon çdo qeverie greke të mbajë ndezur të ashtuquajturën çështje të Vorio-Epirit. Mbijetesa e ligjit të luftës relativizon e kompromenton çdo hap real pozitiv që është hedhur e do të hidhet në marrëdhëniet shqiptaro-greke. Sidoqoftë, çështja e ligjit të luftës dhe ajo e pronave çame është diskutuar shpesh këto vitet e fundit, dhe tregon një hap pozitiv të diplomacisë shqiptare drejt ndërtimit të marrëdhënieve më të drejta midis dy vendeve. Aq më tepër që Shqipëria ka një situatë politike dhe ekonomike më të mirë në vend krahasuar me atë të shumë viteve më parë. Një situatë që i jep mundësi të jetë shumë herë më e stabilizuar në politikën e saj të jashtme. Më 22 korrik 1992, u firmos në Athinë, marrëveshja për rihapjen e Konsullatës greke në Gjirokastër, duke filluar funksionimin e saj në vjeshtë të të njëjtit vit, dhe hapjen e Konsullatës shqiptare në Janinë, duke filluar funksionimin e saj në shtator të Më 13 nëntor 1993, Ministri i Jashtëm i Greqisë, Karolos Papulias, vizitoi Tiranën dhe u takua me homologun e tij, z. Alfred Sereqi. Gjatë kësaj vizite, u ra dakord të ngriheshin grupe pune të përbashkëta, të përbëra nga specialistë grek dhe shqiptar për fusha të caktuara si, bashkëpunim kulturor, probleme të transportit, çështje ekonomike, themelimin e bankave etj. Pas takimit, z. Papulias u shpreh se bisedimet dypalëshe gjenden në rrugë të mbarë dhe e përshkroi vizitën e tij në Tiranë: të një rëndësie të veçantë, në një moment delikat për Ballkanin Perëndimor, si dhe theksoi se kjo vizitë përbën një fillim të një epoke të re në marrëdhëniet shqiptaro-greke. Gjithashtu z. Papulias iu drejtua homologut të tij, z. Sereqi duke nënvizuar se: si fqinj kemi interesa të përbashkëta dhe në këtë mënyrë kemi jetuar së bashku për shumë shekuj, kemi luftuar shumë herë së bashku dhe mendoj se këto fakte historike të të dy vendeve tona do të na ndihmojnë që ti tejkalojmë pengesat ekzistuese dhe do na mundësojnë të hapim një faqe të re në bashkëpunimin për arritjen e objektivave tona të përbashkëta dhe ky do jetë një kontribut për paqen në Gadishullin Ballkanik. Duke besuar në rezultatet e bisedimeve, z. Sereqi e përshkroi vizitën e z. Papulias në Tiranë si provë të dëshirës së mirë, që përbën një pikë kyçe në marrëdhëniet shqiptaro-greke 7. Për palën shqiptare, një pikë e rëndësishme ishte angazhimi i palës greke, për lëshimin e kartës jeshile për emigrantët shqiptarë, për një afat kohor prej gjashtë muajsh, me të drejtë punësimi në Greqi. Paralelisht, qeveria shqiptare u angazhua për marrjen e masave më të rrepta mbi kontrollin e emigracionit të pa ligjshëm. Asnjëra nga palët nuk i mbajti premtimet e bëra. Në 1994, marrëdhëniet shqiptaro-greke arritën në pikën e tyre më të ulët të dhjetëvjeçarit të fundit. Dy ishin arsyet e kësaj tatëpjete në marrëdhëniet midis dy vendeve: E para, gjyqi i pesë minoritarëve në Shqipërinë e Jugut, të cilët ishin anëtarë të organizatës Omonia, ku u arrestuan nën akuzën e spiunazhit të bazave ushtarake shqiptare si dhe për bashkëpunim me shërbimin sekret grek, me kishën ortodokse greke dhe me grupe radikale nacionaliste, me qëllim përgatitjen e një kryengritje në Jug të Shqipërisë. Të akuzuarit u gjykuan dhe u dënuan me shumë vite burg. Kryeministri grek, Andrea Papandreu në një letër ku i drejtohej një pjese të mirë të liderëve botëror theksonte se gjyqi qe një provokim kundër Greqisë dhe një shfaqje e shëmtuar teatrale e drejtësisë. Vendimi i Shqipërisë për të organizuar një gjyq të tillë, të stisur është një veprim armiqësor përkundrejt Greqisë, theksonte Kryeministri Papandreu. Ai shtonte se gjyqi qe kulmi i sulmeve ndaj minoritetit grek nga ana e qeverisë shqiptare. Greqia, shkruante Papandreu, ka treguar vetëpërmbajtje dhe ka në territorin e saj më shumë se punëtorë ilegal shqiptarë, duke ndihmuar në këtë mënyrë Shqipërinë. Një pro- 7 Athens News Agency, Bulletin in English. 15 Nëntor Shih në: 28 GLOBAL CHALLENGE

29 vokim i tillë nuk mund të kaloj pa një përgjigje dhe Greqia është e detyruar që të marri të gjitha masat e nevojshme 8. Pozicioni i palës Greke ishte se autoritetet shqiptare kishin nisur gjuetinë e shtrigave dhe për këtë arsye, si përgjigje ushtruan veto ndaj ndihmës prej 14 milion dollarë që Bashkimi Evropian i akordonte Shqipërisë në atë kohë. Për një periudhë kohore të shkurtër, marrëdhëniet midis të dy vendeve ngrinë dhe Greqia riatdhesoi përafërsisht emigrant ilegal shqiptarë 9. Arsyeja e dytë e krizës së marrëdhënieve shqiptaro-greke ishte dhe çështja e Kryepeshkopit të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Qeveria shqiptare në atë kohë ndërmori nismën për të ndryshuar një ligj në kushtetutë, ku parashikonte që të gjithë udhëheqësit e komuniteteve fetare të vendit duhet të jenë qytetar të lindur në Shqipëri. Ky ligj, automatikisht i kundërvihej Kryepeshkopit të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, i cili ishte nënshtetas grek. Amendimi i Kushtetutës përfundimisht nuk morri votat e duhura në referendumin e mbajtur më nëntor të vitit 1994 dhe qeveria shqiptare nuk ushtroi më presion ndaj Greqisë për këtë çështje. Në shkurt të 1995-ës dhe pas ndërhyrjeve të vazhdueshme të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Berisha u dha amnistinë pesë minoritarëve, anëtarë të organizatës Omonia dhe fill pas kësaj ngjarje, një muaj më vonë, Ministri i Jashtëm i Greqisë do të deklaronte nga Tirana, se komisioni i përbërë me specialistë nga të dyja palët, i cili ka si detyrë të ndjekë ecurinë e marrëdhënieve dypalëshe do të vazhdojë punën përsëri. Presidenti Berisha gjithashtu do të deklaronte, se ekziston dëshira e përbashkët për firmosjen e marrëveshjes së fqinjësisë së mirë midis të dy vendeve. Greqia për të treguar dëshirën e mirë për bashkëpunim, tërhoqi veton për ndihmën ekonomike ndaj Shqipërisë, ndihmë e cila kapte shumën e 14 milion dollarëve, të akorduara nga BE. Gjithashtu ajo dha dritën jeshile për anëtarësimin e Shqipërisë në Këshillin e Evropës. Në vazhdim, Tiranën e vizituan Ministri i Mbrojtjes si dhe Ministri i Drejtësisë së Greqisë, me qëllim vazhdimin e bashkëpunimit në fusha të caktuara. Në të njëjtin vit, u takuan në Athinë delegacione të Ministrisë së Jashtme të Greqisë dhe të Shqipërisë dhe në fillim të vitit 1996, Tirana zyrtare hoqi vizat për të gjithë shtetasit grek të cilët udhëtonin për në territorin e Shqipërisë. Në 22 Mars të vitit 1996 Tiranën e vizitoi Presidenti i Greqisë, Kostis Stefanopulos, i cili qe Presidenti i parë grek që vizitonte kryeqytetin shqiptar. Berisha e përshkroi këtë vizitë si tepër të rëndësishme dhe historike, vizitë kjo e cila hap një kapitull të ri të rëndësishëm në marrëdhëniet shqiptaro-greke 10. Të dy liderët nënshkruan për herë të parë Traktatin e Miqësisë, Bashkëpunimit, Fqinjësisë së Mirë dhe Sigurisë. Presidenti grek dhe homologu i tij shqiptar u shprehën se firmosja e këtij Traktati ishte historik, duke theksuar dhe njëherë se kjo marrëveshje në të ardhmen do të kishte vazhdimësi për tu zgjeruar më tej 11. Siç e shikojmë marrëdhëniet shqiptaro-greke, në këtë periudhë për të cilën po flasim, kishin momentet e tyre të mira dhe të këqija, me ngjarjet e 1994-ës të cilat vazhdojnë të stigmatizojnë rrjedhën e këtyre marrëdhënieve edhe në ditët e sotme. Me nënshkrimin e Traktatit të miqësisë të vitit 1996, të dyja vendet bënë një hap të madh përpara drejt zbutjes së mosmarrëveshjeve ndërmjet tyre, dhe ky është fakt, se që nga ky moment e më pas, vihet re se zhvillimet janë pozitive sa i përket marrëdhënieve shqiptaro-greke. Përsëri për sa kohë dy çështjet kryesore nuk janë prekur akoma këto marrëdhënie nuk mund të jenë kurrsesi në nivelin e kërkuar. Nga njëra anë qëndron problemi çam, ku sipas palës greke ky problem nuk ekziston por që për çdo qeveri shqiptare ky AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 8 Athens News Agency, Bulletin in English. 16 Gusht Shih në 9 M. Sullivan, A Mending of Relations. Transition. Vol. 1, no. 15, 25 August Athens News Agency, Bulletin in English. 22 Mars Shih në: 11 Po aty. Nr. 11 /

30 Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, PhD Kandidat, Alban Përmeti është një problem i rëndësisë së veçantë i cili duhet të marrë një zgjidhje dhe nga ana tjetër qëndron kërkesa e Athinës për më shumë të drejta për minoritetin grek në jug të Shqipërisë, gjë e cila nga ana e palës shqiptare konsiderohet si ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit shqiptar. Marrëdhëniet me Italinë Për periudhën që po flasim, marrëdhëniet e Tiranës me fqinjin e tyre perëndimor, Italinë, ishin akoma të ftohta. Presidenti Berisha nga momenti që erdhi në pushtet, nuk u duk se kishte dëshirë të vazhdonte bashkëpunimin, i cili qe zhvilluar gjatë kohës që në pushtet ishte qeveria socialiste me Kryeministër z. Fatos Nano në Shqipëri dhe qeveria socialiste e Kraksit në Romë. Kur në verën e vitit 1992, Italia propozoi shndërrimin e Misionit Pelikan, nga një program humanitar dhe të ndihmës mjekësore, në një program logjistik për reformimin e forcave të armatosura shqiptare, Presidenti i asaj kohe Berisha, me tepër delikatesë, e refuzoi këtë propozim, duke lënë të nënkuptohej se Roma nuk ishte aleati kryesor (ushtarak dhe politik) për Shqipërinë postkomuniste. Megjithatë, Italia ka qenë dhe mbetet partneri më i rëndësishëm ekonomik i Shqipërisë. Në nivel politik marrëdhëniet midis dy vendeve në vitet ishin pa interes të ndërsjellët. Italia tregoi interes të pakët për fqinjin e saj që po kalonte periudhë të vështirë ekonomike, duke përjashtuar nënshkrimin e një marrëveshje miqësie dhe bashkëpunimi në vitin 1995, nuk pati zhvillime të tjera serioze në marrëdhëniet Italoshqiptare. Marrëveshja u nënshkrua në Itali nga Presidenti Berisha dhe nga Ministrja e Jashtme e Italisë znj. Suzana Anjeli. Në atë takim Berisha do të deklaronte: ky është një takim, i cili hap një faqe të re dhe më tepër perspektivë në marrëdhëniet midis Romës dhe Tiranës 12. Presidenti shqiptar shoqërohej nga Ministri i Jashtëm z. Alfred Sereqi, Ministri i Ekonomisë z. Dashamir Shehi dhe Ministri i Mbrojtjes z. Safet Zhulali. Të dy vendet nënshkruan katër marrëveshje dhe hodhën themelet për një marrëdhënie më të qëndrueshme. Nga ana diplomatike marrëveshja më e rëndësishme ishte ajo e miqësisë dhe bashkëpunimit. Marrëveshja e dytë ishte një deklaratë për bashkëpunim dhe zhvillim. Marrëveshja e tretë kishte të bënte me çështje të fushës së tatimeve dhe doganave dhe e fundit ishte bashkëpunim në fushën e mbrojtjes në kuadër të bashkëpunimit evropianomesdhetar. Z. Berisha do të shprehej se: Bashkëpunimi ynë është përmirësuar në këto 4-5 vitet e fundit 13. Ministrja e Jashtme e Italisë, znj. Suzana Anjeli u shpreh se: Shqipëria do duhet të ketë një vëmendje më të madhe nga ana e Italisë, por gjithnjë duke e parë në kuadër të rimëkëmbjes së përgjithshme të rajonit të Ballkanit 14. Indiferenca e Italisë vazhdoi deri në momentin e shpërthimit të krizës së piramidave, në pranverën e vitit 1997, kur Roma ishte e detyruar që të kthente vëmendjen nga fqinji i saj lindor dhe të merrej seriozisht me Tiranën, kryesisht për të shmangur një valë të re emigrantësh, të cilët i drejtoheshin brigjeve italiane. 12 La Repubblica, Accordo Fra Roma e Tirana Per Frenare L immigrazione. 14 Tetor, Ibid 14 Ibid 30 GLOBAL CHALLENGE

31 Konkluzione Analiza që mund t i bëhet tani, në një distancë prej dy dekadash na shpie në konkluzionin se shumë shpejt politika e jashtme e Shqipërisë në katër vitet e para të qeverisjes demokratike u karakterizua nga një mungesë e theksuar ekuilibrimi dhe drejtimi. Realizmi ia la vendin tensioneve nacionaliste ekstremiste. Marrëdhëniet me Italinë mbetën të pa qëndrueshme dhe fqinji ynë perëndimor e humbi plotësisht interesin për Shqipërinë, të paktën derisa shpërthyen ngjarjet e vitit Marrëdhëniet shqiptaro-greke, kaluan disa faza dhe arritën nivelin më të ulët të tyre në 18 vitet e fundit. Qeveria shqiptare filloi të ashpërsonte pozicionin e saj për çështjen e Kosovës dhe të shqiptarëve të Republikës së Maqedonisë. Në të njëjtën kohë kur Berisha deklaronte se vinte në dyshim detyrimet e qeverisë së tij për të ardhmen Euro-Atlantike të vendit, ai morri një vendim tepër kontradiktor dhe tërësisht personal kur e anëtarësoi Shqipërinë në Konferencën Islamike. Kjo ngjarje përkeqësoi së tepërmi marrëdhëniet e Shqipërisë me Perëndimin dhe veçanërisht me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke shkaktuar dyshim tek partnerët e huaj si dhe reagim të ashpër nga opozita e asaj kohe. Pavarësisht këtyre luhatjeve dhe krizave në të cilat u fut edhe politika e brendshme edhe politika e jashtme, kjo e fundit ruajti gjithsesi më shumë frymën konsensuale. Shqipëria demokratike, gjithsesi u përcaktua thuajse me konsensus të plotë politik për një politikë të jashtme me disa prioritete që mbetën konstante gjatë gjithë periudhës post-komuniste. Këto prioritete ishin: hapja e Shqipërisë ndaj botës, duke lënë pas trashëgiminë vetëizolacioniste; orientimi Perëndimor i gjithë politikave të jashtme dhe të atyre zhvillimore, çka sillte ndryshim tërësor strategjik të vendit; normalizimi i marrëdhënieve me Fuqitë e Mëdha, sidomos me ato perëndimore dhe anëtare të Këshillit të Sigurimit të OKB; ekuilibrimi i marrëdhënieve me fqinjët mbi baza të reja, thellësisht bazuar në interesat kombëtare; vendosja e çështjes së Kosovës në axhendën prioritare deri në shpalljen e pavarësisë së saj. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 11 /

32 Politikat fqinjësore të Politikës së Jashtme të Qeverisë Shqiptare, PhD Kandidat, Alban Përmeti Bibliografia: 1. BBC, 23 Mars Miranda Vickers, Xhejms Petifer, Albania. From Anarchy to Balkan Identity, NYU Press; 2 edition (March 1, 2000), ISBN-13: Illyria, 3 shkurt Abrahams, Fred. Human Rights Watch. Në artikullin Albania. Botuar në revistën Foreign Policy in Focus. Volume 2. Number 33. May Miranda Vickers: The Cham Issue-Where to Now? Conflict Studies Research Centre. Balkan Series. 07/01. Defense Academy of the United Kingdom. January James Pettifer: The Greek Minority in Albania In the Aftermath of Communism. Conflict Studies Research Centre. Defense Academy of the United Kingdom. July Athens News Agency, Bulletin in English. 15 Nëntor Shih në hri.org/news/greek/ana/1993/ ana.txt 8. Athens News Agency, Bulletin in English. 16 Gusht Shih në hri.org/news/greek/ana/1994/ ana.txt 9. M. Sullivan, A Mending of Relations. Transition. Vol. 1, no. 15, 25 August Athens News Agency, Bulletin in English. 22 Mars Shih në: hri.org/news/greek/ana/1996/ ana.html 11. La Repubblica, Accordo Fra Roma e Tirana Per Frenare L immigrazione. 14 Tetor, GLOBAL CHALLENGE

33 Dr. Endri Papajorgji Koncesioni në Shqipëri dhe Kosovë - një qasje në të drejtën e krahasuar AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Shqipëria dhe Kosova janë dy shtete me problematika të mëdha në rrugën drejt liberalizimit të ekonomisë konkurruese dhe asaj të tregut të lirë. Evropa është qëllimi primar i të dy shteteve, por që kërkon sakrifica të mëdha. Koncesionet kanë gjetur përdorim në Shqipëri pas 90-es në fushën e furnizimit me ujë, hekurudhave, transportit ajror, ndërtimit të tuneleve dhe urave, furnizimin me energji, sektorin e telekomunikacionit, në fushën e administrimit të plehrave, si dhe në ndërtimin e zonave industriale. Pavarësia e Kosovës më 2008, si shteti më i ri në Evropë është shoqëruar me shumë problematika në çdo hallkë të jetës ekonomike, politike, ligjore e sociale. Koncesioni ka qenë një fushë pak e eksploruar, sidomos në kuadër të sektorëve strategjikë e që ka kërkuar një riorganizim të të gjithë fushës ekonomike-ligjore. Pasojat e tij kanë sjellë problematika në jetën sociale dhe ekonomike të vendit. Në këtë kuadër objektivi kryesor i këtij punimi është krahasimi në fushën e së drejtës i procedurave të Koncesionit, politikës së ndjekur në këtë fushë në këto dy shtete si dhe rekomandimeve e mundësive për përmirësim i legjislacionit. Fjalë kyçe: Konçesion, ekonomi, ligj, Shqipëri, Kosovë. Nr. 11 /

34 Koncesioni në Shqipëri dhe Kosovë - një qasje në të drejtën e krahasuar Dr. Endri Papajorgji Hyrje Pas viteve 1992, ndryshimet politike dhe të politikës ekonomike që ndodhën në Shqipëri e bënë të mundur dhe të domosdoshëm ligjërimin dhe aplikimin e praktikës koncesionare. Në këtë periudhë, përvoja shqiptare në fushën e përdorimit të koncesioneve, si një prej formave më të përhapura të PPP-ve, rifilloi të krijohej dhe të rritej gradualisht në aspektin sasior dhe cilësor. Veprimtaria filloi me projekte relativisht të vogla, me bazë ligjore me mangësi të konsiderueshme, me baza procedurale gjithashtu me mangësi të konsiderueshme. Por, ajo që ishte më kryesorja, kishte një formim modest deri në mosdije të stafit që trajtonte problematikat e koncesioneve. Për të kuptuar më mirë mënyrën se si funksionojnë koncesionet në Republikën e Shqipërisë, duhet t i krahasojmë ato, ose të paktën kuadrin ligjor, me vendet e rajonit, ku përfshihet edhe Kosova. Shqipëria dhe Kosova si pjesë e Jugosllavisë, kanë një të kaluar historike të njëjtë, e cila kalon ndër vite të gjata të sistemit komunist dhe zbatimit të së drejtës socialiste. Diferenca mes Shqipërisë dhe Kosovës gjatë ish Jugosllavisë, qëndron në tipin e ekonomisë së zhvilluar nga sistemet komuniste në të dy vendet. Ndërkohë që në Shqipëri sistemi shtetëzoi pronën e lirë duke e shfuqizuar këtë të drejtë për qytetarët, në Jugosllavi nuk ndodhi kjo situatë. Për pasojë dhe zhvillimet e mëtejshme ekonomike, ku bëjnë pjesë dhe koncesionet ndryshojnë në dy vendet 1. Siç dihet në teori, koncesioni është një formë tjetër e Privatizimit. Dhënia e një Koncesioni ka për qëllim primar, që të tërheqë investorët e huaj dhe t i ndihmojë këta të fundit në financimin e projekteve. Ligji i ri shqiptar i Koncesionit, datë shfuqizoi ligjin e vitit Neni 2 pika 3 e ligjit të ri e përkufizonte Koncesionin si një marrëveshje mes palës shtetërore të autorizuar dhe Koncesionmarrësit dhe përcaktonte kërkesat si dhe kushtet për realizimin e aktiviteteve ekonomike. Ligji përcaktonte edhe mbajtjen e rrezikut për palët. Fusha e përdorimit e Koncesioneve u zgjerua me këtë ligj edhe në sektorët e arsimit, shëndetit, turizmit, infrastrukturën e burgjeve si dhe furnizimin me naftë. Përveç kësaj, u themelua edhe Agjencia për zbatimin, vlerësimin dhe marrëveshjen e Koncesioneve 3, e cila ishte në varësi të Ministrisë së Ekonomisë. Rregullat mbi përmbajtjen e Kontratës nuk u ndryshuan, në krahasim me përmbajtjen e kontratës koncesionare të vitit 1995, ndërkohë që Koncesionmarrësit, Aksionerët dhe Ortakët ishin të lirë në kuadër të rregullimit të marrëdhënieve të tyre juridike. Ligji i ri shqiptar Nr 125/2013 4, datë mbi Koncesionin dhe Partneritetin Publik-Privat, i cili është në përputhje me Direktivën Nr 2004/18/EG të Parlamentit dhe Këshillit Europian, i datës mbi koordinimin e procedurave për dhënien e prokurimeve në kuadër të ndërtimeve publike, furnizimeve dhe shërbimeve 5 shfuqizoi ligjin e 2006 dhe ndryshimet e tij si dhe përforcoi rolin e Ministrisë së Financave 6. Në Partneritetin Publik-Privat shqiptar nuk ekziston një rregull mbi mbajtjen e rrezikut të palëve. Në rastet e Koncesionit rreziku i aktivitetit tregtar mbetet tek koncesionmarrësi, përveç rasteve kur pasojat negative rrjedhin si pasojë e vendimeve të 1 Papajorgji, Concessions in Albania and Macedonia in comparative law, presented in the Fourth International Scientific Conference with the topic ICHSS 2014, organized by the University of Montenegro and Mediterranean Center of Social and Educational Research, Rome (Italy) in Budva (2014). 2 Ligj Nr 9663 Për Koncesionet, datë Fl Z 2006, Nr 150, 6075, Fl Z 2008, Nr 156, 156, Fl Z 2009, Nr 86, 3775, Fl Z 2010, Nr 73, Ajo u themelua me VKM Nr 150 të datës Ligj Nr 125/2013 Për Koncesionin dhe partneritetin publik-privat, datë , Fl Z 2013, Nr 76, Direktiva 2004/18/EG, ABl L 2004/134, Malltezi, Koncesionet GLOBAL CHALLENGE

35 gabuara të partnerit kontraktor publik ose pushtetit publik. Në kundërshtim me këtë, neni 3 i ligjit mbi prokurimin publik 7, parashikon se prokurimi publik është një kontratë e detyrueshme me shpërblim për plotësimin e mallrave dhe shërbimeve mes dorës publike dhe marrësit të detyrimeve dhe kjo nënkupton se rreziku i detyrimit kontraktor do të mbahet nga dhënësi shtetëror i prokurimit. Marrësit e prokurimit përgjigjen për detyrimet e ndërmarra prej tyre. Në Koncesione, Koncesionmarrësi është përgjegjës për përgatitjen e projektit, financimi i të cilit, zbatimi si dhe plotësimi përfshin disa detyrime kontraktore 8. Ligji i ri parashikon 3 lloje Koncesionesh: a. Koncesionin, nëpërmjet të cilit Koncesiondhënësi, jepte të drejtën e përdorimit në fushën e të mirave materiale, psh. në fushën e furnizimit me ujë, pasurive tokësore dhe minerale, b. Koncesione për zbatimin e punëve publike dhe c. Koncesione për dhënien e shërbimeve publike. Sipas nenit 5, ligji mbi Koncesionet dhe Partneritetin Publik-privat nuk gjen zbatim në Koncesionet që janë dhënë për ndërtimin dhe administrimin e hidrocentraleve si dhe furnizimin me energji elektrike, për të cilat ligji i vitit 1996 gjente zbatim. Ky sistem dualist do të shfuqizohet brenda 4 viteve nga hyrja në fuqi e ligjit të ri të vitit Deri atëherë, të gjitha kontratat e shërbimit dhe koncesionare duhet të përfundohen me ligjin e vjetër dhe t i nënshtrohen ligjit të ri të 2013-ës. Kontratat e reja duhet të nënshkruhen maksimalisht për një afat prej 35 vjetësh 9. Kosova ka shpallur pavarësinë e saj në vitin Ajo ka një direktivë të qartë të politikave për PPP-të, që nga viti Mjedisi ligjor dhe institucional që rregullon sistemin e PPP-së në Kosovë është modern dhe në përputhje me direktivat e BE-së, dhe me Komitetin për PPP-të (KPPP) dhe Departamentin qendror për PPP-të (DQPPP). Sistemi i partneriteteve publike-private (PPP) të Kosovës është vazhdimisht në evoluim dhe zhvillim. Institucionet kryesore që e drejtojnë këtë proces të zhvillimit janë Komiteti për Partneritetet Publike-Private (Komiteti për PPP), një trup ndërministror i përhershëm që kryesohet nga Ministri i Financave me autoritet mbi transaksionet e PPP-së dhe politikat e PPP-së në Kosovë, dhe Departamenti Qendror për PPP-të (Departamenti për PPP-të), i organizuar në kuadër të Ministrisë së Financave. 10 Edhe pse procesi për dhënien e koncesioneve ka qenë i rregulluar me ligjin e vitit 2005 mbi procedurën e dhënies së koncesioneve Nr. 02/L-44 (Ligji 2005), legjislacioni i parë i pavarur në Kosovë që adreson në mënyrë specifike PPP-të ishte Ligji për Partneritetet Publiko-Private dhe Koncesionet në infrastrukturë dhe procedurat për dhënien e tyre, i miratuar në vitin Duke shfuqizuar ligjin e vitit 2005, Ligji i PPPsë i vitit 2009 ka themeluar institucionet kyçe, Komitetin Ndërministror për PPP-të (KDNM-PPP), i kryesuar nga Ministri i Ekonomisë dhe Financave, për të siguruar udhëheqje të centralizuar të PPP-ve dhe për ushtrim të autoritetit për shqyrtim të transaksioneve, dhe Njësinë qendrore të PPP-së në kuadër të Ministrisë së Ekonomisë dhe Financave për të siguruar mbështetje për KDNM-PPP dhe për autoritetet kontraktuese, dhe për të luajtur rol ekzaminues në transaksionet e mundshme. 11 Në vitin 2011, është miratuar ligj i ri për PPP-të, për të siguruar një kornizë AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 7 Ligj Nr 9643 Për prokurimet publike datë , Fl Z 2006, Nr 133, 133, Fl Z 2007, Nr 122, 3427, Fl Z 2007, Nr 184, 5796, Fl Z 2009, Nr 153, Malltezi, Koncesionet Malltezi, Koncesionet Strategjia për zhvillimin e PPP për Republikën e Kosovës, Ministria e Financave e Republikës së Kosovës, Strategjia për zhvillimin e PPP për Republikën e Kosovës, Ministria e Financave e Republikës së Kosovës, Nr. 11 /

36 Koncesioni në Shqipëri dhe Kosovë - një qasje në të drejtën e krahasuar Dr. Endri Papajorgji të qartë rregullative, për të sqaruar procedurat për zbatimin e partneriteteve publikeprivate dhe për të qenë në përputhje me direktivat e BE-së si dhe dispozitat model të UNCITRAL. Me ligjin e ri për PPP-të KDNM-PPP dhe Njësia e PPP-së janë shndërruar në Komitetin e sotëm të PPP-së dhe Departamentin qendror të PPPsë në kuadër të Ministrisë së Financave. Si rezultat, Komiteti për PPP-të aprovon të gjitha projektet e PPP-ve para tenderimit dhe nënshkrimit. Siç përcaktohet nga ligji i zbatueshëm i PPP-së, partneriteti publik-privat ose PPP do të thotë cilido bashkëpunim kontraktues ose institucional në mes të një ose më shumë autoriteteve publike dhe një ose më shumë partnerëve privat ku partneri privat: - ofron një shërbim publik apo një infrastrukturë publike në emër të autoritetit publik; - merr përsipër rreziqet financiare, teknike, të ndërtimit dhe operacionale, duke përfshirë rreziqet e kërkesës dhe/ose disponueshmërisë, në lidhje me ofrimin e shërbimit publik ose të infrastrukturës publike; - merr një përfitim për ofrimin e shërbimit publik ose të infrastrukturës publike në formën e pagesës së bërë nga autoriteti publik nga buxheti i atij autoriteti publik; - ngarkesave ose tarifave që do të mblidhen nga partneri privat prej përdoruesve ose blerësve të një shërbimi publik ose infrastrukturës publike që u ofrohet atyre; ose - një kombinim i atyre pagesave, dhe ngarkesave e tarifave të tilla.. Institucionet publike të përfshira në PPP-të në Kosovë janë Komiteti për Partneritetet Publike-Private, Departamenti qendror për PPP-të dhe autoritetet publike. Privatizimi i ndërmarrjeve publike dhe dhënia e koncesioneve në Kosovë është proces që është shoqëruar me problematika. PPP-te rregullohen nga Ligji Nr.03/L-090- Ligji mbi Partneritetin Publiko-Privat dhe koncesionet në infrastrukturë dhe procedurat për dhënien e tyre. Qëllimi i këtij ligji është të caktoj kornizën ligjore për dhënien e koncesioneve për të ndërtuar, shfrytëzuar dhe/ose eksploruar infrastrukturën publike dhe për të ofruar shërbime publike. Qëllimi është shumë dimensional dhe përfshin fusha të ndryshme. Koncesioni, njësoj si në Shqipëri, nënkupton dhënien e të drejtës ekskluzive investitorit privat që të operojë me ndërmarrjen publike dhe të përfitojë nga ajo për një periudhë të caktuar kohore në këmbim të obligimit për të investuar dhe cilësisë së shërbimeve që ofron. Nga koncesionari pritet që të ndërtojë një projekt nga fillimi apo t i rindërtojë dhe modernizojë objektet ekzistuese dhe t i shfrytëzojë ato për një periudhë të caktuar para se ato të transferohen prapë në pronësi shtetërore. Në rastet e tjera koncesionari e ndërton projektin nga fillimi, e mban atë në pronësi dhe operon me të përmes licencës nga Qeveria. Për ri-licencim duhet të aplikohet në fund të periudhës së koncesionit. Koncesioni rregullohet nga një kontratë afatgjatë ndërmjet shtetit (apo agjenci shtetërore apo ministri) dhe koncesionari në bazë të së cilës ky i fundit, operon në mënyrë ekskluzive me infrastrukturën e ndërmarrjes publike për një periudhë të caktuar kohore (kjo periudhë mund të rinovohet), bën investimet e nevojshme që të sigurojë ofrimin e shërbimeve me cilësi të duhur (të akorduar) në kontratë, të bëjë furnizimin me lëndë të parë me çmime të arsyeshme dhe të shesë produktin/shërbimin (apo një pjesë të tij) me çmime të arsyeshme që i nënshtrohen procesit rregullator bazuar në mekanizmin e normës së kthimit apo çmimit tavan që të sigurojë një kthim të ndershëm nga investimi. Kontrata mund të përcaktojë që koncesionari të kompensohet për pjesën e investimit që nuk amortizohet në fund të periudhës (në mënyrë që të shmangë nën- 36 GLOBAL CHALLENGE

37 investimet). Në fund të afatit të kontratës, objektet i kthehen shtetit (apo agjencisë) i cili mund të kërkojë ndonjë koncesionar tjetër për të zhvilluar dhe operuar ne këtë sektor. Në rastet e koncesionit, Qeveria mban në pronësi tokën dhe asetet e ndërmarrjeve dhe mbetet e angazhuar me këto shërbime përmes monitorimit të zbatimit të kontratës, kontrollimit të tarifave, cilësisë së shërbimit dhe ri-negocimit të mundshëm. Përgjegjësia për investime dhe për rreziqe të ndryshme (risku i punës, risku i të ardhurave, risku i shpenzimeve dhe risku menaxherial) merren nga koncesionari. Zakonisht koncesionet nënshkruhen për afate nga 15 deri në 20 vjet, megjithëse ekzistojnë edhe koncesione për periudha më të gjata. Kosova aktualisht përfiton nga koncesionet tregtare unilaterale që i lejojnë të ketë qasje thuajse të lirë të pakufizuar në tregun e BE-së. Një ndër koncesionet më të rëndësishme të dhëna nga Shteti i Kosovës është ai i Aeroportit Ndërkombëtar të Prishtinës si dhe vazhdimi i autostradës së Rrugës së Kombit. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Përfundime Në procesin e transformimit të ekonomisë theksi vihet tek reformat shtetërore strukturore ku një ndër shtyllat mbështetëse është dhe dhënia me konçesion e të mirave ose shërbimeve publike. Dhënia me konçesion e tyre është një proces bazë politik, që ndryshon rolin e shtetit në ekonomi por dhe shoqërinë në tërësi dhe ky proces në Shqipëri dhe Kosove është shoqëruar dhe me pasoja sociale si: papunësi, paga më të moderuara, pushime dhe largime nga puna, rikualifikime etj. Nga sa më sipër dilet ne përfundimin se Koncesioni në Shqipëri dhe Kosovë është i rregulluar ne mënyrë te njëjtë. Problematika ne te dy shtetet ka patur me sigurimin e një pozite te favorshme për koncesion marrësin. Në të dy shtetet dhënia me konçesion është kuptuar si qëllim në vetvete, por duhet kuptuar si një instrument të fuqishëm për të siguruar një rritje ekonomike të qëndrueshme nëpërmjet ristrukturimit e zhvillimit të mëtejshëm të sektorëve të rëndësishëm. Shfrytëzimi i potencialeve të burimeve natyrore si dhe i kapaciteteve prodhuese duhet të jetë synim i pandashëm nga procesi i dhënies me konçesion, me synim që i gjithë potenciali ekonomik të vihet në efiçencë. Njëkohësisht ky proces duhet të çojë në çlirimin e mjeteve buxhetore, aktualisht të drejtuara në sektorë jo efiçentë të ekonomisë, duke ndihmuar në uljen e defiçitit buxhetor. Vetëm nëpërmjet një procesi efektiv mund të krijohet klima e favorshme e mjedisit që nevojitet për tërheqjen e investimeve të huaja. Strategjia duhet të zhvillohet në afate kohore të përshtatshme dhe duhet të ndiqet nga post programe të cilat duke ndërvepruar së bashku do të çojnë në një proces efektiv dhe në krijimin e një klime të favorshme për investimet e huaja. Stabiliteti politik në të dy shtetet duhet të rritet në mënyrë që në ndërmarrjet publike mos të mendohet vetëm për objektivat në afat të shkurtër po afatgjatë. Që rezultatet e koncesionit të kenë sukses, programi i tyre duhet të përgatitet me kujdes që në fazën e konceptimit të tij. Krijimi i një ambienti stabël makroekonomik është një tjetër faktor që nxit investimet, sidomos ato të huaja, duke sjellë përfitime që janë të rëndësishme për rritjen ekonomike të dy shteteve. Nr. 11 /

38 Koncesioni në Shqipëri dhe Kosovë - një qasje në të drejtën e krahasuar Dr. Endri Papajorgji Literatura 1. Malltezi, A., Koncesionet në Shqipëri, nga e drejta private në të drejtën publike (2013). 2. Mema F. Post Privatization in Albania :sucess or failure, Konferenca Ndërkombëtare Integration and transformation in Albania, Hungary and Macedonia Bamberg, Gjermani 5-7 July Papajorgji, E. Privatizimi ne Shqipëri analizë monografike (2015). 4. Papajorgji, E. Concessions in Albania and Macedonia in comparative law, presented in the Fourth International Scientific Conference with the topic ICHSS 2014, organized by the University of Montenegro and Mediterranean Center of Social and Educational Research, Rome (Italy) in Budva (2014). 5. Ministria e Financave, Drejtoria e zhvillimit profesional dhe analizës, Njohuri mbi legjislacionin 6. Evaluation report (ER)- Evaluation of PPP projects financed by the EIB, Campbell Thomson, Judith Godwin (March 2005) 7. Ligji Nr. 9663, date , Për koncesionet dhe PPP 8. Qendra e Publikimeve Zyrtare Përmbledhje legjislacioni për investimet e huaja, (Tetor 2010) 9. Ligji Nr.04/L-045 Për partneritetet publiko-privat 10. Ligji Nr. 02/L-44 Për procedurën e dhënies së koncesioneve 11. Ligji Për koncesione dhe lloje të tjera të partneritetit publik privat 12. Strategjia për zhvillimin e PPP për Republikën e Kosovës, Ministria e Financave e Republikës së Kosovës, GLOBAL CHALLENGE

39 PhD Candidate. Denald Prifti Jews in Albania: a history of fraternity AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstract In Albania, the foundation of this hospitality is trust, which is a very significant value among Albanian people, also known in the Turkish language as the Kanun and serves as a strong bond under which the existing laws are created. The Kanun or the law order is transmitted since the ancient time and later it was developed in a written form known as the law codes which served as a regulator between people relation during a period where the laws didn t existed in the Albanian state. The Kanun is found in many regions where each of them had implemented their own laws. But in all these written Kanuns it was common to see a significant value which is the hospitality and the respect shown toward the guest, as important as the trust given to God. Bread, salt, heart, fire and blanket to lay down will be ready for everyone in day and night. According to Dr. Ana Kohen, what is a crucial characteristic for every Albanian is the element of trust. Trust is explained in an easy way: if an Albanian gives his word, he is willing to take the life of his son either than breaking that word. Trust is part of the Albanian blood. The Albanian Kanun, especially the one of Lekë Dukagjini, shows that the freedom to believe in God was given to all the people and of course all the religions were respected even during persecutions periods. So, beside hospitality, our nation that is not widely known has another important value which is the tolerance between different religions, another strong point to be emphasized in all international presentation between countries. Nr. 11 /

40 Jews in Albania: a history of fraternity PhD Candidate, Denald Prifti During the Polish invasion from the Nazi s Germany a large number of states immediately were part of the Second World War. One of them was Albania, which was invaded from the fascist Italy since April Even why it was totally invaded from the Italy, Albanian people still respected their own rules created with the religions community living in her territory, respecting the freedom of their thinking & behavior because all this has as its core the Albanian hospitality. This hospitality part of the Albanian character very often has been taken as a weakness from our neighbors. One of many communities that were welcomed and lived peacefully in Albania was the Hebrew community which has found in Albania a warm home while the rest of the world was filled with anger and hatred. Keywords: Albania, Salvation of Jews, Besa (Albanian Kanun-Low), Second World War, Nazi Propaganda, Regienca (Albanian government under German ocupation), Religion. Hebrews in the first millennium in Illyria (Antic Albania) Until the Hebrews, how they are called today, founded their own nation Israel, they were brutally haunted for anti-judaism and the only place where they felt as in home was Albania. Their first coming in the Albanian land dates since 2000 years before, when Rome enslave their land. The legend says that a ship directed to Rome has changed its direction due to the strong winds and the ship fully with Jude-slaves coming from Palestine was crashed in the Ilirian shore. It is not for certain how many of these free slaves would have lived in these parts or how many from them has been assimilated from the natives but the Jew historian Flavius Josefus believes that a large number of slaves stayed in in Illyria. In our modern day, the studier Mr. Sarner find the relation between the names of some territories in Albania and hebrews names like Palas - Palestine or Orikum Jericho e Phoinike-Finiqi. It is said that the first missioners before christianism preached before the new communities in Hebraic languages. Taking into consideration this fact we believe more in the statements written in the New Testament like: And after they have passed through Amfipoli and Apotoni, they arrived in Thessaloniki (Acts of the Apostles 17:1) 1. Even in a letter of Saint Paul it is written: when i will send Artemin dhe Titikun come as soon as possible at me in Nikopolis because I decided to pass the winter here ( the letter written from St. Paul to Titus, chapter 3, verse 12) 2. From this we can understand that both Apolonia and Nikopolisi and the today Arta in PaleoChristianity were part of Illyricum. This thing is testified by finding the menorahs which shows that the Hebrew community has lived in the land of Illyricum and later on. It is true what the studier Shaban Sinani has said: if we were searching for our past history we will find that between Albanians and Hebrews exists a strong relation in many aspects. Hebrews in Arberia (Medieval Albania) Another interesting fact just as important as the first one before is the coming in the Albanian land of Messiah, a mysterious character Sabbata Zevi, whom is remembered as a myth fighting against the army of sultan. But unfortunately this struggle ended with the defeat of these troops because they were not able to get together against the sultan supremacy. The fake Messiah as it was known later for his failure and his changing 1 Bibla Sh.B.Sh 2002 Tirana, p Bibla Sh.B.Sh 2002 Tirana, p GLOBAL CHALLENGE

41 his believes in Muslim religion because the sultan forgave his life, had been the first to practice the cabala sect which is a combination between philosophy and Hebrew traditions. Sabbata Zevi was born in Smyrna in the 1626 and died around 1676 in Duleigno part of an Albanian territory. He was a Spanish man until he settled in the land occupied from the Ottoman Empire, according to the Isabella s tractate of Spain. It is said that due to this dislocation, many Hebrews came in the Albanian lands and some of them were located in the highland of Berat especially during the Venice-ottoman war. A same toponym we can find even today in Skrapari area, where two villages keep the name of Hebraic culture, as David and this serve as a study object for the historians. As we mentioned before, Zviji was converted in a similar religion with Muslim that must be Bektashism. It is believed that the majority of the time Sabattai Zvi has lived near Ftera part of Vlora city and his descendant were settled there. It is said that a letter from this fake Messiah is found around 1956 and it was about some manners that his followers should applied during religion days. This letter was found in Thessaloniki and according to author Sarner is part of the Israel national museum where it shown in our days. With their dislocation from Spain, as we mentioned previously, the Romanian Hebrews came in Albania from Thessaloniki around the end of XV century. According to the author Harvey Sarner, it is proven that the Hebrews community had lived also near the harbor city like Durres since the early mediaeval ages, developing especially the trade where a Hebrew merchant has sold salt in these places around There are also other documents showing that since 24 March 1281 the Venetian Nikolai Martini traded with two Hebrews from Durrës, Leone and Caro Calis, or another one which showed that in August 1366 a Hebrew from Durrës had sold salt to another merchant from Raguza. These are some facts that show clearly that this Hebrew community was not only habitating these lands but they were fully involved in the daily activities. The other Hebrews who would come from Spain during the inquisition era, were settled primary in Vlora where they built a synagogue and their cemetery. After, it is said that they expanded in two different directions, some were directed in the Berat area and the other part near Elbasan where they lived for more than 200 years. It is said that these movements occurred during the Venetian-Roman war. During that period Vlora was a city habitated from citizens and more than half of them were Hebrews coming from Spain while in Berat lived around 25 thousands Hebrews families where most of them were merchants. What Albanian historians find very interesting is the fact that Vlora is mentioned in the Jewish encyclopedia for a beautiful story that has occurred in this city around the XVI, century. This story referred to the Hebrew community living in Vlora who had welcomed the son of the philosopher Judah Leon, the so-called Meser David Leon, who happened to be there due to religion obligations. According to this encyclopedia, the area of Vlora was populated from Jewish who had come from both Kastija, and Portugal. The Catalonians organized their meetings in the house of Abraham Zarfatit. With the coming in Vlora of David Leonit, it was reopened a sensitive fact which has been highly discussed between these two large groups about whom belonged by law to be the chief of this community (Rabin). This trail ended with a final decision, which would affect even the other Hebrew communities in different countries, deciding that this title Rabin had the real value and its importance only if the religion ceremonies would happened in their home Land Jerusalem and what was happening now were only non-legal imitation. The author of this tractate was Moses ben Jacob Albelda, whom lived around the XVI century, and through this tractate he would AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 11 /

42 Jews in Albania: a history of fraternity PhD Candidate, Denald Prifti create a strong institutional bond in the practicing the Jewish religion 3. Around the end of the XVI century, the Hebrews departed from Vlora for unknown reason, for coming back again in the 19 century. According to the studier Harvey Sarner in the year 1507 in Vlora, existed 97 Hebrew families whose numbers growth in 609 in the year to come. The city of Vlora has always served as an important harbour. This might be the reason why Hebrews in that period choose to stay near this city: a strong relation with the trade. It is said that in 1914, in Vlora there was a functional synagogue, but during the war years the Italian army used it as an army warehouse giving its final destruction. The last Hebrews who came in Albania were named tomaniotet, because they spoke Greek language and came from different part of Greece. At the beginning they arrived in Vlora in They came from Janina and Preveza. According to Hebrew encyclopedia, in Janina lived around Hebrew families and there were also built two synagogues, two praying rooms for Talmud and one Hebraic school which taught both 400 boys and 150 girls. According to the author Sarner in the year 1850, Janine and Vlora were part of the same territory in Albania under the Ottoman Empire until 1878, and for this reason there was a free movement between people in both cities. Immediately, with their coming in Vlora, many Hebrews were dislocated from this city and directed in south areas like Delvina or Gjirokastra, and only 150 Jews citizens would be placed in the south of Vlora. It was believed that they were the last Jews who visited Albania but many others were to come in 1894 from Russia with the idea that they will be settled in Albania, and of course Albania welcomed them. Some (studiers) that had deal with the migration of this community in the Hebraic encyclopedia and have stated that not only in Vlora but even in Korça has been found a percentage of this community and this is proved in The first registration of the Jews in Albania is made on 1930, as it is known from the Albanian kingdom. According to the anthropologist Dr. Jakov Milajt, the author of the book Albanian Race (1944), has gathered information that the community of Hebrews in Albania had reached the number of 200. In this first official registration, Hebrews are identified as religious community beside the orthodox, catholic and Muslim communities. They are not classified as ethnical communities because the questionnaire did not gave this possibility 4. But their story does not end here, because the arrival of the Jews in Albania would be much higher after the visit of Herman Bernshatin, the ambassador of U.S.A in the 30 s in Albania who was by himself a Jew. His visit was considered very grateful because he insisted in the discovery of the Sabattai Zvit grave and more facts around him. It is believed that this person was very important for this community and had died near Ulqini area. Bershtein was one of the first people who had gathered information regarding different periods the Jews had arrived in Albania. He had found archaeological sites near Elbasan area, in the same place where previously was known as the Jewish neighborhood, but later it was populated from the orthodox believers whom were believed to be Jew previously, like the priest of the same church. In this city is also discovered the Star of David which enforces the idea that this community has lived in this area. Satisfied from what he had discovered Bernshtein, seeing the anti-jewish movements whom were taking place in Europe had decided to make an arrangement with the Albanian Empire to accept some Jews who came from dangerous circumstances and to transform Albania in an immediate asylum for this community AQSH, p. 392, D. 100 fl GLOBAL CHALLENGE

43 Nazi solution toward Jews and Besa code All the events that were developing in Europe after the First World War had an anti-semitism nature. This would endanger especially the Jewish communities living in states who had been affected from the racist beliefs. The Nazi in Germany came with the theory, that somehow was attractive for the Germans, but it resulted a continuous blood struggle within each other for a trivial senseless national socialist cause. Hitleri, while conquesting the world, thought that he would control the feelings of Germans making them believing a fantasy related to global Aryan supremacy, the ending of which were very clear 5. Even why Germany and many countries started to really believe in these thoughts, after First World War, Albania showed that is ready to welcome his friends in bad and good times because for Albanian people what is really important is their hospitality for everyone. Almost a majority of Hebrews, especially Europeans, had come in Albania to survive from the sensless attacks against them like the Nuremberg laws in A documented proof of this is the request for work of Dr. Martin Gottilf, who required to the royal representative and Ahmet Zogu himself in 1935 the right to stay in Albania, because in his home country Germany, he was persecuted for being a Jewish. Almost the same request for work would come from Mr. Atlas, whom had been exiled from his home country Austria, still for the same reason, for being a Jewish, but he would be welcomed from the kingdom of Albania, even why this would interfere in the foreign affairs with Italy, which for supporting the Germans has begun applying in its country some anti-jewish laws. So, as we previously said before, the first refugees coming in Albania during recent period were mostly from Germany and Austria and they used the Albanian land as a place to hide but also as as a station to move toward U.S.A, Africa or Turkey. During the first months in 1939, the Albanian Konsulate was filled with European Jewish who required entry visa for Albania. At the beginning these request came mostly from Germany and Austria but at the end of the 1938 and the beginning of 1939, the Albanian Consulate was filled with requests comong mostly from the Central Europe. To take an entry visa for Albania it was not difficult because the Albanian government was very tolerant in giving this opportunity to the people who required it, different from other country like Greece which did not protected the Jewish population of Janina. From 1950 Jewish people living in this area, around 1850 went in Auschwitz, and the disappearance of the Balkan pearl, the Hebrew community of Thessaloniki. A perfect coordination would come from the American ambassador Bernshatein who would made possible for the Jews living in Germany and Austria to come in Albania. In February 1939, 100 Jews coming from Vienna were permitted to enter legally in the Albanian territory where 60 of them were settled in Tirana, while the others 40, in Durrës. From this action we can understand that Albania was not part of the anti-jews nations but it served as a warm and secure home for these people coming from two most anti-jews nations in that time. After this, toward Albania were not directed only the individual request but also a big interest was shown from the international organization from different countries because they were aware of the anti-semitism danger which was spreading very fast. In the year 1934, the Chief Officer for Refugees in the League of Nation settled in Geneva, James MacDonald, wrote an official letter to the Ministry of Foreign Affairs of Albania, where he requested to the Royal Albanian Government AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 5 Filo, Llambro Histori për sistemet e qeverisjes, Tirana, Extra 2004, p Nr. 11 /

44 Jews in Albania: a history of fraternity PhD Candidate, Denald Prifti if it was possible to bring in Albania a large number of Jews who dispose big incomes (jahudinj) 6. The Albanian state expresses its sympathy toward the request directed from the League of Nation and required to open an Albanian representative office in Tel Aviv. The peak of the Jews arrival in Albania was around January 1939, where were accepted 100 Israelites coming from Vienna. In the same year, were published in Nuremberg the antisemite laws and the Nazis finally legalize their extinction doctrine against Jews all over the world 7. At the beginning, Albania government had to create a law for all the foreigners who visited Albania, and all this served not be looked as a secure place for the Jews. This would come as a result of a rising conflict between both governments which will lead to the Albanian occupation from Italy in Only few months later after the invasion, the fascist Italian government would apply the same anti-semitism laws against the Jews living in Albania. Continuing these restrictions, the Albanian state was force to put a tax for all the Jews who enters in Albania, where at the beginning it was 100 CHF, later it was raised to 200 CHF, and again at 250 CHF by archiving the sum of 500 CHF where it was signed in their passport. In February, 1939, the Albanian Consulate in Rome is notified that the coming of the Jews in Albania is net seeing as a good thing, because this territory looked like an asylum for the Hebrews 8. As we said previously the conflict with Italy was rising day by day and in the end of April 1939, Albania would be involved in a world conflict. A great help would come from the Hebrew Albanian community stationed in Albania for a long period which was founded from important figures like Isak Kohen, Rafael Levi, Rafael Jakoel together with many close friends. Briefly you will find below the description of Johanna Jutta Neumann written in the Sarner book where together with her parents she landed in Durrës in 1940 after traveling from Germany to Albania. Together with us there were travelling 60 more emigrants who were mostly europian Jewish coming from Italy. In Septermber 1940 we were located in Berat living in one rent room gaven by us from a Muslim family. The Muslim family who gave us the room was very generous and helped us a lot especially with food. Their hospitality was one if the thing which impressed me most during that time. This according to studier Sarner was related with the moral codes existing between Albanians: there is no stranger for people who come in Albania, but only guests. And from this we can understand that Albanians has part of their pesonality the hospitality and is not something created from the circumstances comparing with the other European countries. The coming and the accommodation of this community in Albania was financed not only from the American Distribution Joint Committee but also from the Albanian government, which would give its contribution in different ways for these emigrants. When the Italians came in Albania, according to the author Sarner, they immediatly declared many anti-semitism laws in order to stop both the political and socio-cultural movements of this community, but compared to the other countries these measures where with a low influence among peoples because meanwhile Italians has many conflict to deal with, like the greco-italian struggle and other group nationalities who were against Italy. All this events would leave their impact to the relationship between Hebrew communities the Italian conqueror. Following the events happening in the world during that period, the fascist Italy was searching for a desperate way to 6 AQSH, p. 151, V. 1934, D AQSH, p. 163, V. 1938, D. 214, fl. 3 8 AQSH, p. 151, V. 1939, D GLOBAL CHALLENGE

45 implement the anti-semitism models not only in Italy but also abroad. According to the author Harvey Sarner, the conqueror Italy has imprisoned some Jewish who were living in Albania and send them near a camp built for this purpose in Berat area. On 20, May 1940, the police chief of this area would notify the minister of Internal Affairs that: The Hebrew men that were in this region before the war began would be sent in Berat, while the women together with their children had two choices, to stay where they were previously living or go in Berat. If someone is considered sick, it should be waited until he will recover and then be sent in the camp. It is important that we fully understand the idea of how camps were created in Albania. There were small cottages with marin beds surrounded from barbed wires protected from italian soldier, which looked like asylums for old men rather than Nazi concentration camps. So, in other words it was an ugly place to be seen but not to be compared with a camp administrated from the German Nazi s like in Poland or somewhere else. The later events in Albania would bring new behavior toward this community because after seeing what treatment was given to the Jews all over the world, Albanian people were ready to sacrifice their own needs in order to help them. We can find a lot of similar cases like the one of Mihal Lakatarit from Kavaja who, together with his friend Refik Veseli a photographer, in 1942, went to the post office police department to require 50 identification cards to give them to the Jews, saving them from the fascist laws, by giving fake nationality. One of the users of these fake documents still today had kept his photo attached to one of this document which according to him was one of the most precious gift he had ever taken. The family of Refik has welcomed in house in Kruja both Jewish family Mandil and Ben Jozefit where besides feeding them he had given also clothes used from that region. When the Jewish had come from Germany, they hide themselves in a cave near a house around the same region where the family of Velseve welcomed them in their house and did not take any money in return from them, showing the good example of the Albanian people. So, we can say that we are proud to show our best values especially the hospitality of the people in need without having any kind of interest, a thing that was not common between European countries that today shows a big respect for this population. The European states has to value this brave action that Albania has done toward Jewish people. There is something that I haven t covered during this speech but I would mention it now. Albanian people helped the Jewish without thinking about Jewish incomes or their investments in difference from the European states that helped the Jews only to profit from their investments and incomes. Following this reason, we can mention that the European people who helped the Jews had previously profited from their investment because the Jews working in industry and banks as well had contributed to develop the economy of that state. One question that rises in my head is what Albania owned to this people for helping them with no reason? But with the coming of the Germans in Albania, things would be very different for the Albanians because they had a completely different mentality from the fascist Italian invader. Since at the beginning, the Germans applied laws to persecute the Jews like the ones they applied in other invaded states. But, unfortunately they were not fully applied in Albania due to Albanian hospitality. A good luck for this community was the fact that the German propaganda was not settled in the majority of Albanians and those who were influenced by it were against anti-human methods against the Jews 9. It can be considered a good luck even the respect that the Germans showed for the Albanian land. May be this had come as a AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 9 Pogo, Elza Baba im Mihal Zahallari. Tirana, Alb-Ass p. 79 Nr. 11 /

46 Jews in Albania: a history of fraternity PhD Candidate, Denald Prifti result of many German Austrian researching during the XVII and XIX century. Herman Nojenbahur, was the person who was authorized to enter in discussion with Albania and direct the south east Europe, who had the sympathy of both the Ribentrop and the Fuhrer. In that time, Albania had got a terrible status because it was not invaded by war but the German Nazi had arrived there due to the Italy retrieval from the occupation. In his diary Nojenbahuri, wrote down his thoughts regarding the Nazi politics for Albania: Ribentropi called me in Beograd and communicate to me that the Fuhrer wanted freedom for Albania according to her own rules. This would bring the first step for freedom between the German Albanian relationships in the coming days 10. Herman Nojenbahuri wasn t clear about Albanian situation; according to him this situation wasn t quiet. He described it as followed: Albania was partly in the hand of communist party who fought against the national party who were against the fascist invasion. Some of these nationalist had gone in the mountains but there they were not risked by us, because the enemies were Greece, Yugoslavia and the Albanian communist party 11. So, this situation made more difficult for him to establish a relation with this area and his visit in Albania as well. According to Herman Nojenbahurit, when I first land in Albania I asked who were the personalities of this country (in order to have an idea with whom should he settle international relationship) and they told him that the most respected man in this country was Mehdi Bej Frashëri 12. I was obliged to establish relationship with Albania so for this reason I went to visit the honored Mehdi bej Frashëri in his home in Italy, where he was staying in house arrest because he had fight against Italy when it invaded Albania. Mr.Frasheri proposed to me a new concept of international affairs, the one of the secure & the relative neutrality which means, that the germans would be treated as an army which is using the Albanian territory to pass in another state and would interfere in the internal affair of Albanians within each-other 13. Since at the early stages of the German settlement, they asked to the Albanian government to provide them a list of names of Jewish that lived in Albania at the end of 1943, but the government provides nothing to them. The same thing did also some organization that was related to the Albanian government. Furthermore, the government has succeeded in releasing some persons who was arrested in the Albanian territory. According to the author Bernd Fisher, in places like Albania, the Germans did not develop the policy of politic extinction toward Jews. May be this would come even from the status that the Germans gave to Albania after the Wane conference 14. A document that is attached to these facts, is the one that refers to the event which had happened on 2 May 1944 where the prefect of Shkodra, Javer Hurshit, notified The Internal Affairs Ministry for the arresting of four Hebrews as below: We are informed that the Command S. D. Hausding has arrested 4 Hebrews who were residential in Prishtina but living in this city. It is said that they have require 1000 gold coins for their freedom. The prefect J. Hurshit 15. Meanwhile the Office of Internal Affairs sends this notification from Shkodra to the Ministry of Foreign Affairs this letter: The Prefecture of Shkodra with its tel nb.191, res, d2 informs us: (it is repeated the above request with the following text). 10 Bajrami, Hakif Dokumente të ushtrisë gjermane për historinë e Shqipërisë Prishtinë, Vatra f Bajrami, Hakif Dokumente të ushtrisë gjermane për historinë e Shqipërisë Prishtinë, Vatra f Bajrami, Hakif Dokumente të ushtrisë gjermane për historinë e Shqipërisë Prishtinë, Vatra f Bajrami, Hakif Dokumente të ushtrisë gjermane për historinë e Shqipërisë Prishtinë, Vatra f Fisher, Bernd J Shqipëria gjatë luftës, Tiranë, Cabej, f AQSH, F. 152, V. 1944, D. 223/1, f GLOBAL CHALLENGE

47 So we ask from the German authorities to intervene only when the situation is really concerned with their internal affairs and respect our internal Albanian affairs (on behalf of the minister had signed Ejell Çoba) 16. As we can understand from the explanation given above, the Jews were considered to be an internal affair of the Albania, because they were considered as guest in the house of every Albanian and the Albanian does not betray his guest. Following this event, the prefect of Shkodra wrote as per below: It should not interfere in the internal affairs. The Prefect of Shkodra J. Rushiti. The order was clear and to be applied for everyone: for the safety of the Jews in Albania contributed not only the simple people, but even the persons part of the government, whom later on were not recognized any of the benefit they had performed 17. During the spring of 1944, the Nazis asked once again officially to the government the names of all the Jews and a place where they could be gather together, but we believe that Mr. Xhafer Deva support the idea that the list of names were considered as an internal affair of the Albanians and it has nothing to do with the Germans 18. Some of Jews sensed that with the coming of the Germans things would not be so easy and one of them, Rafael Jakoel met with Mehdi Frashëri, who was an important representative. He advised them to talk with the Minister of Internal Affairs Xhafer Deva, because he had a considerable effect on the Germans (he was also known as an anti-semitism). Any way the members of this community took the dangerous decision to meet with, Deva, who on the other hand became one of the most responsible person to protect this community, by beginning firstly to require to the Germans to take back the request for Jewish list. Even one of the most damaged personalities during communism period, the prefect of Tiranës Qazim Mulleti had sent this letter, on 9 June 1944, to the Jail Offices and the Police Office as well where it is said: We notify you that the commission gathered yesterday on 7 of this month, has decided to give freedom on conditions to the persons Sallamon Tashi and Mina Roshi from Durrës, because according to the proofs they have not been declared guilty and because they are not considered a danger element for the society so that they can be released. So, we please that after releasing these persons who had shown a good attitude make sure they are accompanied near the prefecture when after the compiling of the freedom act they will be released on condition. The prefect of Class I Qazim Mulleti For your information is notified even the Political Office 19. All these famous personalities were treated very badly and many untrue facts would be told about them only because they belonged to another political view, but to honor their contribution we could use an expression used from Saint Agustin: Being good does not mean to recognize the good but to do the good or make your best so that the friendship could not know the hatred 20. Only this expression could be the right one to describe them better. There are many other stories of Jews salvation in Albania written in the book of Mr. Harvey Sarner, who speaks for the surviving jews in Albania. According to him, on AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 16 AQSH, F. 152, V. 1944, D. 223/1, f AQSH, F. 25, V. 1944, D. 233/1. 18 Pogo, Elza Baba im Mihal Zahallari. Tiranë, Alb-Ass f AQSH, F. 152, V. 1944, D. 224/a, f Agostino, Tomas La Citta di Dio, Milano. R.C.S Bompiani. f. 237 Nr. 11 /

48 Jews in Albania: a history of fraternity PhD Candidate, Denald Prifti March 1943, some Jews coming from Macedonia were sent to the death camp, named Treblinka. But during the transportation, Marko Menahen a Macedonian Jew lost all his family and his only salvation was Albania. Firstly, he went to Tirana, but after knowing that the Germans were searching for him, he went in Elbasan. There he refuge at the Nosi Famlily, who hired him in their fabric as a chemist. Marko had false document and presented himself as a Muslim, but when he was participating in a wedding suddenly he was arrested from the Germans. Vasil Nosi at that time knew an important official part of the Germans when he had studied in Austria. It is said that this official liked very much to drink and Vasili took this opportunity. The German set free Marko only for this time and brought him back at the Nosi family. After this, Marko was sent in the Llixha village where he was kept hidden at an abandoned hotel until the Germans left Albania. Through these proud stories there are even some few cases where the Albanians had given the names of the Jews to the Germans but relating to the situation these were very small in number. We can mention here a document from the Prefecture Of Tirana that says that the germans had arrested in Tirana the below Jews: 1) Sollomon Salltiel; 2) Samiko Salltiel; 3) Jakov Gatenjo; 4) Haim Motollon; 5) Matilda Metollon; 6) Ester Metallon. All these Jews came from Yugoslavia. Jakov Gatenjo had a identification letter dating since , given from the prefect of Kavaja. All these Jews were arrested because of spy who worked in the Internal Command of Policy in Tirana, named Kosovo, who was under the direction of the Germans like the SS forces. The Albanian spy, for whom we are not mentioning her name due to this shame, was doing this only to help her communist boyfriend Jemin 21. If we would refer to the document about this case we could read: this girl came to us (the Albanian policy) and she went as well at the German official command. This case is part of an ashamed gesture made from this person and it is inappropriate to say that this isolated case can interfere with the good name & behavior created from the Albania toward the Jews community 22. The fact that both the Albanian people & government did not collaborated with the Germans did not mean that there was no danger for both Hebrews and the Muslim & Christian who took them under their protection. During the Holocaust no Albanian Hebrew was killed. Also, every Greek, German, Austrian or Yugoslav Hebrew who had the luck to be in Albania during those years was not killed. 21 AQSH Nr. 266/176 Rez datë AQSH, F. 252, V. 1944, D. 225, f GLOBAL CHALLENGE

49 Conclusion The Albanian history is very special because the honored people who contributed in the salvation of the Jews were Muslim, orthodox and catholic. These people were Albanian at first before belonging to any kind of religion. The Jews in Albania survived due to tradition, culture and the Albanian trust. Israeli, in the years after war, had created a gratitude program for all the noble not Jewish people who had contributed in the Jewish salvation by putting their own life in danger during the Holocaust years. This program was directed from the Israel government in Yad Vashem, the place where are written the names of many Albanians together with other international noble man. This serves as a good example and it is an honor to have such nobles people that we can tell to our future generations. The 27 January is declared The Memory Day from the Parliament of Albania by law nb.9280, date 23 September 2004, to remember the suffering and the violence suppressed against the Jewish community in the extinction camp. The Memory Day is considered an honor day even for the Albanian people who contributed in the salvation of these people by putting their lives in danger. In Yad Vashem, are honored even famous & powerful people who made the same contribution toward the Jews. Some of them are: Albert Göering, the brother of Herman Göering, who was marshal in the Third Reich, one of the best friend of Hitler, the businessman Oskar Schindler, also well-known from the movie the Schindler List and of course many others who have saved many innocent lives 23. The Nazi has turn the world upside down, and this massive insanity made suffer even the Germans themselves, whom after the war has ended, start to see the things in a different realistic way. The verses used by Kamy to describe to the harsh reality were completely true. In his writing we often find him in searching of the medicine to cure his heart from the misery he had seen. The writer says to the Germans that they had never understood the meaning of this world and because of this misunderstanding they have decided by their own what is good and is what is bad. Then the author goes on by saying that the Germans have replaced the human moral with the animal one by substituting it with violence and cheating 24. His verses describes better the terror that the world saw and we have to be careful not to follow sick propaganda which will lead us toward lakes filled not with water but with human blood. Some of us might think that killing could be a nice game to play, but don t forget that the first one to be killed were elder and the children only because they were Jewish and did not expect the requirement to work in the extinction camps. May be there will some politician or individual who is interested in denying this massive killing, but I can tell to him/her just to see the number of the dead people where the majority of them were only innocent children. These kind of people before going through analyses, have to think how precious is the life of their children and if they really want to deny anything let them begin with the horror these small children had pass through just because of the politics. Below we would give some amounts of the killed Jewish people during the Second World War. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 23 Lebor, Adam & Boyes, Roger Surviving Hitler, Simon & Schuster Ltd. f Kamy, Albert Letra e nje miku gjerman. Tiranë, Ombra G.V.G. f.65 Nr. 11 /

50 Jews in Albania: a history of fraternity PhD Candidate, Denald Prifti The extinction made toward Jews in the years Austri Belgjikë Çekosllovaki Danimarkë 120 Estoni Francë Gjermani Greqi Itali Jugosllavi Luksemburg 700 Norvegji 868 Holandë Poloni Letoni Lituani dhe BS Rumani Hungari To end this historic overview, I would like to present to you the verses of Irene Grunbaun who, in her memories published in the book of Sarner, expresses the most beautiful words I have ever heard in life. The verses below speak for their own for this beautiful memory that the Jews had during this difficult moment in their life: Goodbye Albania I said to myself. You have welcomed us, gave us hospitality, food, friends and adventure. Goodbye Albania! One day I will show to the world what brave, faithful, generous, strong man you have my dear Albania. They so brave that neither death nor devil can harm them. If it will be necessary I would tell them how they treated the refugees, how they protect them even by putting their own life in danger. The gates of you, small Albania, stayed always opened. Dear Albania, your government had closed the eyes when needed, so that they could give a chance to the endanger people to be safe and survive from one of the most terrible wars. Albania, we survived only thanks to your great humanism. Thank You! 50 GLOBAL CHALLENGE

51 Bibliography: 1. A.Q.SH Arkivi Qëndror i Shtetit (Albanian National Archives) 2. Agostino, Tomas La Citta di Dio, Milano. R.C.S Bompiani. 3. Bajrami, Hakif Dokumente të ushtrisë gjermane për historinë e Shqipërisë Prishtinë, Vatra 4. Filo, Llambro Historik për sistemet e qeverisjes, Tiranë, Extra. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 5. Fisher, Bernd J Shqipëria gjatë luftës, Tiranë, Cabej. 6. Kamy, Albert Letra e një miku gjerman. Tiranë, Ombra G.V.G. 7. Lajmi i Mire, Bibla, Tiranë, Lebor, Adam & Boyes, Roger Surviving Hitler, Simon & Schuster Ltd. 9. Pogo, Elza Baba im Mihal Zahallari. Tiranë, Alb-Ass. 10. Sarnër, Harvey Shpëtimi në Shqipëri nje Bind për qind e Hebrenjve në Shqipëri të shpëtuar nga Holoakusti. Tiranë, KOHA This material is part of book: Armiku Jude Një histori e shkurtër e propagandës antijudaike në Gjermani, denald.prifti@hotmail.com Plejad edition ISBN: ). Nr. 11 /

52 Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli Dr. Rovena Vata Dr. Rovena Vata Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli Abstrakt Bota artistike e Kutelit është një botë, që i ngjan sa realitetit aq dhe fantastikes. Karakteristikë e një teksti fantastik, nuk është prania e thjeshtë e dukurive ose e qenieve të mbinatyrshme, por është një proçes ngurrimi, që ndodh midis tij dhe lexuesit, kur atij të fundit i duhet të perceptojë ngjarje të paraqitura. Për gjatë historisë lexuesi e pyet vetën (ndonjëherë këtë e bën një personazh, madje edhe vetë protagonisti), nëse faktet e sjella shpalosen me anë shkaqesh të mbinatyreshme, të natyrshme nëse në të (faktet), bëhet fjalë për vegullim apo për realitete 1. Kështu do të shprehej Todorovi në lidhje me raportin, që krijojnë tekstet fantastike me lexuesin e tyre. Ngurrimi në perceptim sipas tij lind ngaqë shpesh ngjarja e jashtëzakonshme (pra potencialisht e mbinatyrshme) zhvillohet jo në një mjedis të mrekullushëm, por në një kontekst të përditshëm, që për ne mund të ngjajë i rëndomtë. Fjalët kyçe: Elementi fantastik, mitikja, e mbinatyrshmja, djalli dinak, qoftëlargu, kukudhi, gjurmë lugati, manteli, jeta mes dy botëve (i gjalli dhe i vdekuri), besë, hënë, fantazma. 1 Tzvetan Todorov, Poetika e prozës, Shtëpia e librit, Tiranë, 2000, f GLOBAL CHALLENGE

53 Po të shohim rrëfimet Natë gushti (Përtej valëve të kohës), Lugetërit e fshatit tonë, Natë prilli (Kapllan Aga i Shaban Shpatës), apo I vdekuri dhe i gjalli, Rinë Katerinëza, Kryengritje për lugat, I pasuri që ish i varfër fort etj, bindemi që rrëfimi fantastik i Kutelit është, rrjedhimisht rrëfim i një perceptimi që çon në mëdyshje 2. Tregimi Rinë Katerinëza i shkon mjaft mirë përshtat këtij përshkrimi të përgjithshëm të gjinisë fantastike. Është pjesa më e madhe e dallimeve mes dy botëve që shkaktojnë ngurrim tek të dy protagonistët e përqafuar para varrit të hapur: Si do që ta lidhim besën, moj ftujza ime? A vjen ti në atë jetë, a të vij unë këtunë? Për këtu ta lidhim besën, o im zot! Dhe u ngritën edhe lidhën besën, aty në varri i s ëmës, ndenë dritën e zonjës Hënë. E askush s duhej të dinte besën, e martesës së tyre! 3. Dhe të Tat Tanushi kur përshkruan fytyrën e Kalijes ndodh proçesi i ngurrimit: Sepse fytyra e saj vishej në një pah drite si dritë e henës mbi ujë. Po drita e henës është pa jetë, kur se drita që mbulonte fytyrën e Kalijes ish e gjallë. Ajo kish po në atë kohë edhe bukurinë e të vdekurit edhe të të gjallit 4. Ngurrim kemi edhe të protagonisti i tregimit: Qysh e gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, po nëpërmjet një gjendjeje ndërdyzashi: Sikur nuk ishte as ditë, as natë - një gjë e përzjerë - e sikur Ago Jakupi ngitej për në mal, aty nga udha e vreshtave. Ish si patë qënë dje e nuk ish si dje - se tjatër dritë kish bota. Ecte edhe dëgjonte ay vetë çapet e veta: bumb, bumb, bumb! 5. Edhe karakteristika të tjera të tekstit, e afrojnë rrëfimin Kutelian me gjininë fantastike në përgjithësi. Për mënyrën si trajtohet materiali, fantastikja na kujton Gogolin, tek i cili shpesh nxjerr kryet, rëndom një fantastike qesharake a tragjike njëkohësisht e përrallave, e besimeve popullore. I shpeshtë si figurë në tekstet e Gogolit është djalli. Djalli i këtyre tregimeve është edhe ky qesharak e përrallor, por ka edhe dobësi e vese njërëzore 6. Ndërkaq djalli iu afrua me ngadalë hënës dhe u mat ta zgjaste dorën që ta kapte, por menjëherë e tërhoqi sikur t i ishte djegur; atëherë u fryu gishtërinjve, zuri të tunde këmbët dhe u hodh fluturimthi nga ana tjetër; pastaj prapë u largua dhe e tërhoqi dorën. Por, edhe pse nuk po i shkonte mbarë puna, djalli dinak nuk i la prapësitë 7. Këto tekste shfaqin një prirje të theksuar drejt alegorisë, por që nuk bëhet asnjëherë shumë e fortë, sepse ato ruajnë edhe elementët që vijnë nga burimet folklorike, duke e bërë gjithsesi të thjeshtë dhe të kuptueshëm tekstin. Ka raste që në kundërvënien mes të mirës dhe të keqes, sipas Plasarit na bënë që të na lind pyetja mos kemi të bëjmë me tregime moralizues, si në rastet Qysh e gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, Natë muaji Maji, I pasuri që ish i varfër fort, por është pikërisht elementi fantastik që e bën tekstin letrar dhe aspak didaktik. Edhe nga Gogoli fantastikja përdoret me mjeshtëri e me një origjinalitet të veçantë dhe të rradhë. Ajo nuk qëndron jashtë jetës së përditshme, por përzihet me të, aq sa nuk e dallon ku është e vërteta e ku nis trillimi. Kufoma tani qëndronte para tij në të njëjtin vend rrethi dhe ia kishte ngulur ata sy të vdekur, që kishin marrë një ngjyrë të gjelbër. Seminaristi fërgëlloi sytë dhe i shkuan mornica në tërë trupin. Duke ulur sytë përmbi libër, zuri t i lexonte lutjet më zë më të lartë dhe dëgjoi që kufoma prapë kërcellite dhëmbët dhe zgjati krahët për ta kapur 8. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 2 Aurel Plasari, Midis të gjallëve dhe të vdekurve, Apolonia, Tiranë, 1995, f Mitrush Kuteli, tregimi, Rinë Katerinëza, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Mitrush Kuteli, E madhe është gjema e mekatit, Apolonia, 1996, f Mitrush Kuteli, tregimi, Qysh e gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Nikolaj Gogoli, Parathënja, në: Tregime dhe novela, Naim Frashëri, Tiranë, 1987, f Nikolaj Gogoli, tregimi, Nata para Kërshëndellave në: Tregime dhe novela, Naim Frashëri, Tiranë, 1972, f Nikolaj Gogoli, tregimi, Kukudhi në: Tregime dhe novela, Naim Frashëri, Tiranë, 1972, f Nr. 11 /

54 Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli Dr. Rovena Vata Në rrëfimet e Kutelit veçohen shkallë-shkallë fanitjet e mbinatyreshme, të zakonshme për tregimin fantastik: vegimi i Ago Jakupit realizohet në tri shkallë të njëpasnjëshme të pasuara nga tri zgjime. Agai u zgjua për të tretën herë, po nuk u zgjua mirë se ëndrra vazhdoi. Sikur ecte në një vapë të madhe, në një rrugë pa hije edhe i digjej shpirti për një pikë ujë. Edhe vuante e gulçonte si jo më keq, sikur kish kaluar mbi supe qoftëlargun 9. Edhe tek tregimi I pasuri që ishte i varfër fort protagonisti, përpara se atij t i shfaqej vegimi fle dhe zgjohet plot tri herë. Fjeti edhe u zgjua, fjeti edhe u zgjua - tri herë rrjesht - pastaj fjeti më thellë, sepse trupi i tij ish i lodhur së tepërmi edhe mendja e robëtuar me kamje e skamje e me sterra për ujë 10. Ndodh, që rrëfimtari të jetë edhe vetë i pranishëm brenda historisë që rrëfen, si tek rrëfimi Përtej valëve të kohës, e cila e lehtëson integrimin e lexuesit në universin e subjektit 11. Sipas Plasarit, aludimet për të panatyrshmën gjenden të shpërndara gjithë andej, rrëfime të tilla shërbejnë si dekor që na parapërgatisin për pranimin e tyre: frushullime gjethësh, zhurmërima krojesh, zënie apo fanitje të bëfta të hënës, klithma shpresrie, gjurmë, vaj ulliri, mjalt blete, dru qiparisi etj. Të lugetërit e fshatit tim dhe Kryengritje për lugat Kuteli e mbart këtë ghost story mbi tone së shumti humoristike, pa e zhvendosur nga qendra elementin fantastik. Tani askush nuk çante kokën për të vaditur misrat vetë zoti edhe njerëzia rrinin të shkujdesur në Çuka. Rrinin në Çuka duke pirë duhan e duke folur ujeme jo për një lugat që kish dalë në Osnat, jo për një gur që kish rënë nga qielli mbi Shëmbitrin e Pevelanit e jo për një gjarpër që kish dalë e kish folur se iu afrua fundi botës. Gjurma e gjarpërit, dukej në gjithë fletët e trëndafilit të vendit 12. Të këto rrëfime (po edhe të të tjera) mungesa rreth së cilës na end fantazia e rrëfimtarit shndërrohet në prani. Bëhet fjalë vërtetë për lugetër, të cilët në rrëfime kanë veçoritë e letërsisë gojore: veprojnë si personazhe të mirëfilltë, takojnë njerëz rrugëve (sidomos, natën) dhe kuvendojnë me ta, i ngulin në sy bashkëbiseduësve dy flakë bojë - bojë, me nga gjashtë qoshe, ndezin duhan me eshkë e masat, thyejnë qeramidhe, përmbysin bute, derdhin drithë e prishin qumësht; ata gërvallen, thërrmojnë xhama, godasin me shukreta, hyjnë në qymezë e u kthejnë kokën pulave, pegerin krojtë e fshatit, u vënë zjarr mullarëve etj. E sa ishin mbledhur aty ne streha mbetën pa frymë, si kufoma. Deshën të ngrihen e s ngriheshin dot, deshën të thërresin e s thërrisnin dot, se këmbë gojë e dorë bashkë ua zaptoi lugati. Flaka ndenj sa ndenj kështu, pastaj u hepua e u ngrit lart. Një e pa majë çatisë, një majë plepit E si iku lugait, mezi muar shpirt e u ngritën nga vendi e u kyçitën htnëpër sëpi. E sikush gjeti atje gjurmët e lugatit: kujt Iikish derdhur butet, kujt drithët, kujt qumështin 13. Pjesa tjetër e personazheve të kësaj galerie fantastike kalojnë përseri në këtë botë nga dashuria: kirolloj vjen për t iu përgjigjur thirrjes së një vashe (Rinë Katerinëza); Zef Shabani kthehet nga malli i Dafinës (Letrat e ndajnatës); edhe vasha linjë bardhë të katjelit të moçëm, së cilës rrëfimtari ia ndjen mbi ballë dorën e brylltë, prej një ndjenjë të tillë kthehet. Të gjitha këto përshkrime si prani të gjalla, me detaje që ne i dallojmë mirë si, për shembull, ndonjërit petkave u vijnë era myk, fytyrën e ka të tretur, sytë të thelluar. Sa i tretur je, o im zot. Rrobat të kanë marrë myk, fytyra të është tretur edhe sytë thelluar - po je kaq i ëmbël e të dua kaq fort sa s dua të ndahemi kurrë! Mitrush Kuteli, tregimi, Qysh e gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Mitrush Kuteli, tregimi, I pasuri që ish i varfër fort, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Aurel Plasari, Midis të gjallëve dhe të vdekurve, Apolonia, Tiranë, 1995, f Mitrushe Kuteli, tregimi, Kryengritje për lugat, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Mitrush Kuteli, tregimi, Lugetërit e fshatit tonë, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Mitrush Kuteli, tregimi, Rinë Katerinëza, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f GLOBAL CHALLENGE

55 Apo një tjetëri i shkon drita tejpërtej nëpër trup dhe bie pak si era dhè e myk. Të tjerët nuk e vinin fort re, se ata kishin gazin e tyre, po ky zot i dasmës e rrihte mendjen si belcat në dërstilë në e kish parë a në s e kish parë këtë dasmor që i shkonte drita tejpërtej nëpër trup e që binte pak si erë dhè e myk 15. Ky vetjaksim i shkrimtarit nuk mund të mos të bjerë në mend formulën e famshme (dhe rremësisht tautologjike) të Henri Xhejmsit: prania që ndodhej para tij ishte e pranishme. Po prania e pranishme, përnjëmend e tejkëqyrshme nuk ka të përgjigjur. Prandaj t u kthehemi më mirë konsideratave të Martin Camajt e të kujtojmë se, në rastin kur e pranojmë që ky shkrimtar nuk i përket asnjë rryme letrare plotësisht apo mbetët mik tri ditësh, vetëm për kalim, kudo të vendosët mbrenda kallepit të-izmave, kjo jo vetëm nuk na pengon, por na vjen në ndihmë për të vënë re se lidhjet e Kutelit me tregimin fantastik aq të theksuara janë, sa domosdoshmërisht i bëjnë sfidë realizmit, së paku një realizmi në kuptimin e tij klasik. Po të pranojmë parimin sipas të cilit mekanizmi i fshehtë i llojit fantastik qëndron, në ngurrimin e shkaktuar mes një universi (imagjinar) të mrekullueshëm, atëherë mund të pranojmë atë që shprehet Todorovi, se të letërsia fantastike duhet të shohim një fushë të ngushtë, por të previligjuar nisur prej së cilës mund të nxjerrim hipoteza që lidhen me letërsinë në përgjithësi. Duke e zhvendosur kësisoj analizën në qendër të trillimit, Todorovi e zhduk praktikisht çështjen e realizmit si kategori letrare që specifikon një pjesë të prodhimit letrar: mund të flasim e shumta për shkallë të ndryshme në përdorimin e disa procedimëve etj. Kuteli na paraqitet si një krijues që e paska kuptuar qysh herët (në vitet 20), kur janë filluar, për shembull, I vdekuri dhe i gjalli, Rinë Katerinëza etj, së realizmi të largon në letërsi nga realiteti. Ai mund të ngjasojë sikur ka kaluar nëpër një përvojë realiste, por kjo nuk i ka shërbyer vetëm së për të dëshmuar, që realitetin shkrimtari mund ta gjejë vetëm nëpërmjet rrugëve të fantazisë. Tek e rilexojmë prozën tregimtare të Kutelit, një nga mësimet që prej saj mund të nxëmë është së trillimi nuk është i lirë. Trillimi duket i caktuar për të na shpërfaqur realen; të kujtojmë, si shembuj, vegime që kryejnë këtë detyrë të rrëfimet: Qysh i gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, Përtej valëve të kohës, I pasuri që ish i varfër fort 16. Zgjati pastaj dorën një dorë të thatë e leshtore, (dorë dreqi) - edhe e kapi dreqin dhe e flaku në zjarr e tym, sa ky lebetit me tmerr të madh. Ti në vend të më sjellësh njërez mi merr (Ti s je për mua, se rreh të bëhesh ëngjell i bardhë! Edhe bjeri t i biem, sa dridhej shpella gjithë, se bashku me maçokët e me bufët që ishim brenda 17. Fantazia, shpalonte esteti H.K.Mariategi kur nuk na ofronte realiteti, na shërben fort pak. Si filozofët që përdoren koncepte të rreme për të mbërritur tek e vërteta, ashtu edhe shkrimtarët e llojit të Kutelit e përdorin trillimin me të njëjtin synim. Fantazia nuk ka vlerë tjetër veçse kur krijon diçka reale. Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qenies së sotme filloj të ngrihet një lloj mbulese e imët e endur prej valëve të kohës. Kjo na i ngjante një pelhure që u hepua e u firos në mugëtirë. Atëherë valët e dheut e të lëndinave, të derdhura mi mure e gure, se u tërhoqnë menjanë sipas një urdhërate, edhe, sa të mbyllësh e sa të hapësh sytë, të gjitha ndërtesat e moçme u rritnë sikush në vend të vet. Tani Katjeli, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branes, m u faneps ashtu sikundërse pat qënë katër-a-pesë breza më parë. Paragjykimet i së besueshmës duhet cilësuar si një nga paragjykimet që me së shumti e kanë dëmtuar artin. Më tregimin e tij fantastik, Kuteli renditet ndër artistët që shfaqën haptazi kundër një paragjykimi të tillë. Jeta - shkruante bashkëkohësi i shkrimtarit tonë, J.Piradelo, - për të gjitha absurditetet e paftyra, me të cilat shyqyr Zotit AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 15 Mitrush Kuteli, tregimi, Natë muaji Maj, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Aurel Plasari, Midis të gjallëve dhe të vdekurve, Apolonia, Tiranë, 1995, f Mitrush Kuteli, tregimi, I pasuri që ish i varfër fort në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Nr. 11 /

56 Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli Dr. Rovena Vata është plot, ka privilegjin e pamuar që të mos ia këtë nëvojen asaj besueshmërie së cilës arti është i detyruar t i bindet. Absurditetet e jetës kanë nevojë të dukën të besueshme ngaqë janë të vërteta, në kundërshtim me ato të artit që, për t u dukur të vërteta, kanë nevojë të jenë të besueshme që një shkrimtar si Kuteli e ka pasë njohur mirë një paradoks të tillë, mund të na e vërtetojë këtë edhe fragmenti i mëposhtëm, larg të qenit një trillm, meton të jetë një regjistrim besnik realiteti në Testamentin që shkrimtari i la gruas së tij: Mendjën e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrrat e këqija. Sikur më ndiqnin gjermanët, që të më varnin. Iknja me vrap, hynja në gropa e puse, dilnja prapë 18. Ata më ndiqnin. Ment më kapnin. Iknja përsëri. Në një çast u gjende edhe ti pranë meje. Dhe iknim. Pastaj u ndamë. Fundja, u gjenda i ndjekur nga njerëzit tanë. Prapë gropa, puse, gremina. Sikur isha në Berat, nën Kala. Në një strehë të Kalasë, pranë Kishës. Më tej në Fier. Kisha shpëtuar nga ndjekjet dhe kërkonja ndonjë shtëpi për t u fshehur. Isha i zbathur, i zhveshur. Dikush me thirri: Qëndro, Dhimitri! Të zumë! Më rrethuan, më zunë dhe po me shpinin të me vrisnin. Unë qeshnja. Kisha qejf të më vrisnin Dhe ja, u gjenda në burg. Shumë njerëz. Midis tyre Sofo Çomora, që ka vdekur. Më shikonte më dhembje. Si u bë kështu, o Pasko? Ç ke bërë? - S e di. -Shiko këtu. Dhe më dha ca shkresa të shkruajtura bukur: një akt akuze dhe ca lidhje të tjera. Më quanin bejtexhi. Më thoshin se kisha bërë një vjershë për glyren me rima italiane. Pashë Andrean. I ardhi keq. U vendos të më vrasin. Prapë u gëzova. Fundja, do vdes thashë. --- Do shpëtoj. Do lodhem. Jeta ime ka qënë shumë e turbullt, e ngartërruar, e mire dhe e keqe. Sa mirë, që mbaroi 19. Testamenti letrar i Kutelit adresuar gruas dhe fëmijve është teksti më i dhembshëm i tij që i kapërthur situatat e fundjetës në një gjendje ku meditohet për vdekjen, madje si në ëndërr të llahtarshme përvijohen së bashku: vetmia, dhembja, halucinacioni, ikja, vuajtja, ndjekja, tradhetia, vrasja. Ky Testament e kuptimëson poetikisht e përjetësisht kohën e dhembjes krijuese, jetësore, ekzistenciale të shkrimtarit në çastin me përfytyrorë të vdekjesimit. Është një dialogim i habitshëm në raportin: ego-interego, në kacafytje të përthellë me jetë- vdekjen, ku zatetët emocioni dhe arsyeja përbrenda ritualit të pagjumësisë apo të ëndrrave të liga, herën tjetër. Testamenti i tij është një alegori e fortë për absurditetin jetësor, njerëzor, shoqëror, por edhe letrar në kohën kur është shkruar. Edhe pse e vijëzon edhe të kaluarën e shkrimtarit, domëthenia letrare e kritike e tij përqëndrohet në një kohë të përjetuar me aktivizimin e një akti qëllimor si porosi, amanet për gruan, për fëmijet, për rrethin, edhe atëherë kur gërshetohën faktet letrare me të ndodhurit jetësore. Hetimi i botës fantastike të një shkrimtari është posaçërisht i frytshëm, jo vetëm për të zbuluar parametrat sociologjike të gjinive letrare, po edhe për të kontrolluar pikat e takimit mes shkrimit dhe leximit. Sepse nga koncemtimi i ri, i reales i nxjerr letërsisë moderne disa prej energjive të saj me të mira; së këndejmi Kuteli ka nxjerrë pjesën ndofta me të realizuar të veprës së tij. Ajo çka e pështjellon letërsinë nuk është fantazia në vetvetë. Është ai pezmatim i subjektivitetit që përbën një nga simptomat e krizës së përgjithshmë të qytetërimit-dhe të letërsisë brenda tij. Tregimi fantastik i shkrimtarit tonë na e vërteton edhe një herë së gabojnë ata që rrënjën e së keqës e gjejnë të teprimi i trillimit, në vend që ta kërkojnë të të mospasurit e një trillimi të madh që t i shërbej asaj si yll. Përshtypja e krijuar gjer më sot nga kritika rreth krijimtrarisë së Mitrush Kutelit, ka qënë ajo e një artisti të qetë, të lidhur që në embrion me mitren e folklorit, lidhje që nuk iu nda gjatë gjithë jetës; ajo e një prozatori që kënaqet duke thënë e rithënë, si një plakush pranë vatrës, historitë e fshatit të tij të paharruar, që kalimi i kohës ia kishte veshur në fantazi me tisin laryshan të përrallave e të legjendave, ajo e një mjeshtri të rradhë të gjuhës që të lë gojë hapur me pasurinë e leksikut, me bollekun e frazeologjisë 18 Dhimitër Pasko: Testament (1967) në: Hylli i Dritës, , f Aurel Plasari, vep e cit., GLOBAL CHALLENGE

57 popullore, me muzikalitetin e ëmbël, me të cilin ishte në gjendje të pështillte çdo fjalë e çdo frazë, të gjitha këto janë patjetër, të vërteta. Aurel Plasari na zbulon në librin e tij një Mitrush Kuteli tjetër, të ri, të panjohur më parë prej nesh, një Kutel që shpërthen kornizat në të cilat, me dashje e pa dashje, ne ishim mësuar ta mbyllnim deri me sot 20. Me metodën e tij struktualiste Aurel Plasari zbulon sot përpara syve tanë pikërisht këto shenja, na nje me invariablet e tij, na mëson të përdorim kodet e tij dhe të shohim modernitetin e fjalës artistike të Kuteli, mendimet e tij që burojnë nga një filozofi krejt e thjeshtë. Veprat e tij ishin me të pranushme si rrëfimet, E madhe është gjama e mëkatit, I vdekuri dhe i gjalli, Rinë Katerinëza, Qysh e gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, Kryengritje për lugat, I pasuri që ish i varfër fort. Kuteli u përpoq, të bënte të dukshmën të padukshme. Agai fjeti edhe pa, një ëndërr të dytë: Ecte, gjithë rrugës së vreshtave edhe dëgjonte çapet e veta bumb-bumb-bumb. I doli prapë në të bardha me kërrabë në dorë edhe i tha: - O ago Jakup, o ago Jakup, bëj mirë e mbushe këtë thes me dhe. Nisi të të mbushe thesin. Dheu ish i fortë edhe agai u lodh e nisi të gulçojë. Po për të mbushur, e mbushi 21. Ai përpiqet të depertojë në misterin e jetës, misterin që ndan jetën nga mosjeta, të cilat përbejnë në fund të fundit një entitet (njesi) të vetëm, realitetin e vërtetë të qenies. Aurel Plasari e shqyrton Kutelin si shkrimtar fantastik, si rrëfimtar në kërkim të hyjnisë. Në rrëfimet më të arrira të Mitrush Kutelit, tema qëndrore është jeta e fshatit shqiptar në të kaluarën, pozita e mjeruar e fshatarit, shtypja dhe padrejtësitë që rëndonin mbi kurrizin e tij, plagët e mëdha shoqërore 22. Merita kryesore e shkrimtarit qëndron në faktin se duke treguar për këtë kohë të errët e të përbindshme, ai afirmon qëndresën e paepur të fshatarve, si tipari zotërues i tyre. Sipas Belinskit, gjithçka që mund të këtë të bukur natyra, gjithçka që mund të tërheqë jeta fshatarake e njerëzve të thjeshtë, gjithçka origjinale, tipike që mund të këtë një popull, shkëlqen me lule të shumëngjyrta në këto ëndërrime të para poetike të z.gogol 23. Populli qëndron në bazë të metodës krijuese të tyre. Tregimet e Gogolit si dhe të Kutelit i karakterizonjë këto veçori: janë të thjeshta, të zakonshme, të vërteta, të natyrshme, origjinale, të reja. Veçantinë e autorve e gjejmë tek e zakonshmja, të ajo që bejnë njërezit në jetën e përditshme pa zbukurime, pa ndryshime. Në vepër s ka efekte, s ka skena, s ka stolisje dramatike gjithçka është e thjeshtë dhe e kapshme. Rrethanat janë të zakonshme, ato duken të njohura për lexuesin e kohës së tij, por edhe për lexuesin e kohëve të tjera. Roli i lexuesit është i njëjtë si të Kuteli dhe Gogoli hapësira që i lihet lexuesit për interpërtim është subjektive. Pas tre ditësh Xhaladin Benë e kallen në varr. Xhixhi hanemi mori ç mori e u kthye, me karvan e suvarinj, në pashallekun e babait. Çifligjet i shiti më vonë. Po Gurija ç u bë? Ku ta dish? 24. Lexuesi i sotëm arrin të futet kaq mirë në këtë ambjent sa mund t i plotësoj ato me tipare të tjera. Kjo do të thotë se vendosin marrëdhënje intime me veprën dhe lexuesin. Tregimit Mbrëmjet në një fshat afër Dikankës janë një tablo e tërë e plotë e jetës shtëpiake të popullit, e gëzimeve të vogla, e hidhërimeve të vogla të tij, ndër të parët që u AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 20 Gjergj Zheji, Hylli i Dritës, Kuteli i panjohur, f Mitrush Kuteli, tregimi, Qysh e gjeti ago Jakupi rrugën e zotit, në: Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, 1938, f Nasho Jorgagji, Vepër studimore dhe dokumentare, Naim Frashëri, botimi 1Tiranë, 1979, botimi 2, Dituria, f V.G. Belinski, Artikuj kritike, Naim Frashëri, Tiranë, 1977, f Mitrush Kuteli, tregimi, Vjeshta e Xheladin beut Mitrush Kuteli në: Tregime të zgjedhura, Naim Frashëri, Tiranë, 1972, f Nr. 11 /

58 Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli Dr. Rovena Vata mrekullua prej tyre ishte Pushkini, poeti i madh i Rusisë i shek 19, i cili ishte edhe ndër të parët që zbuloi talentin e Gogolit. Ja një gaz i vërtetë, i sinqertë - shkruante ai lidhur me këto tregime, - pa poza, i shpenguar, i natyrshëm..që na bëri të qeshim ne, që s kishim qeshur që nga koha e Fonvizinit. Hakmarrjen e gjejmë të përshkruar në dy tregime të dy autorve siç është hakmarrja të tregimi Gjomomadhë e Gjatollinj është si një legjende mbi trimërinë fshatare, legjendë për njërezit të fortë, që e kanë trimërinë, siç ka zogu erën e peshku ujin. Gjonomadhët e kishin trimërinë, si t ju them unë i mjeri, gjëkafshë që nuk veçohet dot nga burri, sindozot se nuk veçohet mishi nga thoji. E kishin, them, të tyren, siç e ka zogu erën e peshku ujin 25. Kur luftonin Gjonomadhët me Gjatollinjt, na tregon autori, dukej sikur luftonin mbreti me mbret. Ishte një ndeshje e madhe, e papërmbajtur, që hidhte në luftë të gjitha forcat njërezore e shkelte mbi çdo arsyje të shëndoshë. Dashuria që nis nga fundi i rrëfimit është në të vërtetë triumfi i mendimit të ri. Në vijat kryesore të rrëfimit autori mban një qëndrim të shëndoshë, pohon një ide të drejtë, përpiqet për një konceptim të jetës sa më afër të vërtetës, por mënyra romantike e të shkruarit, përshkrimet vende - vende të ekzaltuara të hakmarrjes, njëfare nostalgjie që ndihet aty këtu, e bejnë veprën deri diku sikur autori pa dashur përligj trimërinë e dy fiseve në luftë me njëri - tjetrin, ai sikur më këtë do të thotë se dhe kjo trimëri në kohën e vet ka bukurinë e saj. Në prozën tregimtare të Kutelit gjejmë të paraqitur artistikisht shumë anë të botës shqiptare: jetën e gjallë, psikologjinë, mentalitetet, zakonet, atmosferën, deri dhe peisazhin dhe intonacionet e të folurit. Në mënyrë të veçantë, një pasqyrim të begatë ka gjetur Pogradeci dhe malësia e Mokrës. Fabula e rrëfimeve të Kutelit zakonisht është e thjeshtë, pa koklavitje të mëdha. Karakteristike për të është aftësia e rrallë e të rrëfyerit, mënyra origjinale e tregimit 26. Me të drejtë, veçoria kryesore e prozës së tij është parë të gjerësia e të rrëfyerit. Rrëfimet e Kutelit shquhen për një begati të madhe leksikore dhe sintaktike 27. Hakmarrja e tmerrshme përbën tani një çift me Taras Bulbën, dhe të dy këto tablo të mëdha tregojnë se sa lart mund të ngrihet talenti i z. Gogol, thotë Belinski. Gogoli merr anën e Taras Bulbës, që nuk ngurroi të vrasë të birin, i cili për hir të dashurisë u bashkua me armiqtë. Unë ta dhash jetën unë kam të drejtë të ta marr!. Por vetë Tarasi nuk ligështohet asnjë grimë, kur e djegin në turren e druve. Ai është i bindur se me flijimin e tij bën detyren sublime, që duhet ta bejë çdo njëri i tokës së vet. Të tregimi Manteli i Gogolit gjatë novelës ka qenë grotesku i vërtetë fantastik, i përcjellë si lojë me realitetin; këtu rrëfimi pulson në botën e fakteve e të përfytyrimeve më të zakonta, porse gjithçka traktohet në stilin e lojës me fantastikën. Ky është një mashtrim i ri, truk i groteskut të përkundërt: fantaza befas hodhi sytë përrotull dhe duke ndalur pyeti: ç do këtu? dhe tundi një grusht të tillë, që as ndër të gjallët s bën vaki. Kalimtari tha hiç dhe u kthye mbrapsht. Megjithatë, fantazma që shumë më shtatlartë, mbante një palë mustaqe të stërmëdha dhe, duke shtrirë hapat, siç u pa, drejt urës së Obuhovit, humbi krejtësisht në errësirë 28. Gogoli ka sugjeruar : Po kush e përfyfyronte, se këtu ende nuk janë thënë të gjitha për Akakij Akakieviçin, që qënkesh thënë të jetojë bujshëm edhe disa ditë pas vdekjes së tij, si të thuash, në shpërbëlim të asaj jete të pa vënë re prej askujt. Por kështu ka ngjarë, dhe histori - zeza jonë papritmas merr një fund fantastik. Në të vërtetë, ky fund nuk është aspak me jo fantastik dhe romantik, se sa gjithë novella. P. V. Annenkov na kallëzon për të: Ai thoshte se për suksesin e një novele dhe në përgjithësi të një tregimi, mjafton që autori të përshkruajë një dhomë apo një rrugë 25 Mitrush Kuteli, tregimi, Gjonomadhë e Gjatollinj, në: Tregime, Naim Frashëri, Tiranë, 1972, f Po aty f V.G. Belinsk, Artikuj kritike, Naim Frashëri, Tiranë, 1977, f Nikolaj Gogoli, tregimi, Manteli në: Tregime dhe novela, Naim Frashëri, Tiranë, 1987, f GLOBAL CHALLENGE

59 të njohur. Në letrën drejtuar Pushkinit Gogoli shkruan: Kini mirësinë, jepmeni një farë syzheti, qoftë ndonjë gjë qesharake apo jo qesharake, por që të jetë anekdotë e kulluar ruse Kini mirësinë, jepmeni një syzhet; do të këtë frymën e komedisë prej pesë aktesh, dhe ju betohem, ka për të qenë me qesharake se djalli!. Nga ana tjetër Gogoli dallohet për një mënyrë të veçantë në leximin e gjërave të tij, sikundër na dëshmojnë shumë bashkkohas të tij. Mund të veçojmë dy metoda në leximin e tij ose deklamimin patetik këngëtues, ose aftësinë e posaçme lojacke të rrëfimit mimik, pa ndërkaluar asnjëherë, siç na rrëfen I. S. Panajevit, sesi Gogoli i mahniti gjithë të pranishmit, duke kaluar drejpërdrejti nga kuvendimi në lojë, kështu që në fillim ndërhundja e tij dhe frazat personale qenë paanuar si të verteta reale. Knjaz D. A. Obolenskij ndërmend: Gogoli lexonte në mënyrë mjeshtërore: nuk qenë vetëm fjalët që i shqiptonte kuptueshëm, por, duke ndërruar shpesh intonacionin e ligjerimit, ai i dha larushi dhe i bëri dëgjuesit të përvetësonin nuancat më të imta të mendimit. I. I. Panajev e përkufizon leximin e Gogolit kështu: Gogoli lexonte në mënyrë të papërsëritshme. Madje diktimi shndërrohej tek Gogoli në një lloj të veçantë deklamimi. Këto të gjitha së bashku dëftenjë se themeli i tekstit gogolian është rrëfimi. Dinamika e vërtetë, e tok me të dhe kompozicioni i veprave të tij, qëndron në ndërtimin e rrëfimit, në lojën e gjuhës. Personazhet e tij kanë paza të ngrira. Me personazhet e tij kryesore të Manteli, Gogoli jep të flitet shumë pak, dhe, si gjithëherë të ai, ligjerata e tyre është formësuar në një mënyrë të posaçme, kështu pa i marrë parasysh dallimet individuale, kjo ligjeratë asnjëherë nuk ngjall përshtypjen e ligjerimit jetësor. Ligjetata e Akakij Akakijeviçit ndërkallet në sistemin e përgjithshëm të ligjerimit tingullor gogolian dhe mimikës së artikulimit. E kërkuar është edhe ligjerata personale e Gogolit - rrëfimi i tij. Të Manteli ky rrëfim është stilizuar sipas një shkujdesje të veçantë, një derdëllitje naive. Krejt pavullnetshëm kërcejnë detajet e panevojshme : në krahun e djadhtë qëndronte kumbari, një njeri i mrekullushëm, Ivan Ivanoviç Jeroshkin që shërbente si kryetar tryeze në senat, dhe kumbara, gruaja e një oficeri të lartë, grua virtytesh të rralla, Ariana Semjonovna Bjellobrjushkova 29. Në anekdotën mbi nëpunësin Gogoli pati çmuar pikërisht këtë kufijëzim fantastik, përbërjen e përmbyllet të mendimeve, ndjenjave dhe dëshirave, në sinoret e ngushta të së cilës artisti është i lirë të përzmadhojë detajet dhe të thyejë propocionet e zakonshme të botës. Këtu nuk është fjala aspak për kotësinë e Akakij Akakieviçit dhe as për predikimin e humanizmit ndaj vëllait të vogël, porse në faktin se, duke gardhuar gjithë sferën e rrëfimit prej realitetit të madh, Gogoli mund të bashkojë të pabashkuarën, të përzmadhojë të voglën dhe të shkurtojë të madhën - me një fjalë, ai mund të lozë me të gjitha normat dhe ligjësitë e jetës reale shpirtërore. Bota e Akakij Akakijeviçit nuk është e kotësishme, bota e tij ishte fantastikisht e përmbyllur 30. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Përfundime Duke ditur se Mitrush Kuteli qëndron midis tradicionales dhe modernës më shumë anon nga modernja. Kjo për vetë faktin e formimit të tij si një nga prozatorët më të shquar në Shqipëri. Mitrush Kuteli fitoi një dije dhe kulturë të jashtëzakonshme dhe kjo vjen falë dhuntisë dhe vullnetit që kishte. Kuteli njohu jo vetëm kulturen vendase, folklorin shqiptar, por i zgjeroi këto njohje edhe më njohjen e kulturave, folklorit të vendëve të ndryshme të botës. Një ndikim në formimin e tij kanë dhënë edhe mjaft përkthime të Kutelit, që tashmë i kemi njohur dhe trajtuar. 29 Po aty, f Ejhenbaum B. Mbi prozën. Mbi poezinë. - Leningrad.: Hudozh. Literatura: Punimi për herë të parë është publikuar në përmbledhjen: Poetika. - Petërburg., f ; mandej në librin: Ejhenbaum B. M. Tejpërtej letërsisë. - Leningrad., f Nr. 11 /

60 Fantastikja tek Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli Dr. Rovena Vata Formimi i tij intelektual dhe personal lidhet me një figurë të shquar të letërsisë ruse siç është edhe Nikollaj Gogoli, i cili për Kutelin ishte një ndër idhujt e tij dhe jo vetëm kaq, por edhe një mesues i mirë për të. Kuteli përktheu pothuajse të gjithë krijimtarinë e Gogolit duke e njohur nga afër veprën e tij në origjinal ashtu siç ka dalë nga laboratori i shpirtit gjuha e vendit të tij, duke dashur të mësojë dhe të fitojë sa më shumë nga kjo kokë e gjinisë ruse si dhe ti lërë trashëgim veprën e tij në gjuhën shqipe. Risia e Kutelit lidhet me gershëtimin e reales me fantastiken duke u mbështetur në një tregim jetësor. Tematika e tij përfshin dukuri jetësore që i kapërcejnë kohërat. Gjatë këtij studimi jam munduar të shqyrtoj esencen e tregimeve të Kutelit në intertekst me tregimet e Gogolit duke u ndalur tek pikat, që bijnë më në sy, siç është trajtimi i fantastikës në një linjë me Gogolin, trajtimi i elementit të vdekjës, jo si trishtim, por si diçka e natyrshme dhe e zakonshme. Element tjetër tepër dominues për krijimtarinë e këtyre shkrimtarve janë edhe elementet folklorik ku trajtohen fakte të mundshme dhe të pamundshme, e zakonshmja dhe e pazakonshmja, realiteti dhe trillimi. Si përfundim mund të them se Kuteli është dhe do në vendin tonë si dhe vepra e tij nuk do të konsiderohet në të mbetët një nga prozatoret më të shquar asnjë kohë si një vepër arkaike, e cila i qëndron kohërave. BIBLIOGRAFIA 1. Belinski. V. G, Artikuj Kritike, Naim Frashëri, Tiranë, Ejhenbaum Boris, Si u Krijua Manteli i Gogolit, Formalizmi Rus, Përktheu nga origjinali Agron Tufa. 3. Gogoli Nilollaj, Tregime dhe Novela, Naim Frashëri, Tiranë, Golgoli Nikollaj, Shpirtra të Vdekur, Onufri, Tiranë, Jorgaqi Nasho Poetika e Dokumentit, Studime, Artikuj, Ese, Naim Frashëri, Tiranë. 6. Jorgaqi Nasho, Antologjia e Mendimit Estetik Shqiptar, Dituria, Tiranë, Kuteli Mitrush, E Madhe është Gjëma e Mëkatit, Apolonia, Tiranë, Kuteli Mitrush, Netë Shqiptare, Naim Frashëri, Tiranë, Kuteli Mitrush, Tregime të Moçme Shqiptare, Mitrush Kuteli, Tiranë, Kuteli Mitrush, Tregime të Zgjedhura Naim Frashëri, Tiranë, Kuteli Mitrush, Shënime Letrare, Grand Prind, Tiranë, Kuteli Mitrush, Vepra Letrale 5, Naim Frashëri, Tiranë. 13. Pasko Dhimitër, Testament (1968) në Hylli i Dritës, 3-4 Tiranë, Plasari Aurel, Midis të Gjallëve dhe të Vdekurve, Apolonia, Tiranë, Todorov Tzvetan, Poetika e Prozës, Shtëpia e Librit, Tiranë, Zheji Gjergj, Hylli i Dritës, Kuteli i Panjohur, Tiranë. 60 GLOBAL CHALLENGE

61 PhD Kandidat, Arjan Zurbo Aspekte vlerash artistiko estetike në kostumet popullore gjirokastrite AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Në vlerësimin artistiko-estetik të veshjeve popullore është e rëndësishme të përmendim disa mjete, që realizojnë shprehjen estetike dhe artistike të zonës kryesisht labe në pjesën më të madhe, me epiqendër Gjirokastrën. Mendësia popullore si një rrëfim lakonik përmes vargjesh, këngësh për veshjet e mrekullueshme popullore të jep argumente, ku secili prej nesh lexon e analizon nëpërmjet strukturave gjuhësore atë, që shprehin si thelb idesh të vlerësueshme në aspektin estetik. Pasazhi popullor ç bukuri ke mbi vete, si pjesë e shkëputur nga vallja e kënduar Lunxhëri plot lezete, me Nurin etj. nënkupton përdorimin e mjeteve të shprehjes artistike të dekoracionit popullor me ngjyra e ornamente. Natyrshëm këta dy elementë në marrëdhënie me elemente të tjerë figurativë si kompozimi, vizatimi e faktura brenda sistemeve specifike dekorative reflektojnë fuqi shprehëse të shtuar. Për të qenë sa më e besueshme kjo analizë mund të përfshijmë disa këndvështrime si: Shtrati dekorativ në veshjen popullore; Kompozimi, vizatimi dhe koloriti në dekoracione; Faktura artistike në dekoracion (faktura teknike, faktura koloristike); Bashkëveprimi i mjeteve të shprehjes estetike. Si një zë i veçantë do të jetë: Pleksja e veçorive stilistike dhe shprehja estetike (figuracioni monumental, dinamizmi figurativ, lakonizmi figurativ, kontrasti koloristik e grafik). Lidhja e veshjes popullore me Nr. 11 /

62 Aspekte vlerash artistiko estetike në kostumet popullore gjirokastrite PhD Kandidat, Arjan Zurbo patosin, ritmin dhe karakterin epik të polifonisë, me karakterin monumental të banesës gjirokastrite etj., me vallen lirike dhe epike, rrit impozancën figurative të saj, vlerat estetike e artistike. Funksioni shoqëror i strukturave artistike të kostumeve popullore gjirokastrite. Fjalë kyçe: vlera estetike-artistike, elemente, veshje popullore, dekoracion. Abstract In the artistic-esthetic evaluation of popular dressings it is important to mention some tools, which make the artistic and esthetic expression of the mainly Lab region in its majority, with Gjirokastra as the epicenter. Popular mentality as a laconic confession through lines, songs, for the amazing popular dressings, gives arguments, where each of us reads and analyses through linguistic structures those, which are expressed as roots for valuable ideas of the esthetic aspect. The popular passage ç bukuri ke mbi vete as a piece taken from the sung dance «Lunxhëri plot lezete with Nurin etc. implies the usage of the artistic expression tools of the popular decoration with colors and ornaments. Naturally these two elements in relation with other figurative elements such as composition, drawing and invoice within specific decorative systems, reflect added expressive power. In order for this analysis to be as reliable as it can be, we can include some points of view such as: The decorative bed in the popular dressing; Composition; Drawing and coloration in decorations; artistic invoice in decoration (technical and coloristic invoice); Collaboration of the esthetic expression tools. As a special appearance will be: The interweaving of stylistic features and esthetic expression (monumental figuration, figurative design, figurative laconism, coloristic and graphic contrast). The connection of the popular dressing with the pathos, rhythm and epic character of the polyphony, with the monumental character of the Gjirokastra house etc., with the epic and lyric, grows its figurative importance and its artistic and esthetic values. In the end of this paper we will also present the bibliography. Key words: artistic-esthetic value, elements, popular dressings, decoration. Disa mjete që formulojnë shprehjen estetike Mjetet specifike figurative me diapazon të gjerë përdorimi, evidentojnë shprehjen estetike të kostumeve popullore të zonës dhe qytetit të Gjirokastrës. Rrethanat historike, kushtet ekonomike, mentaliteti i malësorëve, karakteri mjeshtëror i banorëve dhe natyra malore si faktorë subjektiv e objektiv kanë përcaktuar shpirtin estetik gjirokastrit, me një art të zbatuar popullor specifikisht të dallueshëm. Frymëzimi i mjeshtreve nga natyra madhështore e kësaj zone jugore ndërthurur me trashëgiminë autoktone ka zgjeruar hapësirën e përmbajtjes së shprehjes estetike të dekoracioneve, duke shpalosur një frymë epiko-lirike me karakter përgjithësues. Rikthimi te mençuria popullore te pasazhi lunxhiot: ç bukuri ke mbi vete, Lunxhëri plot lezete, na bën të ndjejmë vlerën figurative në plan estetik si një thelb idesh. Shqyrtimi i këtij pasazhi konciz, që përmend dhe vë në veprim mjete të shprehjes artistike për veshjen dhe dekoracionin popullor, përmes strukturës dialektikore të lidhur me këto dy momente të sipërme frazash (bukuri, lezete), hap mundësinë për analizën më të thellë. Në gjykimin estetik lunxhiot shprehja ç bukuri ke mbi vete, përdoret në kuptimin e ngushtë me karakter praktik dhe artistik të kostumeve e tekstileve në trupin e bartësve dhe ambientet e banimit. Me Lunxhëri plot lezete në kuptimin e gjerë, fusha e rrezatimit estetik shkon më tej duke përfshirë përshtatje të zbukurimit të 1 kostumeve në drejtime të tjera si: vallja, muzika, ndërtesa. 1 S. Shkurti, Veshje popullore shqiptare f GLOBAL CHALLENGE

63 Termi lezete përfshin intelektin estetik të banorëve lidhur me mbulesat, qilimat, etj. dhe me peizazhin, natyrën malore, klimën. Përqasjet e sipërme konkludojnë se ngjyrat dhe ornamentet nëpërmjet lakonizmit estetik veprojnë artistikisht nëpër dekoracionet e të gjitha punimeve të dorës të gruas malësore gjirokastrite. Ky pasazh me tingëllimin, me përmbajtjen e vet tepër të veçantë, dëshmon një vazhdimin logjik të natyrshëm të traditës në fushën e kostumeve popullore. Në vazhdën e arsyetimeve prej ç nur që ka kuptohet (me këto lloje ngjyrash e ornamentesh) që arsyetimeve tona u hapet këndvështrimi se edhe praktikisht dallojnë mjaft me krahina të tjera. E gjitha kjo duket me theks të veçantë, në varësi të funksionit shoqëror të dekoracioneve popullore, duke përqasur edhe marrëdhënien e ngjyrave dhe ornamenteve me mjete të tjera të shprehjes artistike si: baraspesha kompozicionale, kontrasti, harmonia, uniteti, simetria e asimetria, theksi, qendra e interesit etj. Filozofia e trajtimit të ngjyrave gati monokron është në një kontrast të fuqishëm dhe harmoni njëkohësisht, ku lakonizmi estetik tregon ndjeshmërinë e njeriut ndaj ngjyrave dhe figurave. Ngjyrat dhe ornamentet të përdorura intuitivisht nga krijuesi popull, si mjete të dukshme kombinohen me elemente dhe parime figurative nëpërmjet vështrimit të zgjeruar, që vihen në veprim me mjete të tjera si kompozimi, vizatimi, faktura. Fuqia shprehëse e veshjeve gjirokastrite nëpërmjet ngjyrave dhe ornamenteve si dhe elementeve të tjerë figurativ të kombinuar me to, paraqet një nivel të lartë të mendësisë gjirokastrite, rast unikal si ai i Lunxhërisë me jehonë si nga Bizanti i largët. Veshja e grave të Lunxhërisë dhe Pogonit të Sipërm... është nga më të bukurat, qoftë për materialin që përdorej, qoftë për vlerat artistike. Në këtë veshje, më shumë se kudo, ndjehet ndikimi i veshjeve qytetare 2. Fisnikëria që rrezaton me bukurinë e ornamenteve në dekoracionet popullore të kostumit ka lidhje me trajtimin në shtratin dekorativ, vizatimin, koloritin dhe kompozimin, fakturën artistike (teknike, ngjyrore) dhe bashkëveprimin e mjeteve të shprehjes estetike e artistike. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Shtrati dekorativ i kostumit popullor Shtrati dekorativ ku vendosen dekoracionet krijohet nga struktura e përgjithshme materiale e kostumit popullor. Kjo strukturë brenda saj ka formën e prerjes, qepjes, qëndisjes pra plastikën, harmonizimin e pjesëve të veçanta me tërësinë e kostumit dhe përpunohet nga ana estetike. Në trajtimin e formës së veshjes marrin pjesë sipërfaqja dekorative dhe linja, silueti ose konturi artistik që krijojnë copëza apo pjesë të veçanta dhe plastika efekton me anë të volumit dekorativ që krijon kostumi mbi trupin e bartësit. Kur në trajtimin e formës bashkohen ngjyrat dhe dekoracionet, të gjithë elementët pjesëmarrës harmonizohen më mirë. Pjesë me sipërfaqe të mëdha të trajtuara, ndryshe nga veriu (me sipërfaqe të vogla), janë të ngarkuara rëndë me motive me fije ari mbi copë shajaku të importuar si pirpiria (voskopojarçe), për shtresat e pasura fshatare ortodokse (Zagori). Jelekët të qëndisur aq dendur me fije ari e argjendi, sa vështirë të dallohej copa mbi të cilën punohej, çitjane me sipërfaqen e përparme dhe këmbëzat me qëndisma fijesh ari, skufje apo shami e bardhë anash me fije ari e xixa, këmisha si pëlhurë të punuara brenda ekonomisë shtëpiake. Këto pra i kemi të zbukuruar nga mjeshtrit rrobaqepës për gratë myslimane (Gjirokastër, Libohovë dhe Delvinë). Larmishmëria dhe eleganca e veshjeve të rrethit të Gjirokastrës është përgjithësisht mbi copë blu të errët drejt të zezës. Kulmin e arrin harmonia e të gjitha pjesëve të kostumit Lunxhiot. Individualiteti i dy shkallëzimeve: i sipërmi te kyçi i dorës me mëngën e këmishës plot dantella, mënga e dollomasë si trapez, mënga e gjerë shumë e zbukuruar e mantosë. Poshtë vjen zbukurimi i fustës me kllapodan, fermeleja e mbi të copa. Përqendrimi i zbukurimeve në pjesët e cituara më lart është karakteristikë e shtratit 2 S. Shkurti, Veshje popullore shqiptare f. 47 Nr. 11 /

64 Aspekte vlerash artistiko estetike në kostumet popullore gjirokastrite PhD Kandidat, Arjan Zurbo ku zbatohen dekoracionet. Pamja më interesante e veshjes lunxhiote është nga pozicioni gjysmë profil 3, nga ku evidentohen më bukur sipërfaqet e qëndisura të dekoracioneve dhe lakonizmi i ornamenteve. Edhe veshja e Dropullit (të sipërm, të poshtëm) me fshatrat minoritare sipërfaqet e qëndisura i ka të organizuara më bukur estetikisht nga pamja para 4. Vizatimi, koloriti dhe kompozimi i dekoracioneve Ornamentika realizon funksione tepër të rëndësishme estetike dhe natyrisht shoqërore në veshjet popullore, gjë që është e pamundur ta bëjë ndonjë mjet tjetër. Dhe për këtë vendi ku aplikohet është përherë i dukshëm, ndaj dekoracionet mbeten elementi mjaft interesant i strukturës tipologjike e artistike, të kostumeve popullore malësore gjirokastrite. Megjithëse ato janë në një apo disa pjesë të kostumit nuk mund të cilësohen si shtojca artistike, përkundrazi ato luajnë rolin e pikës mbi i. Elemente të artit figurativ si vizatimi, koloriti, kontrasti, kompozimi, harmonia e ornamenteve luajnë rolin evidentues të shprehjes artistike të dekoracioneve e tekstileve të veshjeve popullore. Vizatimi i ornamenteve ka kërkesën për t i shërbyer besnikërisht simbolikës, synon siluet karakteristik simbolik. Vija e vazhduar e lirë në dukje, por brenda një rregullsie të padukshme, rigoroziteti në qarkimin e formës së ornamenteve lidhet me stilin lakonik, me ngrohtësinë e linjës së lakuar. Gjithçka në realizimin e motiveve lidhet me teknikën e qëndisjes ku struktura jo këndore e plotë në trajtim gërshetohet me strukturën me linjë lakonike. Këto forma vizatimore me stil aristokratik të ornamenteve janë praktikuar në artin e zbatuar popullor në kostumet e tekstilet e malësisë së Lunxhërisë e të Pogonit të sipërm, të Zagorisë, Dropullit, Derviçanit etj. dhe qytetit Gjirokastër, ku secila rrethinë ka edhe origjinalitetin e saj. Ndërkohë që vizatimin e kemi si mjet përcaktues të paraqitjes së ornamenteve, kompozimi është mjeti 5 që përcakton paraqitjen e sistemit dekorativ. Për ekspresivitetin e finesën artistike njëkohësisht të sistemit dekorativ, kompozimi ndikon artistikisht në organizimin e ornamenteve dhe ngjyrave. Veshjet popullore të fshatrave të tre vargmaleve të Gjirokastrës me larmi të shumta kompozimesh të sistemeve dekorative në themel janë me zgjidhje simetrike, e brenda tyre asimetrike. Sistemin dekorativ të veshjes lunxhiote dhe atë dropullite në pamje të parë duket që nuk i bashkon gjë nga ana kompozicionale. Dimë se sistemet dekorative të veçanta me zgjidhjet e lira, duke mos qenë të ngurtësuara afrohen midis tyre me natyrën ekspresive por dhe lakonike të shprehjes artistike. Nëse kostumi lunxhiot paraqet zgjidhje të vargëzuara si hallkat e një zinxhiri, veshja dropullite ka zgjidhje të fragmentarizuara në pjesën më të madhe të dekoracioneve. Me gjithë karakterin simetrik nëpër to ndihen elemente të një sistemi brenda një sistemi tjetër si natyrë e marrëdhënieve midis tyre. Larmia brenda llojit sjell unitetin ideoartistik midis veshjeve ndërkrahinore, midis fshatrave me njëri-tjetrin dhe më pas me qytetin, në vargmalet e Gjirokastrës. Ngjyrat e dekoracioneve janë mjet i rëndësishëm dhe mjaft i ndjeshëm për evidentimin e sistemeve dhe dallimin midis tyre. Ngjyrat e Lunxhiotëve, të Zagoriotëve, të Rrëzës së Kurveleshit, qytetit dhe fshatrave të Gjirokastrës përgjithësisht janë të errëta. Ato të Dropullit janë të çelëta, të qytetit po ashtu e më të ndezura e mbi këto ngjyra krijohen e ndërtohen ornamente kontrastuese. Kontrasti i fortë mbi sfonde të errëta ose të çelëta ndërtohet përmes intuitës artistike edhe talentit të mjeshtrëve. Përpunimi dekorativ ka gjetur rrugë të ndryshme rregullash: herë me harmoninë kromatike të të ngrohtave me të ftohtat, herë me simetrinë dhe asimetrinë brenda tyre, herë me ngjyra, sfonde pothuaj të përafërta tonale, 3 Dh. Mborja, Shqipëria mozatku i veshjes. Tradita. Kultura. Arti. f Po aty 5 Po aty 64 GLOBAL CHALLENGE

65 por në të shumtën me kontrast të fortë. Ngjyra si e bardha, e zeza, (bluja, jeshilja, vishnja e errët) dhe ngjyrat e tjera më pak, janë në paletën e kostumeve, në sfondin e sistemeve dekorative. Si konkluzion, përdorimi i ngjyrave të errëta në përgjithësi, në sfondin e dekoracioneve me kontrastin e ornamenteve prej ari në një lakonizëm ekspresiv, është tipar i përbashkët i sistemeve dekorative në kostume e tekstile të Malësisë së Gjirokastrës. Faktura artistike e dekoracionit Një interes të veçantë paraqesin veçoritë estetike, që përfiton sipërfaqja e materialit dhe efekti plastik i dekoracionit mbi të, pra faktura artistike e dekoracionit. Siç dihet lënda e parë leshi apo dhe pambuku krijojnë faktura të ndryshme (e ashpër, e butë). Kjo fakturë si material bazë varet nga teknika e punimit (thurje, endje, punim me grep, me shtiza, qëndisje etj.), nga lloji dhe trashësia e fillit të punimit (fije ari, fill leshi, pe pambuku) dhe nga ngjeshja e materialit gjatë punimit. Materiali i ashpër me leshin si lëndë e parë e përgatitjes së kostumeve na jep fakturën e tillë, që nuk lejon lojë lineare as në miniaturë dhe imponon dekoracion të ngjeshur me trajtë relievi mbi vendin e zbukuruar. Roli i fakturës është shumë vlerësues edhe në pjesë të leshta pa dekoracion apo të pambukta të realizuara në avlëmend. Porse krahas tyre përdorimi i cohës prej shajaku nga importi me ngjyrat e errëta, tingëllimin e plotë grafik, rolin vlerësues të gjithë sistemeve dekorative, të ornamenteve me fije ari e ka për magjinë solemne lunxhiote e gjirokastrite në përgjithësi. Nëse faktura artistike është e shfaqur në formën e fakturës reliev, teknike, e ngjyrore, mbizotëruese në veshjet e Gjirokastrës mbetet faktura reliev. Jeleku i shkurtër deri pak nën gjoks qëndisej aq shumë me fije ari dhe argjendi, sa ishte vështirë të dallohej copa prej të cilës ishte përgatitur 6. Paraqitja estetike lidhet me rolin jo vetëm funksional te trupi i bartësit, por edhe me dukjen mirë 7. Paraqitja artistike plotësohet edhe nga efekti artistik që bëjnë qëndisjet me fijet e arit mbi materialin e veshjes, në formën e një relievi të lehtë. Ky dekoracion linear përmes qëndisjes krijon thyerje plastike të sipërfaqes së cohës, ndërsa sistemi dekorativ i ngjeshur te jelekët e Malësisë gjirokastrite merr trajtim në gjithë sipërfaqen e tyre. Finesa është prezente te linjat e fijeve gërshetuar me gajtanë të përpunuar me ngarkesë motivore, këmishat e bardha me mëngët e qëndisura me fije të bardhë (fakturë ngjyrore ); me pjesë tantelle punuar me grep në veshje e tekstile, çorape të leshta (faktura teknike: endje, thurje). Në përgjithësi dhe në veshjet gjirokastrite përdoret faktura ngjyrore si kudo në Shqipëri duke krijuar paraqitje serioze të ornamenteve. Si dora e stërvitur e një mjeshtri në pikturë që luan gati në monokron për të ruajtur në ekuilibër detajin me të përgjithshmen, kontrastin me harmoninë, të natyrshmen me të madhërishmen, ashtu mjeshtret e Jugut gjirokastrit intuitivisht kanë edhe ndjenjë të përmasës dekorative. Sipërfaqet e zëna dhe ato të pa zëna nga sistemet dekorative janë të ekuilibruara duke shërbyer gjatë kompozimit si masë harmonizuese te forma, dekoracioni, plastika, koloriti. Figurativisht duke u materializuar ndjejmë aftësinë interpretuese si thelb i fantazisë, mjeshtërisë realizuese nga përvoja dhe intuita brenda rregullave të pashkruara. Skemat e ndryshme dekorative në këto veshje evidentojnë në plan të parë ndjeshmërinë interpretuese të mjeshtreve gjirokastrite. Pra thelbi i arritjeve të pakrahasueshme është tipar i përgjithshëm gjirokastrit, ndonëse diku më shumë e diku më pak, ku harmonizimi përfshin formën, plastikën, dekoracionin, ngjyrat e veshjes, në një fizionomi të përgjithshme artistike. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 6 S, Shkurti, Veshje popullore shqiptare 1 f Po aty Nr. 11 /

66 Aspekte vlerash artistiko estetike në kostumet popullore gjirokastrite PhD Kandidat, Arjan Zurbo Bashkëveprimi i mjeteve të shprehjes estetike Në tërësinë e mjeteve të shprehjes estetike shikojmë në veshje dhe tekstile popullore, bashkëveprimin si një grusht i vetëm te dekoracionet e Gjirokastrës dhe rrethinave përreth. Natyrisht që bashkëveprimi i tyre është mes të ndryshmëve dhe jo të barabartëve. Dhe roli i tyre nuk mund të merret i veçuar nga njëri-tjetri ashtu si gishtat e dorës që nuk mund të konceptohen larg njëri tjetrit. Ato japin e marrin midis tyre ashtu si forma e kostumeve me plastikën dhe dekoracionin e vet. Bashkë funksionimi përjashton pavarësinë e ornamenteve nga ngjyra e tyre, figuracionin e pavarur artistik të dekoracioneve nga funksioni praktik, etj. Kompleksiteti i veprimit të mjeteve të shprehjes estetike anashkalon destinimin vetëm për një art të zbatuar dhe realizon frontalisht kërkesat e ngjyrave, ornamenteve, formës e plastikës, kontrastit dhe fakturës, dukjen artistike të kostumeve popullore. Vetë ngjyrat dhe ornamentet janë avangarda e tërësisë së mjeteve të shprehjes estetike dhe me përdorimin e simbologjisë popullore i kemi përshtatur ato mjete në krijimtari. Mjetet e shprehjes estetike të dekoracionit popullor janë bërë një trup, si mbështetje te njëra tjetra duke na dhënë veçori të dalluara stilistike. Pleksja e veçorive stilistike me shprehjen estetike Përqasja e mjeteve të shprehjes estetike në vijën e parë të përdorimit në veshjet popullore pashmangshmërisht ka evidentuar anë të përbashkëta stilistike në dekoracionet e kostumeve popullore të Gjirokastrës dhe rrethinave të saj. Figuracioni monumental, lakonizmi figurativ, dinamizmi vizual, kontrasti grafik e koloristik, harmonia, baraspesha kompozicionale, theksi, simetria dhe asimetria, uniteti i elementeve figurativ, janë pjesë e shprehjes në gjini të tjera të artit popullor gjirokastrit si vallëzimi, muzika polifonike, arkitektura etj. Nëpërmjet dekoracioneve, formës, koloritit, plastikës së kostumeve si karakteristikë kemi figuracionin e zhdërvjellët dhe monumental. Ky karakter paraqet blloqe sunduese ornamentale me pamje plot impozancë, seriozitet gati solemn ku si një fill i padukshëm ndihet te fasadat e arkitekturës madhështore qytetare, te interieret, te veshjet me prezantim artistik të zonës së jugut gjirokastrit. Veshja lunxhiote dhe fustanella marrë si shembull me volumet harmonike si në një ansambël skulpturor të mahnitin me raportet bardhë e zi, me shkëlqimin e qëndisjeve me fije ari duke i bërë si një trup gratë e burrat me veshjet e tyre. Duke notuar nga një pozicion në tjetrin mes tendosjes së formave nga statikja në shpërthim lëvizjesh, këmbët e valltarit tërheqin në fluturim masat voluminoze sipas formës së tyre vertikalisht nga poshtë lart, shoqëruar nga valëvitja e këmishës dhe jelekut mbi majën e opingave me xhufka. Vetitë e kundërta estetike të veshjeve nuk pengojnë në bashkëveprimin bardhë e zisë të konfiguracionit kostumografik, përkundrazi ato sjellin plotësim të njëra tjetrës, të fustanellës së bardhë me lunxhioten me sfond të errët. Bardhësisë së fustanellës voluminoze, me qylafin me kësulë, këmishën e bardhë farfuritëse, qetësisë dhe pastërtisë plastike së veshjes së burrave me silahun në mes i shton edhe më shumë dritën kontrastuese qëndrimi në krah i veshjes lunxhiote të grave me sfond të errët plot shkëlqim motivesh dhe gjuhë lakonike. Nëse në veri, në Shqipërinë e mesme por më shumë në të jugut, efekti i impozancës figurative arrin kulmin, në çiftin gjirokastrit ku me gjithë ndërprerjet e brezit të mesit, pjesëve të ndryshme mbi këmishë kemi vertikalitet të ruajtur, me zgjuarsi. Gërshetimi me efektet koloristike kontrastuese edhe të ornamenteve, duke pasuruar kompozimin e përgjithshëm të kostumit na përshfaq madhërishëm, pra në kulminacion karakterin klasik si në lashtësi. Kompozimi i ornamenteve në pjesë të veçanta vepron sipas rregullave të vogla kompozicionale gjithnjë në pasurim të vlerave artistike por brenda kompozimit të përgjithshëm dhe harmonisë artistike. Gjallëria artistike vjen tek ne nga këto kostume me dekoracionet me motive tradicionale dhe 66 GLOBAL CHALLENGE

67 prurje të reja. Forma e harkuar e motiveve mbi sfondin e errët të cohës i jep volum veshjes dhe organikisht shikojmë vlerësim të njëra tjetrës. Sipërfaqja vertikale e dekoracioneve në veshje tregon zhvillimin piramidal të ornamenteve, si një imitim të rritjes së bimësisë drejt lartësisë, me përpjesëtime ritmike elegante lineare si në kërkim të dritës së diellit. Por vetë trajtimi i ornamenteve me fije ari mbi copën e errët të jep ndjesinë e rrezatimit të kostumit, më tej të personit që mbart këtë veshje dhe vlerësimit të tij si individ që rrezaton mirësinë, fisnikërinë njerëzore!. Ashtu si shprehet Prof. Dr. i asocuar A. Bido: Dekoracionet e pasurojnë pamjen e kostumit popullor dhe të tekstileve tradicionale, i japin gjallëri artistike, e bëjnë më ngacmuese e më emocionuese 8. Plotësimi i veshjes me ornamente na çon te dinamizmi figurativ me synimin e përshtatjes vëllimore të objektit të zbukuruar. Që në vështrimin e parë vërejmë figuracion monumental, nisur nga shumë elemente figurative ku raportet midis tyre janë të drejta dhe silueti i fustanellës me gunën e leshtë hedhur në njërin sup e evidenton më së miri, këtë gjë. Po kështu ngarkesa figurative e veshjes lunxhiote nëpërmjet vertikalizmit figurativ përshfaq monumentalitetin e saj. Element i përgjithshëm i shprehjes estetike në kostumet gjirokastrite është edhe lakonizmi figurativ, ku ritmi dhe ekspresiviteti finalizohen në strukturat kompozicionale me ngjyrat e cohës dhe ornamenteve, përmes raporteve kontrastuese e harmonike. E veçanta stilistike në ornamentikë nëpër sisteme dekorative është pa dyshim kontrasti grafik e koloristik. Ky kontrast i ornamenteve, i sistemeve dekorative gjirokastrite merr vlerë më të madhe nga konceptimi i njëkohshëm i baraspeshës kompozicionale, i simetrisë e asimetrisë brenda saj, theksit dhe rezultati është që kjo ornamentikë bëhet qendra e interesit artistik. Klima e shprehjes estetike ka krijuar një shtrat të zhvillimit të veçorive të përbashkëta stilistike jo vetëm të dekoracioneve në veshje e tekstile por edhe në gjini të tjera të artit popullor si arkitektura monumentale e banesës, kënga polifonike, vallja popullore, poezia dhe proza popullore. Gjirokastritit i ka hije pamja me fustanellë sidomos kur hedh valle, kur volumet plastike të 60 deri 400 palave (kindeve) lëvizen vertikalisht e horizontalisht, duke kaluar nga momenti impozant madhështor në shpërthimin optik të lëvizjes totale trup dhe kostum; gruaja lunxhiote që bëhet pjesë e plastikës së veshjes 9 fisnikëruese plot poezi figurative ornamentale. Mjeshtëria gjirokastrite nuk është kufizuar vetëm tek kostumi popullor, te çifti burrë grua, por shtrihet te shpirti muzikor, këndimi polifonik në disa variante si perlë e pasurisë muzikore botërore. Kjo mjeshtëri shtrihet tek ansambli arkitektural i banesës monumentale të qytetit të gurtë, pasuri e UNESKOS. Mjeshtëria vazhdon të shpaloset te shpirti poetik, fjalët e urta në proverbat popullore, që jehonën e mençurisë e ka përcjellë në të gjitha trevat shqiptare. Të gjitha këto i atribuohen gjirokastritit regjisor e aktor, arkitekt skenograf e mjeshtër ndërtimi, muzikant (kompozitor e këngëtar), koreograf e valltar, shkrues dhe ciceron i historisë dhe jetës së tij. Fisnikëria dhe burrëria nëpërmjet shprehjes estetike të veshjeve popullore fuqizohej më shumë përmes toneve epike të krijimeve të rapsodëve të jugut, gëzimeve, luftërave, vajeve, jetës e vdekjes veçanërisht gjirokastrite. Kjo frymë epiko-lirike si një oshëtimë e tri vargmaleve të folklorit zagoriot, lunxhiot, dropullit, fshatar e qytetar bëhet pjesë e strukturave artistike të kostumeve e tekstileve autoktone. Ndjesia e marrëdhënies ndërtesë-kostum evidenton raportet dekorativitet-konstruksion të banesës, raportet dekoracion-formë artistike të kostumeve në një këndvështrim kërkesash të njëjta, harmonizimin e të përgjithshmes me detajet. Përkujdesja e lartë estetike në konturimin monumental të ndërtesës dhe po ashtu të kostumit vjen nga i njëjti burim i botës emocionale krijuese gjirokastrite, sigurisht i bartësit si përfaqësues i kësaj bashkësie në funksionin shoqëror e artistik. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 8 Dh. Mborja, Shqipëria, mozaiku i veshjes. Tradita. Kultura. Arti., f. 532.A. Bido, Arti popullor në veshje e tekstile, f Dh. Mborja, Shqipëria, mozaiku i veshjes. Tradita. Kultura. Arti., f. 532.A. Bido, Arti popullor në veshje e tekstile, f. 213 Nr. 11 /

68 Aspekte vlerash artistiko estetike në kostumet popullore gjirokastrite PhD Kandidat, Arjan Zurbo Funksioni shoqëror i sistemeve artistike dekorative të kostumeve popullore gjirokastrite Shumanshmëria e jetës malore fshatare e qytetare gjirokastrite është e shoqëruar, e shprehur me një vello që mbulon e poetizon aspektet reale, me monumentalitetin e dekorativitetin e banesave dhe veshjeve popullore. Bota shpirtërore përmes strukturave artistike, është pasqyrim i ngjarjeve të jetës. Këndvështrimi etnografik i ngjarjeve, i ambienteve të banimit plotësohet bashkë me kostumet e tekstilet në anën emocionale dhe mendore të bartësve në ditë të hidhërimit e të gëzimit. Kështu ka ndodhur pasurimi i jetës me veshje e tekstile me strukturat artistike dhe thellësinë ideo-emocionale të dekoracioneve nëpër ambiente e ngjarje të ndryshme, ashtu siç thotë kënga Lunxhëri plot lezete, ç bukuri ke mbi vete (me veshjet). Aftësia e malësorit gjirokastrit e gjallë dhe luftarake në gëzime e hidhërime, në festë e luftë shfaqet dhe në ndodhi të zakonshme. Dihet tashmë origjina gjenetike e natyrës së njëjtë të reagimit në raste si në veri e në jug për vdekje e gjëma trimash. Mbijetesa gjirokastrite në vorbullën e përditshme, në kuvende, dasma apo morte lidhur edhe me ndikimin e kurbetit, shpreh fuqishëm të gjitha këto aspekte. Në mendësinë estetike popullore trinomi ngjyror e bardhë, e kuqe, e zezë përfaqëson linjën jetësore lindje-martesë-vdekje 10. Në kuvendime shikojmë atmosferën solemne ku kostumet tregojnë statusin e secilit me hijeshinë përkatëse, me dritë e kontrast, shkëlqim e kolorit të përmbajtur gati monokron. Në dasma shikojmë atmosferën festive ku veshjet tingëllojnë me të bardhat, okërat, të zezat, gajtanët e qëndisjet prej ari, si dekor fisnik e i gëzueshëm. Në mortje ambienti i zymtë plotësuar me veshje të errëta dhe shoqëruar me kuje klithmash e vaje të kënduara të improvizuara. Lind pyetja se çfarë e bën ndryshimin në këto veshje. Natyrisht siç kemi thënë që vajza kur shkonte nuse në shtëpinë e burrit me vete sillte tetë lloje fustanesh të nusërisë, ato kishin funksione të ndryshme për situate të ndryshme. Kjo gjë ishte edhe për pjesëtarët e tjerë, por ndryshimet ishin të vogla saqë gjithçka duket sikur kalon nëpër tonalitete koloristike serioze, e cila të kujton vlerësimin e Çelebiut për Gjirokastrën qyteti i vajtimit. Veshjet thjeshtoheshin, zbukurimet eliminoheshin, errësira e copës së zezë me pamje hijerëndë që nga shamia e zezë në kokë, fustani, çorapet dhe këpucët e zeza plotësonin atmosferën e hidhërimit. Dekoracioni hijerëndë krijonte shërbimin e caktuar shoqëror që indirekt brenda natyrës epike mbartte lirizmin në dasmat e përjetimit kolektiv me këngë humoristike polifonike, valle e lodra gëzimi. Siç ishte kënga gazmore: nusija e mirë, e mirë, dhëndëri si kec i shtirë, nusija kallëp sapun, dhëndëri turi majmun dhe anasjelltas. Përjetimi emocional nëpërmjet tërësisë së kostumeve popullore shkrihet në ceremoniale tradicionale me anë të harmonizimit me këngët polifonike trimërore apo lirike dhe valleve në dasmën gjirokastrite. Dasma gjirokastrite, si ajo malësore apo qytetare për tu realizuar ka kërkuar përgatitje të mëdha ekonomike, shoqëruar me intensitet social maksimal. Shoqërimi i nuses me veshje popullore nga gratë e tjera, myslimane apo ortodokse përballet me veshjen e burrave më e kursyer në ngjyra midis të bardhës, të zezës, okrës flori të dekoracioneve etj. Përdorimi i veshjeve më të specifikuara sipas grup moshave shkon në thjeshtim të zbukurimit të veshjes në moshën e tretë, drejt bardhë e zisë grafike, duke krijuar një sfond hijerëndë përgjithësues në shërbim të figurës qendrore idilike plot shkëlqim të nuses. Kështu të krijohet përshtypje sikur tabloja epike mbart në qendër lirizmin e veshjeve të moshave të reja, ku kostumi popullor gjirokastrit mbetet shenjë treguese krenarie e të kaluarës vizuale aristokratike shqiptare. Sot banorët e fshatrave malore të Gjirokastrës dhe Labërisë si shenjë identifikimi kanë qylafin me kësulë, ashtu si kosovarët me plisin, si elemente të veçanta identifikuese krenarie. Veshjet e banorëve të tre vargmaleve të Gjirokastrës me gjithë koston e lartë 10 A. Uçi, Mitologjia-Folklori-Letërsia. Tiranë, 1982, f GLOBAL CHALLENGE

69 nuk janë konsideruar si relike por ato visheshin përditë duke i shtuar vlerën ambientit ku jetohej apo sofrës ku hanin bukën e misrit me djathë e shëllirë. Ashtu si rrapi shekullor i Mashkullorës ku bashkëjetojnë degët e vjetra me degët e reja që çelin dhe ku nga puhiza e erërave lëkunden, ashtu veshjet tradicionale përtëriten me variantshmërinë brenda rregullave të pashkruara dhe bashkëjetojnë në një pasurim të vazhdueshëm, nga mendësia popullore. Vlerësimi shkencor i kësaj tradite do t i ndërgjegjësonte drejtuesit e grupeve folklorike që në ansamblin e kostumeve popullore gjirokastrite të përdoreshin e të riprodhoheshin me rigorozitet veshjet origjinale të qytetit e të rrethinave të saj. Përmbledhje e kumtesës Kumtesa paraqiti si objekt shqyrtimin e disa aspekteve të vlerave estetikoartistike, ku sqarohen mjetet që formulojnë shprehjen estetike, ku zbërthehet përbërja e shtratit dekorativ popullor. Vizatimi, kompozimi i dekoracioneve, koloriti analizohen nëpërmjet elementeve e parimeve të artit figurativ dhe shembujve konkret në terren. Në këtë strukturë studimi jemi ndalur te faktura artistike e dekoracionit për funksionin praktik në terren dhe efektin vizual artistik të kostumit popullor në krijimin e staturës individuale. Natyrisht që bashkëveprimi i mjeteve të shprehjes artistike e në veçanti ornamentet dhe ngjyrat si avangarda e këtyre mjeteve do të sjellë veçori të dalluara stilistike. Veçoritë stilistike të pleksura me shprehjen estetike evidentojnë marrëdhëniet e veshjeve popullore midis tyre dhe me ambientin përreth (banesat, natyrën, atmosferën), raportin midis të përgjithshmes dhe detajeve. Funksioni shoqëror i sistemeve artistike dekorative të kostumeve popullore gjirokastrite në aspektet e ndryshme të jetës ka amplifikuar vlerat e përgjithshme shoqërore në ato situata. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Bibliografi 1. Prof. Dr. Agim Bido: Arti popullor në veshje e tekstile Prof. Dr. Spiro Shkurti, Veshje popullore shqiptare Prof. Dr. Alfred Uçi, Mitologjia-Folklori-Letërsia, Tiranë, Piktor Dhimitër Mborja, Shqipëria mozaiku i veshjes. Tradita. Kultura. Arti Nr. 11 /

70 Trebeshina si romancier Msc. Elsa Mulaj Maçi Msc. Elsa Mulaj Maçi Trebeshina si romancier Abstrakt Në këtë artikull, kam trajtuar problemet specifike të kohës së shkrimit e botimit të veprave të Trebeshinës si dhe ndryshimin e tyre nga veprat e Realizmit Socialist. Trebeshina bën pjesë në radhët e artistëve të ekskomunikuar, vepra e të cilit sot e kësaj dite nuk ka arritur akoma të botohet e plotë. Kasëm Trebeshina është një shkrimtar, me një mjeshtëri të madhe që në kulmin e realizmit socialist krijoi vepra, të cilat nuk shfaqin asnjë nga tiparet e letërsisë mbizotëruese të kohës. Kasëm Trebeshina është nga intelektualët e parë që e kundërshtoi hapur vënien e letërsisë në shërbim të ideologjisë në pushtet. Për këtë ai mori si shpërblim dënimin e disa herëshëm dhe mbi të gjitha ndalimin e botimit të veprave. Ndonëse ai ishte i dënuar me mos komunikim me lexuesit ai vazhdoi të shkruante, të lëvronte, poezinë, romanin, dramën, esenë etj, të cilat mbetën për vite të tëra në dorëshkrim. Një nga llojet letrare, me të cilat mund të themi se Trebeshina ka rezultuar shumë i suksesshëm, është romani, i cili është lëvruar në shumësi formash e tipash, duke ofruar prova të qarta që ky shkrimtar është i aftë të shkruajë sa romanin klasik aq edhe atë modern. Romanet e Trebeshinës, na befasojnë me larminë e formave, me aftësinë për të rimodeluar dhe rifunksionalizuar kode të ndryshme, në një thurje tekstuale krejtësisht të re. Trebeshina shkruan romanin tradicional, siç është Kënga shqiptare, por shkruan edhe romanet që ngërthejnë brenda vetes edhe formën e rrëfimit modernist e postmodernist, siç janë Tregtari i skeleteve dhe Odin Modvalsen. Modernizmi në tekstet e Trebeshinës, vërehet qartë në teknikat e rrëfimit, në mënyrën e strukturimit gjuhësor, në lojën me kohën dhe në endjen e diskursit. 70 GLOBAL CHALLENGE

71 Në letërsi mund të quhen dy lloj tekstesh të vështirë për t`u kuptuar: ai që është në dukje shumë i qartë dhe i thjeshtë në përshkrime konkrete dhe që pikërisht për shkak të kësaj thjeshtësie, kalon pa u kuptuar dhe i dyti, është ai tekst që paraqitet i ndërlikuar, alegorik, simbolik deri në vibracionet kuptimore dhe emocionuse e që për këtë arsye, kërkon nga lexuesi vëmendje, por edhe kulturë të lexuari. Tekstin e dytë e kemi dhuratë mahnitëse nga Trebeshina 1. Romani konsiderohet zhanër në zhvillim dhe është akoma, sipas Bakhtin, larg ngurtësimit të skeletit të tij dhe larg krijimit të një kanoni të zhanrit 2, si i tillë, ofron mundësinë e të krijuarit në forma dhe mënyra të ndryshme. Aftësinë për të ndryshuar stilin, mënyrën e këndvështrimit të botës, për të qenë krejtësisht i ndryshëm nga njëra vepër në tjetrën tek i njëjti shkrimtar, e vëmë re, veçanërisht, duke lexuar romanet e Trebeshinës. Mjafton të krahasojmë romanet Kënga shqiptare me Rruga e Golgotës, Qezari niset për luftë, Mekami, Dafina të thara, Tregtari i skeletëve e më pas, nëse përfshijmë në këtë krahasim, edhe Odin Modvalsen, që nga studiuesit konsiderohet parodizim i zhanrit 3 të romanit, për të kuptuar aftësinë e këtij, shkrimtari për të krijuar lloje të ndryshme të të njëjtit zhanër. Në disa romane të Trebeshinës, analogjia kohore është çelësi i zbërthimit të tyre, si tek Odin Modvalsen ose Tregtari i skeletëve, ku loja me kohën ka rëndësi parësore. Te Tregtari i skeletëve krijohet iluzioni i të rrëfyerit linear të udhëtimit që bën Rraketakja dhe Shuplovi, për të arritur një mision heroik, gjetjen e skeleteve. Ndërsa tek Odin Modvalsen krijohet një kohë e cila, nëpërmjet analogjisë kohore, përgjithësohet dhe universalizohet. Në rrugën e zhvillimit të tij për dominim absolut mbi zhanret e tjara, romani nuk lë të stabilizohet cilido nga variantet e tij 4, duke e ndryshuar dhe riformësuar me element të rinj. Edhe Trebeshina, në procesin e tij krijues ndër vite, nuk krijon një strukturë të njëjtë ose të përngjashme që gjendet në romanet e tij, por i ndryshon vazhdimisht ato, nga strukturat më klasike në atë më moderne e postmoderniste. Në prozën e Trebeshinës eufemia është e vënë në lojë e ironizuar, shprehja e tij është antieufemike, të pastrën e gjen në të ndyrën, të lëmuarën në të ashprën, virtytin e gjen në vesin, mëkatin, e shpërfill sipërfaqen për hirë të brendësisë 5. Në një kohë kur në letërsinë tonë i thureshin himne komunizmit dhe metodës së realizmit socialist, një shkrimtar i panjohur merr guximin ta vështrojë botën nga sytë e viktimave të këtij komunizmi, të një të burgosuri në psikiatri, duke na dhënë kështu të parën vepër surrealiste të lëtërsisë sonë 6, Odin Modvalsen 7. Kjo vepër, e botuar për herë të parë në vitin 1991, nxiti interesimin e kritikës shqipe, jo vetëm për faktin se erdhi nga një shkrimtar i ndaluar, por mbi të gjitha për veçantinë e formës së tij. Për mënyrën e ndërtimit të veçantë të subjektit, për specifikën e rrëfimit, për problemet e receptimit, për lojën me kohën etj. Subjekti i kësaj vepre, endet si ndërtim artistik i rrëfimit të një personazhi për veten dhe për botën që e rrethon. Imazhi që krijohet për personazhin, emrin e të cilit mban vepra, ndërtohet kryesisht nëpërmjet vetëzbulimit, nëpërmjet vetë fjalëve të tij, por edhe përmes atyre pak veprimeve që kryen, që i lejohet të kryejë. Tek Odin Modvalsen, veprimi i jashtëm është i pakët dhe gjithë vëmendja është e përqëndruar te veprimi i brendshëm, Trebeshina arrin të krijojë një subjekt dinamik 8. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1 Hysen Sinani, Sfida e një shkrimtari të madh, Trebeshina, Tiranë 1998, f Mihail Bakhtin, Epi dhe romani, Çështje të romanit, Rilindja, Prishtinë 1980, f Aurel Plasari, Odin Modvalsen dhe fundi i utopive, Trebeshina, Tiranë 1998, f Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Tiranë 2013, f Skënder Buçpepaj, Art që ngre krye kundër çoroditjes universal, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë 1998, f Ardian Klosi, Shkrimtari që nuk foli dot me bashkëkohësit, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë 1998, f Odin Modvalsen, nga disa studiues si; F. Dado, Y, Çiraku, B. Kuçuku, quhet roman, ndërsa disa të tjerë si; A. Klosi, L. Boçi, R. Musliu e quajnë novelë. 8 Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Tiranë 2013, f Nr. 11 /

72 Trebeshina si romancier Msc. Elsa Mulaj Maçi Romanin Odin Modvalsen, që në fillim, menjëherë pas botimit, nxituan ta quanin një pasqyrë të diktaturës shqiptare. Ky roman, për hirë të endjes së konfliktit të tij si strukturë e hapur, merr një karakter më të përgjithshëm dhe më universal. Ai nuk kushtëzohet në kufijtë e një realiteti konkret dhe të vetëm. Ky roman u vlerësua si një roman që artistikisht arrin të shpjegoj dukurinë e totalitarizmit komunist 9 në përgjithësi në të tëra vendet, dëshmitar i përvojës së vrazhdë, tragjike të regjimeve totalitare 10 në të gjitha kohërat. Rrëfimi realizohet nga rrëfimtari që është në vetën e parë, që është gjithashtu edhe personazhi kryesor i veprës. Rrëfimtari është i përfshirë në gjithçka që rrëfëhet. Rrëfimi i romanit, duke qenë se realizohet nga protagonisti fiton një ngarkesë emocionale të madhe. Duke qenë se rrëfimtari është personazhi kryesor ai fiton një pavarësi të madhe, herë vetërrëfen, herë bisedon me të tjerët, herë na rrëfen ëndërrat, herë na rrëfen për histori që duket se s`kanë të bëjnë me të. Duket sikur Trebeshina kërkon të mishërojë në këtë personazh gjithë pavarësinë që ai ka brenda vetes dhe dëshirën për të qenë totalisht i pavarur në strukturimin e protagonistëve dhe rrëfimit për ta. Rrëfimtari ka liri të vetëshprehet, të vetërrëfej, të jetë një projeksion i hapur 11. Në romanin Odin Modvalsen, tregimtari tregon në vetën e parë, ashtu si ndodh shpesh me këtë lloj tregimtari, është edhe protagonist. Te veprat me tregimtarë në vetën e parë, kur flasin personazhet, natyrisht që përdoret edhe veta e dytë dhe e tretë, por te romani në fjalë mbizotëron un-i, madje edhe fjalët e personazheve të tjerë, merr përsipër ti tregojë ai vetë. Realisht shpeshherë merr të drejtën të tregojë edhe mendimet e personazheve. D.m.th një ti, ai, ajo, ata, ato-të treguara nga unë 12. Nisur nga kjo do të ishte e tepërt të thuhej se portretizimet e pjesëmarrësve të tjerë në tregim bëhen nga tregimtari. Drama e Odinit është dramë unazore, dramë që ka ndodhur para se të rrëfehet për të. Drama e Trebeshinës i imponohet personazhit të saj, ajo ka ndodhur, ndonëse edhe gjatë rrëfimit ajo vazhdon, degëzohet i nënshtrohet repozicionit-rrëfimit që një herë ka ndodhur dhe tashmë pëson ndryshime. Odin Modvalsen u krijua në kohën e absurdit beketian, në kohën e antiromanit, në kohën e rifrymëzimeve me veprat e simbolistëve dhe prozën e tingujve të Getrud Shtajnit, themeluesve të artit abstrakt dhe action art -it 13. Për ta paraqitur sa më mirë absurdin që merrr frymë në një shtet totalitar, Trebeshina zgjedh kakofoninë e koloritit të zbehtë gati të verdhë, në mënyrë që sa më besnikërisht të na afrojë atë pamje të absurdit, dhunës, shpërlarjes së trurit. Odin Modvalseni, duke qenë në gjendje të mbajë çdo gjë, mbetet dëshmitar i përvojës së vrazhdë, tragjike të regjimeve totalitare. Mirëpo, mjafton ta kujtojmë heroin të shoqëruar netëve më atë hijen e mrekullueshme, të veshur me të bardha, për të kuptuar faktin e dhimbshëm se Odin Modvalseni, edhe në këtë lloj jete, i ka çastet e tij të lumturisë. Jo më kot kjo vepër, ndofta një nga më tragjiket e autorit, nuk titullohet as roman as novelë, por një histori dashurie 14. Në romanin Odin Modvalsen e bukura bazohet në instiktet psikike pothuaj në mënyrë të pastër, ajo çmaterializohet nga trupi dhe nga ato ndjenja që marrin shkas nga trupi e merret vetëm në sferën e ndjesive, shpirtërore të natyrës së trilleve, të fantazisë gjer në skajin e tyre që del tej mundësive njerëzore e që bëjnë patalogji Ramadan Mysliu, Vizioni orvellian i totalitarizmit, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Aurel Plasari, Odin Modvalseni dhe fundi i utopive, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës,Tiranë 2013, f Dhurata Shehri, Trajtat e rrëfimit në romanin Odin Modvaalsen të K.Trebeshinës, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Veli Karahoda, Preceptimi i absurdit me syrin e personazhit, Terbeshia,Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Aurel Plasari, Odin Modvalseni dhe fundi i utopive, Terbeshia, Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Skënder Buçpepaj, Art që ngre krye kundër çoroditjes universal, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë,1998, f GLOBAL CHALLENGE

73 Te romani Odin Modvalsen ndërtohet një roman antihero, i cili përballet me dhunën e një shteti që kërkon ta tjetërsojë, për ti shpëtuar kësaj, ai krijon një identitet të ri, që flet shumë për faktin që është i lirë. Te romani Rruga e Golgotës 16, duket se autori i rikthehet kohës së luftës, rrëfimi nuk është i njëjtë, është i një forme tjetër nga Kënga shqiptare. GOLGOTA që hebraisht do të thotë Vend i Rrashtave, është një kodrinë e vogël e Jeruzalemit, në të cilën u kryqëzua Krishti 17. Në këtë vepër, më shumë se sa ngjarjeve i jepet rëndësi zbërthimit të karaktereve në raport me njëri-tjetrin. Rrëfimtari duke u njëtrajtësuar me një nga karaktaret, zbërthehet dhe paraqet zhvillimin e tij. Karakteri shfaqet me monologë të gjatë, në disa raste në dialogë të krijuara me imazhe e figura, të cilat janë produkt i përjetimeve të brendshme, duke mbizotëruar tërë strukturën e romanit. Te Rruga e Golgotës e rëndësishme është koha e brendshme. Në romanin Rruga e Golgotës 18, autori nuk na paraqet e shtjellon vuajtjen e gjatë që mbajti mbi shpinë ai e gjithë populli, por me mjeshtërinë më të madhe të një artisti, ai ka krijuar Epikën e Filozofisë. Trebeshina këtu na pasqyron me ngjyra të gjalla atë epokë të çoroditur, ku shumë njerëz të mirë, të drejtë e të pastër në idealet e veprimet e tyre, qenë luftëtarë e heronjë të një kauze aq absurde, e cila pretendonte se vetëm me violencë mund të ndërtohej pallati madhështor i drejtësisë njerëzore mbi tokë. Subjekti i tij përqëndrohet në veprimin e brendshëm kryesisht, në atë që ndodh në vetëdijen e personazhit, dhe pak në veprimet e jashtme. Personazhi kryesor e kalon një pjesë të madhe të kohës duke medituar për jetë, dashurinë, luftën, të drejtën dhe vdekjen. Në qendër të tij është përballja e fortë, e brendshme e personazhit kryesor i cili kalon në një mëdyshje të gjatë. Shpeshtësia e monologut nuk është një element i rastësishëm, por është teknikë mbizotëruese, që duket sikur kontrollon strukturën e romanit. Rrëfimi realizohet, në përgjithësi, në vetën e tretë, duke u alternuar me rrëfimin në vetën e parë të personazhit kryesor. Rrëfimtari është i gjithdijshëm, ai di çka ndodhur në të shkuarën, por di edhe çfarë po ndodh tashmë në momentin e rrëfimit. Rrëfimtari, i thurur si një un personal, duket sikur futet në një qerthull të çuditshëm vetmie dhe pasigurie, ndonjëherë duke kaluar në një rrëfim që merr shenja të qarta edhe të një subjektivizmi intim. Në roman nuk ka ndonjë linjë veprimi të dendur, ku aksioni të tërheqë vëmendjen dhe përqëndrimin e rrëfimit. Tërë romani është një gjendje ankthi për atë që po ndodh dhe për atë që ka filluar heroi të kuptojë nga refleksionet e tij. Gjithë drama zhvillohet në brendësi të personazhit që ka filluar të kuptojë se gjërat nuk janë aspak ashtu si duken, por akoma nuk kupton se si janë. Në këtë roman kemi të bëjmë me një formë letrare, e cila ndërthur monologun me dialogun e personazheve dhe me ligjërimin përgjithësues të rrëfimtarit. Në roman realizohen shkrirje, të monologut të drejtëpërdrejtë me monologun e dhënë nëpërmjet fjalëve të narratorit duke krijuar një denduri dhe shkrirje strukturash, dhe duke e bërë të vështirë dallimin e tyre. Vepra të jep idenë se është produkt i memories reale, ndaj është e qartë se kemi të bëjmë me përshkrimin e një realiteti të caktuar konkret. Shpesh, personazhi humbet në rrjedhën e të shkuarës, duke na ofruar një material që, në pamje të parë, shkon përtej rrëfimit fillestar. Nëpërmjet futjes së shpeshtë të ëndrrës, si pjesë e rrëfimit, si dhe prania e monologëve të brendshëm, e largon plotësisht tekstin nga krijimi i një romani të ngjarjeve si Kënga shqiptare. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 16 Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë, At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës, Terbeshia, Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Të cilën autori nuk e ka quajtur as roman e as novelë, por ka parapëlqyer ta quajë Një përrallë dimri. At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës, Terbeshia, Marin Barleti, Tiranë, 1998, f. 55. Nr. 11 /

74 Trebeshina si romancier Msc. Elsa Mulaj Maçi Fabula e romanit Rruga e Golgotës nuk qëndron në rrëfimin e një dashurie të ndërprerë nga lufta, as në paraqitjen e grindjes së disa partizanëve njëri me tjetrin, por në shuarjen e saj si kristalizim nëpërmjet digresioneve që ndërpresin pareshtur, rrjedhën e ngjarjeve lineare. Në këtë roman rrëfimi nuk ndërtohet thjesht nëpërmjet një motivacioni normal, të përditshëm, të rëndomtë, por nëpërmjet strukturave sintetike, të rrudhura, ligjësive estetike që pranohen vetëm në letërsi. Vepra, herë-herë, duket sikur ecën sipas një rrjedhe kronologjike, por shpejt ajo prishet plotësisht. Rrëfimi, duke ndjekur meditimet e heroit, largohet shpesh nga ajo që po ndodh, duke të çuar tutje. E shkuara ndërfutet tek e tashmja në një formë fragmentare dhe nxit kontradikta të brendshme te përjetimet e personazheve. Ata hulumtojnë në të shkuarën ato që kanë humbur dhe ato që mund t`i humbasin. Në vitin 2002, në italisht, botohet për herë të parë romani Dafina të thara. Romani i jetës sime 19, sipas shënimeve të autorit është i shkruar në vitin 1988, me të cilin sipas studiuesit A. Klosi duket se i është kthyer edhe një herë realizmit poetik të rinisë 20. Romani është ndërtuar si ndjekje e rrjedhës jetësore të shkrimtarit për vitet , por e letrarizuar dhe e dhënë më tepër se një biografi për dikë. Si një roman i ndërtuar në bazë të kujtimeve mund ta klasifikojmë atë si lloji autobiografik 21. Te ky roman, rrëfimtari zhvillon një narracion retrospektiv, ai është dominante e atij realiteti ku vetë është protagonist. Forma e rrëfimit dhe struktura e ndërtimit është krejtësisht e ndryshme te romani Mekami 22. Në të rrëfehet duke u pranvënë dy realitete në një distancë të largët kohore, ai i afërti i viteve `60-`70 të shek. XX, dhe një tjetër i shekullit XV. Për të kuptuar shumë pse që kanë lindur krijohet një parabolë komunikimi nëpër kohë të ndryshme, por duke i vendosur eksperiencat e shkuara në një plan të parë, me ndjeshmëri, ngjyrime dhe reflekse aktuale e bashkëkohore. Romani fiton një vlerë të madhe simbolike, veçanërisht duke ju referuar shtresimit mitik. Vepra Mekami është pa dyshim një nga ballafaqimet më të ashpra të Kasëm Trebeshinës me vetveten, me njeriun dhe me historinë tonë, pra, është zëri më dramatik i ndërgjegjies së tij përballë vetvetes, këtij njeriu dhe kësaj historie. Përsa i përket strukturimit të tekstit poetik vepra dëshmon për një punë me mjaft përkushtim të Trebeshinës, për shkathtësinë që të mbizotëroj objektin artistik dhe ta paraqes atë me mjeshtëri; të dijë çka do prej veprës dhe të funksionalizojë një simbolikë thelbësore e të krijojë një nëntekst të pasur që në art kanë rëndësi vendimtare. Në strategjinë e rrëfimit bashkëgjallërojnë dy shtresa: shtresa e rrëfimit artistik dhe shtresa e rrëfimit që e cilësojnë pohimet dhe konstatimet. Autori ia ka dalë të krijojë tablo artistikisht të plota, gjendje e kontekste shpirtërore të fshehta e të panjohura, situata të tendosura e dramatike, ka dëshmuar një natyrshmëri e ngrohtësi rrëfimi dhe veçanti të komunikimit artistik nëpërmjet strukturës tekstore të menduar e të shtjelluar me mjeshtëri. Mekami ka një strukturim modern dhe si i tillë e pasqyron prozën tonë bashkëkohore. Mekami, i përket asaj periudhe të krijimtarisë që vetë autori e quan realizmi simbolik. Ai ka një strukturim modern dhe, si i tillë, e pasuron prozën tonë bashkëkohore 23, do të shprehej A. N. Berisha për këtë vepër, kur analizon strukturat tekstore të tij. Mekami nuk është në nivelin artistik të romanit Oh të Anton Pashkut e të veprës Dranja të Martin Camaj, që shtrojnë fatin, fatkeqësinë dhe tragjiken tonë nëpër kohë, po është një vepër me vlera të mëdha që mund të perceptohet në mënyra të 19 Kasëm Trebeshina, Dafina të thara.romani i jetës time, ARACNE, Ardian Klosi, Shkrimtari që nuk foli dot me bashkëkohësit, Trebeshina,Marin Barleti, Tiranë, 1998, f Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Tiranë, 2013, f Mekami, sipas shkrimtarit u shkrua në 1978, por u botua në Prishtinë në vitin Anton Nikë Berisha, Zëri dramatik i ndërgjegjies, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë 1998, f GLOBAL CHALLENGE

75 ndryshme, varësisht nga bota shpirtërore e intelektuale e atij që e lexon; nga mënyra se si do t`i qaset e do ta lexojë atë, çka do të kërkojë brenda shtresave kuptimore të tekstit dhe sa do të depërtojë e si do t`i perceptojë shtresat e rrafshit thelbësor të saj. Ai që është i prirur të lexojë para së gjithash kuptimin e pandërmjetëm, do të lexojë një vepër më vete, ndërsa ai që përpiqet të dëpërtojë në shtresat e nëntekstit të saj, në rrafshin thellësor, ku kumti artistik dëshmon qenësinë e gjallimit dhe të funksionimit, do të lexojë një vepër tjetër. Romani ka aftësinë për të rikrijuar realitete letrare sugjeruese, që të japin mundësinë për aludim, si dhe refleksione kuptimore krejtësisht të ndryshme ndonjëherë njëra nga tjetra. Në listën e dorëshkrimeve që iu morën autorit, në gjyqin e zhvilluar në vitin 1981, përmendet edhe libri Gjeneralët e shpirtërave të vdekur, që sipas dokumenteve ishte në anglisht, por, për t`u analizuar, u përkthye në shqip 24. Ndoshta ky dorëshkrim është fillesa, një skelet i romanit të shkruar disa vite më vonë me titullin Tregtari i skeleteve, që sipas shënimeve të tij, u shkrua në vitet , dhe u botua në Kosovë në vitin Në fund të pjesës së parë të romanit Tregtari i skeleteve është shkruar Burg- Ballsh, dhjetor , ndërsa në fund të pjesës së dytë është shkruar Burg- Zejmen-Lezhë 1986, ku kuptohet se libri është shkruar në kushtet e burgut. Sabri Hamiti këtë lloj letërsie e quan letërsi e tipit të veçantë të ekstremit 26, për arsye se krijohet në kushte specifike. Në kushte të tilla 27, ku individit i mohohet liria. Rrëfimi realizohet në vetën e tretë, nga një rrëfimtar që di gjithçka para se të fillojë të na rrëfejë. Rrëfimtari i drejtohet direkt dëgjuesve-lexues të paidentifikuar, me të cilët komonikon, por që në disa raste nuk i dëgjojmë, por nga reagimi i rrëfimtarit kuptojmë se çfarë kanë thënë ata. Ky roman është ndërtuar si sintezë e përdorimit të teknikave të elipsës dhe të kondensimit shumë të theksuar të materialit. Për të përshkruar një periudhë të gjatë kohore, modeli tradicional do të preferonte romanin e gjatë, ndërsa, modelet e prozave moderniste, nëpërmjet kondensimit, gjuhës metaforike dhe figurave simbol, arrijnë të bëhen gjithëpërfshirës dhe të kursyer. Trebeshina ka përdorur modelin e dytë në krijimin e romanit Tregtari i skeleteve. Tregtari i skeleteve, është roman i ndërtuar në bazë të lojës me kohën, që nga e papërcaktuar, kthehet në e mirëpërcaktuar. Rrëfehet për një udhëtim në një kohë dhe një vend të panjohur, por shpejt çdo gjë bëhet e qartë. Romani, nëpërmjet analogjisë, është parodizim i plotë i asaj kohe. Gjithçka është e alegorizuar-personazhet, vendi, koha, historitë që rrëfejnë. Këtu në këtë roman nuk kemi të bëjmë me anologjinë kohore, në mes të një kohe të njohur me një kohë tjetër të njohur, por kemi të bëjmë me analogji mes një kohe që ka krijuar vetë shkrimtari, duke i sajuar element krono-topikë 28 joreal, dhe asaj që nënkupton, një kohë reale. Koha e vërtetë për të cilën flet shkrimtari gjendet pas kohës dhe vendeve të sajuara. Në veprën Qezari niset për luftë 29, protagonist ka zgjedhur të qëndrojë sipër kohës, ai nuk e kupton çdo të thotë kalimi i shekujve. Ai nuk e ndjen kohën, sepse çrregullimet e tij psikike kanë bërë që ai të jetojë i çliruar nga nënshtrimi që sjell ajo. Ai jeton në një dimension, ku nuk kanë vlerë kufizime të tilla si koha dhe hapësira, e shkuara, e tashmja, e ardhmja, apo këtu dhe atje. Ai në mendjen e tij ka një liri absolute, që e lejon atë të jetë andej, këtej nëpër kohë. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 24 MPB,Dosja 12192, Fleta Kasëm Trebeshina, Tregtari i skeleteve, Buzuku, Prishtinë Sabri Hamiti, Poetika shqipe, 55, Tiranë 2010, f Në këtë grup futen edhe veprat e shkruara nga Adem Demçi, Zef Pllumbi, Visar Zhiti, Arshi Pipa etj. 28 Kronos-kohë,topos-vend. 29 Kasëm Trebeshina, Qezari niset për luftë, Tiranë, Z.Rinisë, Nr. 11 /

76 Trebeshina si romancier Msc. Elsa Mulaj Maçi Në një pjesë të mirë të veprave të tij, Trebeshina vendos një të vdekur ta rikthejë në botën e të gjallëve, ndërsa në këtë rast, ai nuk e bënë një gjë të tillë. Ai krijon dikë që mendon se mund ta ndryshojë botën. Trebeshina, te ky roman, paraqet pasazhe me atmosferë absurdi, me prezencë të vazhdueshme të pamjeve fantazmagorike, thur hapsirën metafizike-surrealiste të një vendi. Ai përshkruan gjendje halucionante dhe shpesh gjërat e tmerrshme të historisë me të vështruarin nëpërmjet humorit sarkastik, arrijnë të bëjnë edhe te qeshësh por edhe të qash njëkohësisht. Trebeshina e ka strukturuar këtë roman në dy pjesë, në pjesën e parë, të përbërë prej 15 kapitujsh, dhe në pjesën e dytë, të përbërë prej 11 kapitujsh 30. Kapitujt ndjekin strukturimin normal, njëri pas tjetrit, si dhe linearitetin e veprimeve të rrëfyera. Te Qezari niset për luftë, kemi të bëjmë me pështjellim kohor të paracaktuar dhe funksional. Disa kohë ndërfuten te njëra-tjetra për të kuptuar dhe sqaruar secilën prej tyre, por me qëllim final, për të kuptuar rrjedhën e historisë njerëzore. Ngjarjet nuk rrjedhin objektivisht, por koha funksionalizohet dhe bëhet asosacion mendor i dy personazheve kryesorë, të cilët e krijojnë dhe nuk i nënshtrohen asaj. Pështjellimin e kohës, ose siç e quan drejtëpërdrejtë në tekst ngatërrimin e shekujve 31, Trebeshina e realizon nëpërmjet ngjarjeve që kanë ndodhur në kohë të ndryshme, pa linearitet ndërmjet tyre, por edhe nga leksiku i përdorur, që është tipizuese e tyre. Lëvizjet e shpeshta diakronike synojnë një paraqitje sa më të vërtetë të botës, si një ripërsëritje e përhershme e ligjit të dhunës, e mbisundimit të të fortit, e historisë si një histori pushtimesh e jo çlirimesh ndonëse shpesh fillojnë si të tilla. Anticipimi i ngjarjeve të njohura nga historia, dhe të paralajmëruara nëpërmjet personazheve, nuk ia humb interesin intrigës së rrëfimit, sepse ajo kompensohet nga loja e dendur e kohës. Personazhet kryesorë nuk zhvendosen nga njëra kohë në tjetrën nuk udhëtojnë në kohë, por ato i përjetojnë ato në të tashmen e tyre të përjetshme. Në një pjesë të mirë të romaneve të Trebeshinës, jepen informacione ose fakte historike që na definojnë në një periudhë historike të njohur dhe reale, por mënyra se si i strukturon autori këto prurje s`është aspak historike, madje ndonjëherë edhe ahistorike. Rrjedha e historisë karakterizohet nga kronologjia e ngjarjeve dhe bashkërendimi i historive, ndërsa në romanet e tij kohët gërshetohen njëra me tjetrën, pa ruajtur asnjëren prej tyre me qëllim për të krijuar kohën universal. Trebeshina është një shkrimtar me aftësi të madhe krijuese. Zhanri i romanit i ka krijuar mundësinë të eksperimentojë, të endë në forma letrare nga më të ndryshme. Ai ka qenë i aftë të krijojë romanin klasik, atë epope, por ka krijuar edhe romanin modern, madje, shpesh romanet e tij janë konsideruar me ngjyresa surrealiste 32. Konkluzione Në vitet 30-40, letërsia pati një zhvillimim të madh që u reflektua në lëvrimin e formave të ndryshme krijuese, dhe në prirjet e reja estetike. Kur Kasëm Trebeshina u paraqit në letërsinë shqipe, tradita e shkrimit të prozës dhe e romanit afronte disa modele të ndryshme letrare. Letërsia e shkruar pas viteve 44 në Shqipëri, e zhvilluar nën etiketimin e termit realizëm socialist, nuk ishte vazhdim i traditës, por imituese e disa modeleve që vinin kryesisht nga vendet e lindjes. Kasëm Trebeshina do të filloj të shkruaj që në vitet e para të pas Luftës së II-të Botërore. Ai i refuzon, sistematikisht, dominancat estetike të kohës, të cilat vinin nga sferat politike e aspak letrare, duke marrë mbi vete dhe mjaftë konsekuenca, që shkuan deri në kufijtë më ekstrem. Ai u kritikua për letërsinë e tij, u ndalua të botonte, 30 Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Tiranë 2013, f Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Tiranë 2013, f Robert Elsie, Një fund dhe një fillim,vëzhgime mbi letërsinë dhe kulturën shqiptare, Gjon Buzuku, Prishtinë GLOBAL CHALLENGE

77 madje dhe u burgos. Si në tërë krijimtarinë edhe romanet e shumta, nga pikëpamja kronologjike mbartin një hendek mes kohës së shkrimit dhe kohës së botimit. Trebeshina sjell një letërsi që ruan shenjat e traditës letrare para 44 -ës dhe ndikimin nga letërsia botërore, duke arritur të krijojë një letërsi krejtësisht të mirëfilltë, origjinale. Nga studimi i bërë, mbi specifikat dhe vlerat që paraqet krijimtaria e autorit në përgjithësi, mund të rezultojmë në përfundimin se Kasëm Trebeshina mund të konsiderohet si një nga figurat më të shquara të letërsisë shqiptare. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Bibliografia 1. Anila Mullahi, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Tiranë Anton Nikë Berisha, Zëri dramatik i ndërgjegjies, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë Ardian Klosi, Shkrimtari që nuk foli dot me bashkëkohësit, Trebeshina,Marin Barleti, Tiranë, Arkivi i MPB-se,Dosja 12192, Fleta At Zef Pllumi, Shkrimtari në rrugën e Golgotës, Terbeshia, Marin Barleti, Tiranë, Aurel Plasari, Odin Modvalseni dhe fundi i utopive, Terbeshia, Marin Barleti, Tiranë, Dhurata Shehri, Trajtat e rrëfimit në romanin Odin Modvaalsen të K.Trebeshinës, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë, Hysen Sinani, Sfida e një shkrimtari të madh, Trebeshina, Tiranë Kasëm Trebeshina, Dafina të thara.romani i jetës time,aracne, Kasëm Trebeshina, Qezari niset për luftë, Tiranë, Z.Rinisë, Kasëm Trebeshina, Rruga e Golgotës, Humanitas, Tiranë, Kasëm Trebeshina, Tregtari i skeleteve, Buzuku, Prishtinë Mihail Bakhtin, Epi dhe romani, Çështje të romanit, Rilindja, Prishtinë Ramadan Mysliu, Vizioni orvellian i totalitarizmit, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë, Sabri Hamiti, Poetika shqipe, 55, Tiranë Skënder Buçpepaj, Art që ngre krye kundër çoroditjes universal, Trebeshina, Marin Barleti, Tiranë Veli Karahoda, Preceptimi i absurdit me syrin e personazhit, Terbeshia,Marin Barleti, Tiranë, Nr. 11 /

78 Pashallarë të shquar shqiptarë të shekullit të XVIII e XIX-të, - Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha - PhD Kndidat, Fejzi Lila PhD Kandidat, Fejzi Lila Pashallarë të shquar shqiptarë të shekullit të XVIII e XIX-të, - Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha - Abstrakt Fundi i shekullit të XVIII-të dhe fillimi i shekullit të XIX-të u shfaqen shenjat e rënies së Perandorisë Osmane, sistemi Vestfalian po hynte në krizë, Fuqitë Evropiane po shprehnin interesim drejt Lindjes. Në këtë kohë u formuan dy pashallëqet shqiptare, ai i Shkodrës në Veri dhe ai i Janinës në Jug. Lëvizjet nacionale në Ballkan do të shkëpusnin një pas një shtetet e pavarura të Gadishullit dhe do zbehnin ndikimin osman në Ballkan. Perandoria Osmane duke shfrytëzuar aftësitë udhëheqëse të A. Pash Tepelenës në jug dhe K. Pash Bushatlliut në veri u mundua të ruajë ndikimin dhe të shtypë lëvizjet e popujve të tjerë për pavarësi. Ali Pashai dhe Karaman Pasha falë aftësive e traditave udhëheqëse, strukturës multireligjioze, bashkëjetesës multifetare do ta bënte popullin shqiptar një prej popujve me ndikim shumë pozitiv në marrëdhëniet ndëretnike e ndërfetare mbarë rajonale. Filozofia politike e këtyre pashallarëve shqiptarë pa dallime fetare e religjioze do ndryshonte nga nacionalizmat e mëvonshëm Ballkanik. Këta Pashallarë nuk realizuan formimin e shtetit shqiptar por krijuan për shqiptarët mjedisin pararendës të lëvizjes kombëtare shqiptare për bashkimin politikisht të të gjithë vilajeteve në një shtet kombëtar shqiptar. Fjalë kyçe: Ali Pash Tepelena, Karaman Pasha, Perandoria Osmane, Ballkani, Vilajet, kombi shqiptar. 78 GLOBAL CHALLENGE

79 Fundi i shek. XVI të dhe gjatë shek. XVII-të, Perandorinë Osmane e gjeti të shtrirë nga Azia në Evropë. Kjo perandori ishte përzierje kulturash aziatike, lindore, bizantine dhe evropiane. Ajo karakterizohet nga eklektizmi etnokulturor, por i dominuar fuqishëm nga orientalizmi islamik si kulturë dhe besim. Ndërtimi i Perandorisë mbi tre parime kryesore, ndikoj në tërë strukturën politike, institucionale, mentale dhe përcaktuan dukshëm marrëdhëniet ndërmjet popujve të saj dhe të Perandorisë me shtetet e tjera. Parimi militar, dinastisë dhe islam përbën bazën konstitucionale të ndërtimit dhe të funksionimit të Perandorisë Osmane dhe shtrinë si ndikim politik e kulturor, shpirtërore e mental kudo me pushtetin e tyre 1. Shqiptarët u bënë një komunitet i pëlqyer dhe zinin pozicione të larta në Perandorinë Osmane për sa kohë nuk kishin filluar proceset e shekullit të XIX-të. Rreth dymbëdhjetë Vezirë të Lartë (Kryeministra) shqiptarë udhëhoqën Perandorinë ndër shekuj 2, dhe gjeneralë të shquar të Perandorisë Otomane 3. Figurat ushtarake eminente si Mehmet Pasha, gjenerali Fazli Ahmeti, më vonë Mehmet Ali Pasha u bë guvernatori më i shquar i Egjiptit, Vaso Pashë Shkodrani u emërua guvernator i Libanit e kështu me radhë, 4 dekada të mëvonshme shqiptarët ishin jashtëzakonisht aktiv në mbështetje të lëvizjeve nacionaliste shtetformuese anë e mbanë Perandorisë Osmane, madje edhe mbështetës të lëvizjes për unifikimin e Italisë 5. Gjatë periudhës së Pashallëqeve të Mëdha Osmane, fundi i shek të XVIII-të dhe fillimi i shek të XIX-të, kur shfaqen shenjat e rënies së Perandorisë Osmane, sistemi Vestfalian po hynte në krizë të thellë, Fuqitë Evropiane po kthenin sytë ngadalë drejt Lindjes, lëvizjet nacionale në Ballkan do të shkëpusnin një pas një shtetet e pavarura të Gadishullit. Fundi i shek të XVIII-të dhe fillimi i shek të XIX-të u formuan dy pashallëqet shqiptare, ai i Shkodrës në Veri ( ) dhe ai i Janinës në Jug ( ). Nga gjysma e shekullit të XVIII-të, familja e Bushatllinjve i kërkoi Portës së Lartë që vendi të qeverisej nga sundimtarët lokal. Porta e Lartë e emëroi Mehmet Pashë Bushatin sundimtar të sanxhakut të Shkodrës, duke i dhënë titullin Pasha në vitin Mbi këtë bazë do drejtohej edhe me Bushatllinj të tjerë dhe do të themelohej më vonë Pashallëku i Shkodrës. Këto pashallëqe për arsye të brendshme e të jashtme nuk arritën që të bashkoheshin (siç bënë Principata e Moldavisë dhe ajo e Vllahisë më ) dhe të themelonin më herët se në vendet e tjera të Ballkanit, një shtet autonom shqiptar 6. Ali Pasha Tepelena (Pashallëku i Janinës) dhe Karamahmut Pashë Bushatlliu (Pashallëku i Shkodrës) ishin figura me ndikim në Perandorinë Osmane, Vatikan dhe Romë. Në këtë klimë ndikimi të ndërsjelltë, Ali Pashai kishte miqësi e bashkëpunonte me Napolon Bonapartin në Francë dhe me gjithë fuqitë detarë të Mesdheut, nga Venediku deri në Angli. Karamahmut Pasha i Shkodrës kishte lidhje të shumta miqësore e personale me lobet katolike të Shkodrës me qendër në Vatikan, në Romë. Figura shqiptare me influencë e peshë në marrëdhëniet ndërkombëtare gjatë sistemit Vestfalian ishin Pape Kelmenti XI në Perëndim dhe Ali Pasha i Janinës, i njohur si diplomati i shquar shqiptar në Lindje. Historiani shqiptar Aleks Buda shkruan se si rezultat i politikës së ndjekur me këmbëngulje nga Ali Pashai u formua një shtet, formalisht bënte pjesë akoma në kuadrin e Perandorisë Turke, në të vërtetë ishte i pavarur 7. Shkrimtari i madh francez, Viktor Hygo duke shkruar për Ali Pashain do të shprehej:...ishte kolosi AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1 L. Bashkurti: Shqiptarët në Rrjedhat e Diplomacisë, Tiranë, Geer 2003, fq L. Bashkurti: Koncerti dhe Funerali Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Geer 2013, fq Aleksandër Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor H. T. Norris, Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the Arab World, Faqe, L. Bashkurti: Çamëria, Tiranë, Geer 2012, fq L Bashkurti: Koncerti dhe Funerali Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Geer 2013, fq Aleks Buda, Studime Historike, vepër e cituar, faqe 142 Nr. 11 /

80 Pashallarë të shquar shqiptarë të shekullit të XVIII e XIX-të, - Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha - PhD Kndidat, Fejzi Lila i vetëm që në shekullin tonë mund t i kundërvihej Napoleonit 8. Islamizimi krijoi një klimë të fshehtë lehtësuese Pashallarëve shqiptarë për të manovruar më lehtësisht në lidhjet e tyre tradicionale me vendet dhe zonat Perëndimore dhe Qendrore të Evropës. Sabri Godo në studimin për Ali Pashën pohon se: është një figurë komplekse me përpjekjet e tij titanike për të krijuar një shtet shqiptar, me bashkëjetesën e popujve të tjerë grekë, vlleh etj Të dy këto Pashallarë të mëdhenj demonstruan tolerancë të admirueshme fetare dhe hodhën farën e sloganit unik shqiptar, që do ta sintetizonte Pashko Vasa, ideolog e politikan shqiptar, i fundit të Shekullit të XIX-të Feja e shqiptarit është shqiptaria. Fenomeni unik i Kripto-kristianizmit i shqiptarëve dhe islamizmi tolerant syni e bektashi, solli impakte jashtëzakonisht të rëndësishme në marrëdhëniet ndërkombëtare gjatë gjithë kohërave që do pasonin historinë e tyre. Pashallëku i tij, prej 1.5 milion banorësh kishte edhe grekë, vlleh e turq, të cilët Aliu kurrë nuk i diferencoi dhe as i diskriminoi 10. Kjo strukturë multireligjioze e shqiptarëve bazuar në tolerancë, do ta shndërronte Shqipërinë në një oazë paqeje e bashkëjetese multifetare brenda vetes së saj si dhe do ta bënte popullin shqiptar një prej popujve me ndikim shumë pozitiv në marrëdhëniet ndëretnike e ndërfetare mbarë rajonale. Por, ndryshe nga çfarë kishte pas qenë filozofia politike e Ali Pashait, nacionalizmat e mëvonshëm Ballkanik do ndryshonin nga filozofia e tij. Për Ali Pashën nuk kishte dallime fetare e religjioze 11. Filozofia e multi-konfesionalizmit dhe multietnicitetit lindur dhe realizuar në shtetin e Ali Pashait humbi në lëvizjen nacionaliste helenike dhe serbe. Ali Pashë Tepelena shkëlqente si personalitet diplomatik shqiptar me dimensione ndërkombëtare dhe unik në llojin e vet. Kjo taktike shumë të komplikuar nga Ali Pashai mund të konsiderohet si një prej diplomatëve më të shquar të kohës së rënies së sistemit Vestfalian dhe fillimit të Koncertit të Evropës, sistemit të Habsburgëve ose të Meternikut. Si diplomat i shquar gjatë kohës së rënies së sistemit Vestfalian, dy ishin rrugët që ndoqën shqiptarët për tu bërë ndikues politiko-diplomatikisht: ndikimi në qendrat e mëdha të politikës dhe diplomacisë Evropiane dhe botërore dhe ndikimi brenda Oborrit të Lartë të Perandorisë Osmane ose në nivelet e larta hierarkike të saj. Ali Pashai ngjasonte më së shumti me bizantinët. Bizanti arriti të mbijetonte edhe njëmijë vjet pas Romës, jo bazuar te politika e forcës, por tek forca e diplomacisë 12. Ali Pashai me aftësi të lartë diplomatike, njohës i rrallë i teorive dhe praktikave të Makiavelit, i trimërisë së Skënderbeut, i diplomacisë së Papë Klementit XI dhe i zhdërvjelltësisë së Risheljesë, njohës i katër gjuhëve të huaja, synoi të përdorte fuqitë e shteteve kundër njëri-tjetrit, në pamundësi për t i përballuar i vetëm. Si vijues i traditave do të ruante dhe do të zhvillonte akoma më tej sidomos lojën e ekuilibrave Adriatiko-Ballkanike dhe atë të balancimeve ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes. Popujt e Ballkanit po përpiqeshin që të gjallëronin lëvizjet e tyre nacionale. Serbët, Grekët e Shqiptarët ishin ndër të parët popuj të Ballkanit që u përfshinë në luftërat për autonomi nga Porta e Lartë. Serbët u mbështetën nga Rusia direkt ose nga ulje-ngritjet e saj në raport me Turqinë, Greqia pati mbështetje më të hapur të diplomacisë Angleze për pavarësinë e saj. Shqiptarët asokohe ndodheshin në një situatë të komplikuar. Vendi ishte i ndarë në katër pashallëqe, ndër të cilët më me peshë ishin Pashallëku i Janinës, i drejtuar nga Ali Pashë Tepelena dhe pashallëku i Shkodrës i drejtuar nga Karamahmut Pashë Bushatlliu 13. Pozicioni 8 Viktor Hygo cituar nga A. Kola: Arvanites qe i katagogji ton Elionon Athinë 1997, faqe 240, 387, Sabri Godo, Gazeta Albania, 15 janar Lisen Bashkurti: Çamëria, Tiranë, Geer 2012, fq F. Lico: Probleme të marrëdhënieve Greko Shqiptare, Tiranë, Neriada 1977, fq L Bashkurti: Çamëria, Tiranë, Geer 2012, fq L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vëllimi I-rë, Tiranë, Geer 2005, fq GLOBAL CHALLENGE

81 gjeografik si dhe gjeopolitika e këtyre dy Pashallëqeve ndryshonin. Ndërsa Pashallëku i Shkodrës ballafaqohej përherë e me tepër me interesat malazeze për Shkodrën, Pashallëku i Janinës përjetoi një situatë më të komplikuar, në të cilën u ndërfutën shumë faktorë rajonalë. Qëllimi kryesor i Ali Pashës ishte zgjerimi dhe forcimi i Pashallëkut të Janinës, aneksimi i Pashallëkut të Shkodrës dhe krijimi i një shteti të fortë shqiptar që do të sundohej prej tij, me synimin për ta shkëputur atë nga varësia e Perandorisë osmane 14. Në mënyrë të veçantë qeveria angleze u shpreh kundër asaj që në shtetin ballkanik, të projektuar nga Rusia, të futej edhe Shqipëria. Për të Shqipëria duhet ti mbetej Anglisë dhe jo Rusisë 15. Ali Pashai duke njohur karakterin e politikës ruse, interesat e saj strategjike në Evropën Lindore, lidhjet e afiliacionet me faktorët sllavë dhe heleno-ortodoksë të kohës, e shihte me ngjyra të erreta në Ballkan, sidomos për shqiptarët. Në një letër dërguar Pashait të Shkodrës, Ali Pasha shkruante: rusët ishin të vetmit armiq nga të cilët duhej të ruheshin 16. Arma më efikase për realizimin e qëllimeve të tij ngelej diplomacia. Ali Pashai arriti të nxiste Rusinë kundër Perandorisë Osmane; të përdorte Anglinë kundër synimeve të Francës për të okupuar territoret e Perandorisë Osmane në Ballkan; të përdorte Francën kundër Anglisë që kishte zaptuar ishujt e Jonit në zotërim të hapësirave detare të ish Perandorisë osmane; të përdorte Republikën e Venedikut dhe Mbretërinë e Napolit për të siguruar lirinë e lundrimit; të përdorte Pashallëkun e Shkodrës për zgjerimin e pushtetit të tij; së fundi, të përdorte mbarë popullin si një ushtri të vetme për të realizuar me mjete ushtarake qëllimin final. Me këto lëvizje diplomatike Ali Pasha donte që të përdorte rivalitetet, por edhe arsenalet e Fuqive Evropiane për të shkatërruar Perandorinë Osmane dhe të siguronte mbështetjen e tyre për njohjen e autonomisë së Shqipërisë, diplomacia dhe lufta e tij patën një ndikim shumë të madh në gjallërimin e luftërave dhe lëvizjeve nacionaliste autonomiste të popujve të Ballkanit kundër Portës së Lartë 17. Gjatë vitit 1920 Ali Pashai, ky njeri i jashtëzakonshëm ishte afruar mjaft krijimit të një shteti të vet të panvarur nëpërmjet masakrash, grabitjesh, një politike të jashtme të zgjuar dhe manovrimesh dinastike 18. Kryengritjet e fuqishme të serbëve dhe malazezëve u ndikuan fuqishëm nga Ali Pasha madje edhe u ndihmuan prej tij në rrugën drejt pavarësisë nga Osmanët. Populli grek dhe lufta e tij për pavarësi mban në vetvete edhe ndihmën e pallogaritshme të Ali Pashës dhe të shqiptarëve përgjithësisht. Shqiptarët kanë dhënë shumë heronj të pavarësisë greke, prej të cilëve po përmend Kundurjotis, Marko Boçari, Kanaris, Kolokotroni, Karaiskaqi, Bubulina që ishin në udhëheqje të revolucionit grek, prej të cilëve edhe disa kryeministra të shtetit të ri të pavarur grek 19. Revolucioni Grek shpërtheu sepse osmanët gabimisht vendosën të nënshtronin të vetmin që mund ta kishte parandaluar atë kryengritje Ali Pashain 20. Diplomacia dhe lufta e tij sollën një kontribut të madh në procesin e shpalljeve të pavarësisë së shteteve ballkanike, dobësimin e Perandorisë osmane dhe orientimin e popullit shqiptar drejt aleatëve të tillë siç ishin Fuqitë Evropiane, Anglia, Franca dhe Italia. Ali Pasha nuk arriti qëllimet e veta për krijimin e shtetit të pavarur, por shërbeu si urë lidhëse ndërmjet Perandorisë Osmane dhe shteteve kombëtare që po lindnin në gadishull gjatë kësaj kohe 21. Jeta dhe vepra e Ali Pashait do të ishin pararendëset e lëvizjes për rilindjen kombëtare shqiptare që do të lulëzonte gjatë Shekullit XIX 22. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 14 A. Stipceviç: Çdo tregim për Ballkanin fillon me ilirët, Bota e re, Prishtinë A.M.Stanislavskaja. Russko - Anglijskije atnashenja, fq Ilir Ushtelenca: Diplomacia e Ali Pashë Tepelenës, Tiranë 1996, faqe L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vëllimi I-rë, Tiranë, Geer 2005, fq M Glenny: Histori e Ballkanit, , Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Toena 2007, fq Aleksandër Lambert, Besa Info, 1 dhjetor Dennis N. Skiotis, Ali Pasha s Last Gamble, Hellenik and the Greek War of Liberation ( ): Continuity and Change, ed. Diamandouros, Thessaloniki, 1976, pg M Glenny: Histori e Ballkanit, , Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Toena 2007, fq 5 22 L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vëllimi I-rë, Tiranë, Geer 2005, fq 97 Nr. 11 /

82 Pashallarë të shquar shqiptarë të shekullit të XVIII e XIX-të, - Ali Pash Tepelena dhe Karaman Pasha - PhD Kndidat, Fejzi Lila Rënia e Shkodrës dhe Brahim Pashës u pasua nga Mustafa Pasha Bushatlliu. Nën sundimin e këtij Pashai, u ndërtua Pazari i Shkodrës, u zhvillua shumë tregtia, u hap dhe u sigurua rruga për në Kosovë, cila në shumicën e rasteve rrezikohej nga cubat hajdutë e kriminelë. Ky Pasha ndëshkoi familje të mëdha shkodrane, për të ruajtur loajalitetin ndaj Portës së Lartë. Vilajeti i Shkodrës ishte dhe mbeti edhe qendër e madhe diplomatike e kohës. Qysh në kohën e Perandorisë Osmane, Shkodra ishte ndër të para hapësira që përfitoi frymëmarrje nga politikat e forta të Portës së Lartë. Dy dekada pas Luftës Turko-Austriake e vitit 1699, në vitin 1718 Shkodra do të kishte 7 seli konsullatash të Fuqive të Mëdha të Evropës. Tradita e trashëguar e Vilajetit të Shkodrës me këto fuqi të kohës u shfrytëzua dhe i shërbeu Mustafa Pashës të kishte lidhje të shumta miqësore e personale me lobet katolike të Shkodrës me qendër në Vatikan e Romë. Duke synuar që të mëvehtësohej nga Osmanët, sipas modelit që një dekadë para tij e kishte synuar Ali Pashë Tepelena në Janinë, Mustafa Pasha në vitin 1831 i shpalli luftë Portës së Lartë por u thye. I marrë peng në Portën e Lartë, u gjykua për tradhti, sërish ai u fal nga Sulltani dhe u emërua Vali në Diarbekir. Mustafa Pasha vdiq atje dhe varrin e ka në Stamboll. Mbas Mustafa Pashë Bushatlliut në Shkodër erdhën vetëm pashallarë turq. Ky moment shënon fundin e sundimit të Bushatllinjve në Pashallëkun e Shkodrës. Pavarësisht përpjekjeve e qëllimeve të Ali Pashai dhe Karaman Pashë Bushatlliut, platforma shqiptare e unifikimit të Vilajeteve u sabotua nga koalicioni ndërkombëtar anti - shqiptar që përfshiu shtetet Ballkanike, Perandorinë Osmane dhe Fuqitë e Mëdha imperialiste të kohës. Këto përpjekje të vazhdueshme ndihmuan për ripërtëritjen e frymës e identitetit kombëtar dhe frymëzim për kombet e tjerë. Është e vërtetë se gjatë pushtimit otoman shumë shqiptarë u kthyen në myslimanë, por e vërteta është se kryengritjet më të shumta kundra Perandorisë Otomane janë bërë më tepër nga shqiptarët se sa nga popujt e tjerë të krishterë 23. Ky mjedis aspak i favorshëm për Shqiptarët, shërbeu si bazë dhe ngritje dalëngadalë, pararendëset e lëvizjes për rilindjen kombëtare shqiptare si bazë për afirmimin, vitalitetin e popullit shqiptar, aftësinë e tij për t u bashkuar politikisht gjithë vilajetet dhe të drejtën për të formuar shtetin e vet kombëtar. 23 Aleksandër Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor GLOBAL CHALLENGE

83 Referencat: 1. L Bashkurti: Shqiptarët në Rrjedhat e Diplomacisë, Tiranë, Geer 2003, fq L Bashkurti: Koncerti dhe Funerali Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Geer 2013, fq Aleksandër Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor H. T. Norris, Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the Arab World, Faqe, L Bashkurti: Çamëria, Tiranë, Geer 2012, fq L Bashkurti: Koncerti dhe Funerali Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Geer 2013, fq Aleks Buda, Studime Historike, vepër e cituar, faqe Viktor Hygo cituar nga A. Kola: Arvanites qe i katagogji ton Elionon Athinë 1997, faqe 240, 387, Sabri Godo, Gazeta Albania, 15 janar Lisen Bashkurti: Çamëria, Tiranë, Geer 2012, fq F. Lico: Probleme të marrëdhënieve Greko Shqiptare, Tiranë, Neriada 1977, fq L Bashkurti: Çamëria, Tiranë, Geer 2012, fq L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vëllimi I-rë, Tiranë, Geer 2005, fq A. Stipceviç: Çdo tregim për Ballkanin fillon me ilirët, Bota e re, Prishtinë A.M.Stanislavskaja. Russko - Anglijskije atnashenja, fq Ilir Ushtelenca: Diplomacia e Ali Pashë Tepelenës, Tiranë 1996, faqe L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vëllimi I-rë, Tiranë, Geer 2005, fq M Glenny: Histori e Ballkanit, , Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Toena 2007, fq Aleksandër Lambert, Besa Info, 1 dhjetor Dennis N. Skiotis, Ali Pasha s Last Gamble, Hellenik and the Greek War of Liberation ( ): Continuity and Change, ed. Diamandouros, Thessaloniki, 1976, pg M Glenny: Histori e Ballkanit, , Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha, Tiranë, Toena 2007, fq L Bashkurti: Diplomacia Shqiptare, Vëllimi I-rë, Tiranë, Geer 2005, fq Aleksandër Lambert, Besa. Info. 1 dhjetor 2007 AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 11 /

84 Komunikimi në trajnim si një nga elementët më të rëndësishëm në arsimimin e të rriturve Dr. Monika Hodaj Dr. Monika Hodaj Komunikimi në trajnim si një nga elementët më të rëndësishëm në arsimimin e të rriturve Abstrakt Ky punim hedh një vështrim mbi komunikimin në trajnimin e të rriturve si element shumë i rëndësishëm në mbarëvajtjen e kursit. Shpreh disa karakteristika specifike që lidhen ngushtë me mënyrën e komunikimit. Trajtohen modele të ndryshme komunikimi, elementët e tyre dhe strukturat. Paraqet opinione të prezantuara nga personalitete të andragogjisë në lidhje me rëndësinë dhe vlerat e komunikimit. Është një kombinim midis përfundimeve të nxjerra nga studimi i literaturës, përvojës individuale dhe mendimeve personale rreth çështjes. Ky punim është ndërtuar duke përzgjedhur ato elementë të arsimimit të të rriturve dhe karakteristikave moshore që kanë lidhje me komunikimin për të treguar rëndësinë që ka komunikimi në ndërtimin dhe të përfundimit me sukses të trajnimit. Mënyra e komunikimit e shoqëruar me shprehitë dhe shkathtësitë komunikative të trajnerit janë elementë tepër të rëndësishëm në trajnimin e të rriturve për arsye të vetë specifikave të moshës, formimit, dhe interesave që paraqesin të rriturit. Fjalët kyçe: Komunikim, trajnim, të rritur, arsim, literaturë, klasë 84 GLOBAL CHALLENGE

85 Metodologji Ky punim merret me hulumtimin e problemit në literaturën e rekomanduar dhe jep mendime individuale të nxjerra nga përvoja. Mënyra e komunikimit e shoqëruar me shprehitë dhe shkathtësitë komunikative të trajnerit janë elementë tepër të rëndësishëm në trajnimin e të rriturve për arsye të vetë specifikave të moshës, formimit, dhe interesave që paraqesin të rriturit. Të mësuarit të të rriturve është relativisht një zonë e re studimi. Fusha e të mësuarit të të rriturve u nis nga Malkom Knoules 1. Për të kuptuar më saktë rëndësinë e komunikimit në trajnim duhet të hedhim një vështrim mbi vetë trajnimin. Ç është trajnimi? Të ndihmosh të tjerët, t i japësh mundësi diçkaje të ndodhë, të ndihmosh të tjerët të jenë më shumë efektivë në fusha të caktuara në përshtatje me qëllimin e kursit dhe me interesat e personave pjesëmarrës 2. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Hyrje Komunikimi me të rriturit kërkon një kujdes dhe strategji të studiuar mirë lidhur me veçoritë se si mëson, reagon dhe reflekton kjo moshë. Kurset e trajnimit kanë në përbërje të tyre persona të rritur dhe të përgjegjshëm për detyrën e rolin që luajnë në to. Ata janë njerëz me eksperiencë të madhe, ku disa reflektojnë ndaj eksperiencës së tyre duke mësuar prej saj dhe të tjerë jo. Disa e kanë ndryshuar sjelljen pa reflektuar ndaj eksperiencës, fjalëve dhe veprimeve të tyre. Trajnimet efektive e konsiderojnë eksperiencën e transmetuar nëpërmjet komunikimit si një burim kryesor për të mësuar. Duke respektuar dhe dëgjuar mendimin e të tjerëve trajnimet efektive bëjnë që njerëzit të shndërrojnë eksperiencën e tyre në mësim. Komunikimi me të rriturit duhet të jetë i kujdesshëm edhe sepse të rriturit kanë një sasi të madhe krenarie. Megjithëse disa janë të varur nga të tjerët të gjithë pëlqejnë të mendojnë si të pavarur. Trajnimet mund të përdoren për të shkatërruar pavarësinë e tyre dhe të krijojnë njerëz që binden. Të rriturit kanë zhvilluar refleksin e autoritetit. Disa e ngrenë atë, të tjerë përkulen, disa lidhen me të si një burim, të tjerë e lënë të kalojë. Me anë të komunikimit të përshtatshëm trajnimet e përdorin autoritetin në mënyre efektive. Të rriturit krijojnë të tilla sjellje e komunikim në grup që janë në përputhje me nevojat e tyre. Disa sjellje janë konfliktuale, disa mbështetëse, disa janë agresive e disa pasive, disa janë të mbyllur e të tjerë të hapur. Ata zgjedhin atë sjellje që u duket se është më e sakta për të plotësuar nevojat e tyre në një situatë të caktuar. Të gjithë synojnë të plotësojnë këto nevoja nga grupi, të gjithë janë të suksesshëm në atë shkallë që u lejon grupi. Sjelljet janë reciproke, ato mund ta ndihmojnë grupin, të tjera e pengojnë atë. Trajnimet efektive synojnë të plotësojnë disa nevoja që janë të vlefshme për grupin. Ato janë një kombinim i disa lloje sjelljesh dhe veprimesh. Të rriturit kanë të përcaktuar një kornizë emocionale që konsiston në vlera qëndrime dhe tendenca që mund dhe duhet të kalojnë përmes një komunikimi të frytshëm për ti nxjerrë ato në pah e për t i shfrytëzuar për mbarëvajtjen e kursit. Retorika dhe argumentet nuk prodhojnë ndryshime në kornizën emocionale, por ndikimi i eksperiencave të reja mundet. Vlerat janë ato që ndryshojnë me më shumë vështirësi. Ndryshimet emocionale nuk prodhojnë gjithmonë edhe ndryshime të sjelljes, ndryshimet në sjellje nuk kërkojnë gjithmonë edhe ndryshimet në qëndrime. 1 Malcolm Shepherd Knowles. ( ) ishte një figurë qendrore në arsimin e të rriturve amerikanë në gjysmën e dytë të shekullit të njëzet. Në vitet 1950 ai ishte Drejtor Ekzekutiv i Shoqatës Arsimimi i të Rriturve të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. 2 Adult Education nga Annette Williams Jaffee (Prill 2000) fq Nr. 11 /

86 Komunikimi në trajnim si një nga elementët më të rëndësishëm në arsimimin e të rriturve Dr. Monika Hodaj Trajnimet i ndihmojnë të rriturit të bëhen më kompetentë, të bëjnë ndryshime në sjellje, të bëjnë ndryshime në kornizën emocionale kur ka një shkallë të lartë sigurie, angazhimi të ndërsjellta dhe zgjidhje. Për arsye të treguesve që u përmenden dhe të objektivave të trajnimit është e nevojshme të krijohet një komunikim i përshtatshëm midis trajnerit dhe studentëve për të pasur ndikim direkt mbi cilësinë e trajnimit. Në literaturë gjejmë disa nga kriteret që duhet të përmbushë një trajner 3 për të qenë i tillë. Lidhja midis trajnerit dhe grupit për një realizim të suksesshëm të objektivave më tepër se kudo tjetër e gjen suksesin tek mënyra e transmetimit të informacionit dhe e komunikimit të drejtuar nga trajneri. Trajneri duhet të ketë një dëshirë të madhe për të ndihmuar të tjerët, duhet të jetë entuziast, konstruktiv dhe fleksibël, ai duhet të jetë i prirur që me siguri të drejtojë dhe mbështesë njerëzit që mësojnë, miqësor, të nënvizojë më tepër sukseset se gabimet, të respektojë individët, dhe mbi të gjitha të jetë përdorues i një gjuhe të qartë dhe të kuptueshme Disa nga sjelljet e trajnerit janë; puna me njerëzit në dobi të tyre, kontaktet personale për të dhënë dhe marrë informacion, i ndjeshëm, i sheh çështjet nga një tjetër këndvështrim, tolerues dhe në ndryshim të vazhdueshëm, folës për një audience. Për komunikim të suksesshëm mund të ndiqen rrugë ose metoda të ndryshme. Së pari për të pasur një mjedis efektiv duhet të kemi një mjedis të përshtatshëm ose një mjedis të sigurt mësimi 4 që shoqërohet me disa karakteristika, të cilat kanë lidhje direkte me mënyrën e komunikimit. Në klasë duhet të krijohet një klimë që transmeton tek studentet: besim, miratim, mbështetje, harmoni, kurajim, konfidencë, ndershmëri, sinqeritet, respekt, disiplinë. Thyerja e akullit për njohje është hapi i parë i komunikimit që mund të realizohet në forma nga më të ndryshmet, të cilat do të bënin të mundur që një grup të njohë grupin tjetër, jo vetëm emrat por edhe më gjerë, zakonisht ndahet grupi në dy nëngrupe dhe palët flasin me njëri-tjetrin për pak kohë dhe më pas i japin të dhënat për njëri-tjetrin një pjesëtari tjetër të grupit për personin që kemi intervistuar dhe ky i fundit prezanton para grupit shkurt cv-inë e personit. Kjo metodë përfshin të gjithë grupin dhe bën më të bukur njohjen, mbahet më mirë mend nga të pranishmit. Është mirë që kur koha e lejon të zhvillohen ushtrime që përfshijnë të gjithë studentët për të folur me njëri-tjetrin, me qëllim formimin e grupit. Është e rëndësishme që studentet të ndihen sa më familjarë me mjediset rreth tyre, ndonëse kjo në fillim mund të duket e parëndësishme, por ka impakt pozitiv në ecurinë e trajnimit. Harmonia në klasë është krijimi i një ambienti të sigurt për të mësuar që realizohet nëpërmjet bisedimeve e të rregullave bazë që do të zbatohen gjatë kursit, të cilat duhet të jenë të negociueshme midis palëve do t u jap studentëve një opinion për çka po ndodh rreth tyre. Këto rregulla bazë përmblidhen në një qëndrim informal, të hapur për tu rishikuar dhe përmirësuar duke diskutuar në grup. Disa çështje si individuale apo të grupit, për nevoja organizative nuk janë të negociueshme sepse do të kenë impakt në qëndrimin në klasë. Kjo mund të përfshijë futjen e disa parametrave dhe të limitojë ato pika që është rënë dakord për t u përdorur, p.sh. kohëzgjatja e punës, ndërprerja e punës dhe pushimi, puna në mbrëmje, veshja, etj. Çështje të panegociueshme janë ato qëndrime, që janë në konflikt me interesat e trajnimit, të qëllimit ose të objektivave të trajnimit, të institucionit apo me krijimin e formimin e grupit p.sh në një trajnim të fushës së arsimit nuk mund të shkelen parimet profesionale në arsim. 3 Candy PC (1991) Vetë-drejtimi për mësuarit gjatë gjithë jetës. Një udhëzues gjithëpërfshirës për teori dhe praktikë, San Francisco: Jossey-Bass. 4 David C. McClelland (20 maj mars 1998) ishte një teoricien psikologjie amerikan U dallua për punën e tij në motivimin për arritje, ai ka publikuar një numër të veprave nga vitet 1950 deri në GLOBAL CHALLENGE

87 Një trajner nuk mund të lejojë mungesë përgjegjësie dhe disipline në klasë. Kur është biseduar dhe rënë dakord në një marrëveshje, ato shkruhen dhe afishohen në klasë, kërkohet zbatimi i tyre nga të gjithë pjesëmarrësit. Gjatë punës me grupin konstatohet se tipari i përbashkët për pjesëtarët e tij është shkalla e individualitetit të tyre, kjo duhet të kihet parasysh në ndërtimin e komunikimit gjatë kursit. Veç marrëveshjes së arritur për klasën, shënimeve për nevojat e studentëve, shqetësimeve e të tjerë, duhet të pasqyrohen edhe në materiale të prodhuara nga vetë studentët, si plotësim i materialeve të krijuara nga trajneri apo institucioni. Kjo formë i familjarizon më shpejt me trajnimin dhe i bën pjesëmarrës aktiv në të. Aftësitë e komunikimit kanë të bëjnë me një sërë treguesish si; Aftësia për të pyetur. Aftësia për të pyetur shpesh është dhuratë, por ajo mund të përmirësohet me disa njohuri të teorisë dhe të teknikës, të shoqëruara dhe të ndjekura nga veprimet praktike. Kjo ka të bëjë me teknikat e paraqitjes së pyetësorëve. Përdorimi i pyetjeve të hapura si; kush?; kur?; ku?; çfarë dhe pse? marrin më shumë përgjigje se pyetjet e mbyllura, por përgjigjet janë jo të plota. Është e nevojshme të bëhet një kombinim midis pyetjeve të hapura dhe të mbyllura me qëllim që të merren sa më shumë përgjigje. Në fokus të çështjes trajneri duhet që në fillim tu paraqesë studenteve temën për të cilën do të përgatiten pyetjet, pastaj me një seri pyetjesh, të tregojë alternativat deri në nxjerrjen e përfundimeve të sakta. Është e rëndësishme të theksojmë se trajneri duhet të dallojë ndryshimin midis synimit dhe ndikimit. Kjo vjen si rezultat i komunikimit të tij, çfarë ai synon, apo e marrësit të këtij komunikimi, që mund të reagojë në një mënyrë të ndryshme nga ajo që ai pret. Kjo varet nga komunikimi, si dhe çfarë komunikohet, dhe nëse do të jetë influencuar nga qëndrimi i studentëve, toni i zërit, vështrimi ngultas, të kuptuarit e statusit dhe faktorë të tjerë. Trajneri duhet të jetë mjeshtër i komunikimit verbal dhe joverbal për të zgjuar interesin e studentëve dhe për të tërhequr mendimet e tyre për situata të ndryshme. Kur komunikimi nuk funksionon duhet të identifikohet arsyeja dhe të ekzaminohet pse ka ndodhur, cila ishte sjellja specifike që është shkaktuar tek dëgjuesi, mesazhi tek trajneri dhe tek studentët. Disa nga rekomandimet për të shmangur konfliktin do të ishin; respekt reciprok, bashkëpunim në vend të garës, mbështetje në vend të gjykimit, besim reciprok, kontakt personal i kufizuar, trajtimi i pjesëmarrësve në mënyrë pasive, besimi nga ana e trajnerit se klasa do të aplikojë, çfarë mësoi dhe të mos bezdisë me shembuj të panevojshëm dhe qenia i vëmendshëm për kritika. Stili krijues i trajnerit. Një trajner i suksesshëm nuk duhet të harrojë se çdo individ i rritur preferon të jetë origjinal, pra të mos trajtohen të gjithë njëlloj. Metodat e mësimdhënies dhe stilet 5 duhet të jenë sa më të larmishme në përshtatje me përbërjen e grupit. Trajnerët duhet të jenë sa më fleksibël, krijues dhe të dallojnë ndryshimet midis mënyrës se si mëson gjithsecili anëtar i grupit. Element tjetër i rëndësishëm i komunikimit është aftësia e të dëgjuarit, e cila është e ndryshme në individë të ndryshëm. Ajo varet nga një sërë faktorësh midis të cilëve është interesi për të dëgjuar folësin. Lidhur me veçoritë e të mësuarit tek të rriturit është e nevojshme që trajneri të tërheqë vëmendjen maksimale të dëgjuesve për një qëllim të caktuar dhe kjo mund të realizohet me paraqitjen e një situate të prekshme, ku auditori është i ndjeshëm ose të pyetjeve që ngjallin interes direkt mbi auditorin p. sh. Një trajner i fushës së matematikës e filloi trajnimin duke paraqitur dy modele mësuesish lidhur me opinionin e prindërve dhe drejtoi pyetjet: Në cilin model do ta vendosnit veten? Po si prindër cilin model do të vlerësonit? Auditori u përfshi natyrshëm dhe tërësisht në debat për arsyen e thjeshtë se trajneri diti të ngacmoi interesin si prind dhe ndjeshmërinë e vlerësimit të profesionit. I AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 5 McClelland, David C. Human Motivation (1987), pp Nr. 11 /

88 Komunikimi në trajnim si një nga elementët më të rëndësishëm në arsimimin e të rriturve Dr. Monika Hodaj gjithë trajnimi u shtri suksesshëm brenda këtij debati. Të dëgjuarit mund të paraqitet me cilësitë përkatëse për trajnerin dhe për studentët. Të dëgjuarit me vëmendje si një aktivitet aktiv dhe jo pasiv që realizohet edhe me mundim. Për të dëgjuarit efektiv bashkëbiseduesit duhet të përgatisin veten. P.sh. reagimi për disa lajme të reja dhe të rëndësishme shoqërohet me marrjen e pozicionit drejtë të trupit, me vështrim të folësit në sy dhe me qëndrim në heshtje. Ky komunikim jo verbal, pozitiv i siguron folësit një tregues që është duke u ndjekur ose dëgjuar me vëmendje. Të dëgjuarit për të kuptuar se çfarë po përpiqet folësi t ju thotë, çfarë po thotë, apo nëse është e mundur që të thotë diçka, pasi mund të ekzistojë mundësia për të kuptuar diçka tjetër. Të dëgjuarit me ndjeshmëri për të kuptuar pikëpamjet e të tjerëve dhe se si ndihet folësi. Trajneri duhet të formojë një marrëdhënie me dëgjuesit para mësimit dhe të punojë duke qenë i ndjeshëm me ata sepse vetëm kështu kuptohet e vërteta mbi çfarë ai dëgjon të lidhet me fjalët e folësit. Të dëgjuarit me mendje të hapur për të dëgjuar edhe atë që nuk ia pëlqen pikëpamjet, apo që nuk të tërheq në mënyrë të veçantë, gjë që nuk do të thotë se çfarë ai flet nuk është e rëndësishme apo përfitimet prej tij nuk janë të dobishme. Çdo pikëpamje duhet të dëgjohet. Të dëgjuarit në mënyrë kritike për të analizuar dhe për tu vlerësuar. Trajnerët duhet të vlerësojnë mendimin kritik të të tjerëve, edhe kur ajo që ata mendojnë është kundër me atë që dëgjojnë nga studentët e tyre. Të sjellurit me pasion është i mundur kur individët apo i gjithë grupi merr pjesë plotësisht në procesin e zhvillimit të mësimit. Trajneri duhet të jetë i informuar për tendencën e njerëzve, të cilët duan të jenë entuziastë, n.q.s ata kërcënohen nga nevoja e zhvillimit të kësaj sjelljeje. Trajneri duhet të jetë i ndjeshëm për të përcaktuar kur dhe si sjellja entuziaste mund të ndryshojë 6. Të sjellurit me pasion duhet të ndryshohet në një moment kyç të mësimit, në të kundërt ka mundësi të humbasë rëndësia e zhvillimit të mësimit. Ai duhet të vendosi kur dhe si sjellja entuziaste mund të ndryshohet dhe të mos ndihet si zë i vetmuar. Të sjellurit me pasion duhet të përdoret në një moment kyç të mësimit, në të kundërt ka mundësi të humbasë rëndësia e zhvillimit të mësimit. Kjo është një formë e sjelljes në grup apo individuale më e theksuar për tu kuptuar në praktikë se në teori. Humori tregues tjetër që ka nevojë për përdorim të kujdesshëm. Ata që e zgjedhin humorin në mënyre negative, apo si sjellje entuziaste ose qesharake mund të kenë një efekt jo të mirë në ambientin e të mësuarit. Humori mund të jetë veçanërisht i vështirë për tu përballuar. Përgjigjet Unë vetëm po bëj shaka apo nuk mund të bëjë një shaka, që kur është e prirur të bëhet sfidë për dikë, duket se është pa humor. Një trajner duhet të jetë i ndjeshëm në abuzimin me humorin dhe të jetë i përgatitur të sfidojë këdo kur bën përdorimin negativ të tij. Një tjetër aspekt i përdorimit të humorit është përdorimi i shakasë prej trajnerit. Eksperienca ka treguar se është e pranuar, kur te kjo është trajtuar me kujdes prej trajnerit. Komunikimi joverbal ose gjuha e trupit është një tjetër mjet i rëndësishëm kur përdoret në mënyrë korrekte nga trajneri në kontekst me çfarë flet. Është e rëndësishme dhe duhet të kihet parasysh nga trajneri përdorimi korrekt i shikimit, lëvizja e duarve, trupit, etj, për të mos qenë fals apo i keqkuptuar në gjestikulacionet që ai bën në klasë 7. Shikimi pa interes. Njerëzit në kohë të ndryshme kanë reagime specifike. Ata mund të shikojnë drejt e në sy kur; 30% kanë diçka për të fshehur, 30%-40% kanë mundësi të jenë neutral, 60% janë shumë të interesuar për atë që po thuhet. Njerëzit shohin me shumë kur dëgjojnë se sa kur flasin. Ata heqin vështrimin kur u kërkohet të 6 Brookfield, S. D. The Adult Learning Iceberg, Lois Borland Hart, Training Methods That Work: A Handbook for Trainers, fq GLOBAL CHALLENGE

89 bëjnë diçka, e cila i bën të mos ndihen rehat. Shprehjet e fytyrës më shumë se çdo gjë tjetër tregojnë mërzitjen ose humorin apo hutimin 8. Shprehjet mund të kenë kuptime të ndryshme në varësi të nivelit kulturor të njerëzve. Sinjalet e sinqerta apo ndershmëria që karakterizohen nga disa tregues si; duart ose krahët e hapur dukshëm nga trupi, moskryqëzimi i këmbëve, zbërthimi ose heqja e xhaketës, reduktimi i hapësirës personale për të rregulluar të tjerët duken si elementë tepër të imët por që një trajneri të përgatitur nuk mund ti kalojnë pa i vënë re për të kontrolluar gjendjen emocionale që shfaqet si reagim ndaj situatave të ndryshme të krijuara. Sinjalet mbrojtëse që përbëhen nga disa tregues si; krahët e mbledhur, shtrëngimi i grushteve, varje tek këmbët ose krahët e karriges, kryqëzimi i këmbëve, ulja në karrige mbrapsht, heqja, ilustrimi, tregimi dhe kafshimi i syzeve, përtypja e fundit të cigares apo lapsit. Mërzitja, zhgënjimi kanë si tregues; heqjen e këmbëve zvarrë në dysheme, kruajtja me thonj e qafës apo kurrizit, lëshimi i psherëtimave, bërja e tingujve të veçantë, kafshimi i buzës së poshtme. Konfidenca ka disa tregues të tjerë si; me më gjatë dhe më shumë vështrim vizual të shpejte, pozicion i drejtë, ulur në karrige, duke mbajtur majat e gishtave të bashkuar, duart e kryqëzuara para koke dhe mjekrën të shtyrë para dhe lart, vendosja e këmbëve në tavolinë apo në karrige, këmbët e kryqëzuara me duart e mbërthyera mbas koke. Nervozizmi si tregues i gjendjes emocionale të acaruar shfaqet me; duke mbajtur hapësirë dhe distancë, lëvizje të shpejta e të thata, paaftësi për të pushuar, kryqëzim i krahëve, lëpirja e majave të thonjve, lëvizje të fshehta, pastrimi i fytit para se të flasë, rritja e përdorimit të psherëtimave, të dridhurit e duarve, shkulja e veshëve, mbulimi i gojës, prekja e ballit me duar apo djersitja e tij. Vlerësimi i të tjerëve 9 shoqërohet me këta tregues; duart nën mjekër, gishtërinjtë para fytyrës, koka drejt, mbajtja apo përkëdhelja e mjekrës, luajtja me syzet, kapja e anëve të hundës, vështrime të gjata me pak bashkëbisedim. Dyshimi dhe fshehtësia kanë këta tregues; mbulimi i gojës me duar, pozicion skiç para të tjerëve, vështrim skiç ose fërkim afër syve apo, veshëve, fërkim me gishta te hunda. Jo i gatshëm (jo agresiv) shoqërohet me; duart mbi hije, këmbët në pozicion hapur, tendenca për tu çuar nga karrigia menjëherë gjatë debatit, shtrirja e duarve, mbajtja e trupit në pozicion të shtrënguar në dërrasë dhe në tavolinë. Dobësia ose nevoja për të ringjallur besimin ka disa elementë tregues si; duart e mbledhura, gishtërinjtë e mëdhenj fërkojnë njëri-tjetrin, pickimi i duarve, kafshimi i thonjve, prekja e fytit ose diçkaje të veshur afër tij. Mërzitja si element i rëndësishëm për trajnerin që duhet identifikuar, shfaqet me; trokitje të gishtit ose të stilolapsit mbi tavolinë, me prekje të gishtit, duke trokitur takën apo lëvizur këmbët përreth, me varje të syve, prekje të kokës me dorë, me shkarravitje, me ngulitje të syve jashtë dritares ose në mure, me vështrimin në majë të katedrës për një periudhë të zgjatur kohe. Sjellja me konfliktin. Çdo bashkëveprim në mes njerëzve duket si një element konflikti apo mospërputhjeje personaliteti që mund të përsëritet. Trajneri duhet që këto konflikte ti identifikojë sa më shpejt të jetë e mundur dhe të ndërmarrë veprime, për të eliminuar efektet negative që ky konflikt mund të ketë në zhvillimin e individëve të prekur apo të të gjithë grupit. Opsionet e hapura për një trajner mund të jenë; të shmangesh, të ulesh të diskutosh, të përballosh që mund të realizohet në dy forma; 1- me fuqi (fiton ose humbet), 2- negocim (fiton dhe vetëm fiton). AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 8 Lois Borland Hart, Training Methods That Work: A Handbook for Trainers 9 Buckley R., Caple J. One to one training and coaching skills Nr. 11 /

90 Komunikimi në trajnim si një nga elementët më të rëndësishëm në arsimimin e të rriturve Dr. Monika Hodaj Konkluzione Trajneri i suksesshëm duhet të jetë në gjendje të kontrollojë, vëzhgojë, dhe të marrë në konsideratë çdo tregues të reagimit për të matur ecurinë e punës në grup. Kjo duhet të shërbejë dhe si përvojë për të ndërtuar punën në mënyrë të suksesshme me grupe të ndryshme. Meqenëse të rriturit përdorin logjikën dhe argumentet logjikë, dëgjojnë, peshojnë, balancojnë pranojnë arsyen, pyesin për faktet dhe opinionet, janë pa emocione, të dedikuar, japin lëvdata të përshtatshme, nuk merren me sipërfaqen e çështjeve çdo reagim i tyre mund të shërbejë si matës i punës ose aftësive drejtuese të trajnerit. Një trajnim i ndërtuar mbi komunikim të kujdesshëm në përputhje me veçoritë me të cilat mësojnë të rriturit, me objektivat e trajnimit dhe me përbërjen konkrete të grupit është një rrugë e suksesshme për arsimimin e të rriturve. Bibliografi 1. Adult Education and the Postmodern Challenge: Learning Beyond the Limits nga Ian Bryant (12 Shkurt 1997) 2. Grup autorësh, Manual trajnimi për përgatitjen e trajnerëve, Tiranë Adult Education nga Annette Williams Jaffee (Prill 2000) 4. Freire, P. (1973). Pedagogy of the oppressed. New York: Seabury Press. 5. Glaser, R. (1984). Education and thinking: The role of knowledge. American Psychologist. 6. Knowles, M. (1980). The adult learner: A neglected species. Houston: Gulf. 7. Buckley R., Caple J. One to one training and coaching skills 8. Adult Education nga Annette Williams Jaffee (Prill 2000) fq GLOBAL CHALLENGE

91 MA. sc. Nexhmedin Bardhi Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj në gjeopolitikën shqiptare AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakti Zhvillimet politike dhe acarimi i raporteve në mes Fuqive të Mëdha për shkak të interesave të kundërta ndikuan në akumulimin dhe shpërthimin e mospajtimeve, që çuan në shfaqjen e një krize të raporteve ndërkombëtare që historia i njeh si Kriza Lindore. Traktati i Shën Stefanit solli një konfigurim të ri gjeopolitik në Ballkan. Ndryshimet territoriale të kërkuara nga ky traktat ishin në përputhje me interesat ruse ku çmimin më të dhimbshëm do ta paguante populli autokton i këtyre trojeve shqiptarët. Rrethanat e reja gjeopolitike në Ballkan imponuan një përgjigje gjeopolitike të shqiptarëve, e cila rezultoi me formimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Organizimi i Lidhjes së Prizrenit , me synim mbrojtjen e gjeohapsirës së trojeve shqiptare dhe krijimit të autonomisë politike dhe territoriale në nivel kombëtar ua bëri me dije të gjithëve se çështja shqiptare nuk mund të trajtohet si pre e lirë, që mund ti kënaqte orekset e fqinjëve. Ndikimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në gjeopolitikën dhe gjeostrategjinë shqiptare luajti një rol të rëndësishëm përkundër qëndrimeve të Fuqive të Mëdha. mëdha Fjalët kyçe: Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Ballkani, Trojet shqiptare, Fuqitë e Nr. 11 /

92 Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj në gjeopolitikën shqiptare MA. Sc. Nexhmedin Bardhi Hyrje Në hyrje të këtij punimi argumentoj se shtrirja gjeografike është faktori më i rëndësishëm për zhvillimin e shteteve. Mbi përkufizimin e gjeopolitikës ka mendime të ndryshme. Në qerthullin e dijeve bashkëkohore ajo mund të vështrohet si një nëndegë e gjeografisë politike, 1 si një prej disiplinave të politologjisë ose edhe si një dije në kufijtë e gjeografisë, historisë, shkencës politike etj., që mbulon marrëdhëniet e fakteve gjeografike me politikën. Gjeopolitika paraqitet si një kombinim teorish prej shkollash të ndryshme: kryesisht britanike, gjermane, amerikane dhe së fundi, edhe italiane. Ka ekzistuar edhe një variant japonez i gjeopolitikës: doktrina e sferës së prosperitetit reciprok. Megjithatë, pranohet se, sidomos për disa rajone të globit, faktori gjeografik e tejkalon peshën e çdo faktori tjetër dhe madje mund të shndërrohet në faktor determinues të proceseve të tyre historike dhe të specifikave të tyre politike. Sot gjeopolitika quhet një instrument i domosdoshëm në duart e politikanëve, strategëve ushtarakë dhe diplomatëve. Si një koncept i përafërt me të mbahet edhe gjeostrategjia. Ajo mund të përkufizohet si zbatim i gjeopolitikës në planifikimin ushtarak të nivelit të lartë për siguri dhe si një përdorim sa më i mirë i mbrojtjes kombëtare e i burimeve luftarake. Me gjeostrategji tani kuptohet zbatimi i gjeopolitikës në planifikimin ushtarak të nivelit të lartë, me fjalë tjera: përdorimi sa më i efektshëm i mbrojtjes kombëtare dhe i resurseve luftarake. Në ditët tona gjeopolitika po konsiderohet gjithnjë e më shumë si analizimi i historisë, gjeografisë, kulturës së një shteti (apo rajoni) dhe marrëdhënia e këtyre aspekteve me politikën. Vetëm pak dekada më parë situata e sotme gjeopolitike në Ballkan ishte e parealizueshme për më skeptikët dhe e largët për më optimistët 2. Për shumë vite rajoni i Ballkanit ka qenë i ndarë mes faktit të të ekzistuarit vetëm si pjesë fizike periferike e hartës së Evropës, (pra në Evropë, por jo pjesë e saj ) dhe vokacionit të saj për të qenë pjesë integrale e entitetit historik, kulturor, gjeografik, të cilit i përkiste gjithmonë, por që si pasojë e së shkuarës së dhimbshme të shënuar nga pushtime të shumta e të gjata, luftëra, sakrifica, e përpjekje për të mbijetuar, pse jo edhe rrethanave gjeografike ka përjetuar një realitet të ndryshëm. I shtrirë në pjesën juglindore të Evropës, Ballkani është njohur si vendi ku kulturat e ndryshme kryqëzohen. Ballkani ka qenë pika lidhëse e trupave Latine dhe Greke, destinacioni i fluksit masiv të Sllavëve paganë, vendi ku Kristianizmi Ortodoks dhe ai Katolik u takuan, si dhe vend-takimi i Islamit me Kristianizmin. Është vendi ku kalojnë rrugët tokësore që lidhin Evropën Perëndimore me Azinë jug-perëndimore. Por është gjithashtu toka e luftërave, përplasjeve dhe konflikteve. Kufiri natyror, vargmalet Ballkanike që shtrihen në Bullgari kanë qenë shpesh kufiri i perandorive, besimeve dhe civilizimeve, e gjithashtu edhe kufiri që në veriperëndim bashkohen me Alpet në gadishullin e vogël të Istrias, dhe që në lindje zhduket tej në Detin e Zi». Nga ky përshkrim duket sikur ky kufi natyror ka qenë barriera që e ndante Ballkanin nga pjesa tjetër e Evropës; pra të ishte në Evropë por në të njëjtën kohë jo pjesë e saj. Vendet e Ballkanit në shekullin e XXI-të kanë interesa gjeostrategjike të përbashkëta, që janë të lidhura ngushtë me proceset e tyre integruese. 1 Haxhi, Ferati, Gjeopolitika dhe Gjeostrategjia, SHB ILAR, 2013, f konsulltuar GLOBAL CHALLENGE

93 Ngjarjet që i paraprinë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit Traktati i Shën Stefanit solli një konfigurim të ri gjeopolitik në Ballkan. Ndryshimet territoriale të kërkuara nga ky traktat ishin në përputhje me interesat ruse që kërkonin me ngulm zgjerimin e ndikimit sllav në Ballkan. Natyrshëm nga kërkesat e Shën-Stefanit çmimin më të dhimbshëm do ta paguante populli autokton i këtyre trojeve, shqiptarët 3. Traktati i Shën Stefanit ishte krejtësisht në favor të Rusisë dhe të shteteve sllave të Ballkanit. Me këtë traktat, Rusia i mori Turqisë Besarabinë dhe disa qytete në Kaukaz. Serbia, Mali i Zi dhe Rumania, deri atëherë shtete autonome nën suzernitetin e sulltanit, fituan pavarësinë e plotë. Kufijtë e tyre zgjeroheshin. Bullgaria, deri atëherë krejtësisht e shtypur, fitonte autonominë, me kufij shumë të gjerë, që shtriheshin prej lumit Danub deri në Detin Egje, prej Detit të Zi deri në Drinin e Zi dhe në malet e Voskopojës. Traktati i Shën Stefanit nuk e zinte fare në gojë Shqipërinë dhe të drejtat e saj ndërkombëtare. Ajo do të mbetej, si edhe më parë, nën sundimin osman, pa asnjë të drejtë. Për më tepër, pjesë të konsiderueshme të territoreve shqiptare, do të shkëputeshin dhe do të aneksoheshin nga shtetet e huaja. Mali i Zi do të merrte ndër të tjera, Ulqinin, Hotin, Grudën, Plavën, Gucinë. Serbia do të aneksonte disa vise shqiptare nga sanxhaku i Prishtinës. Bullgaria do të përfshinte krahinat shqiptare të Korçës, Pogradecit, Strugës, Dibrës, Gostivarit, Tetovës, Kumanovës etj. Pra trojet shqiptare do të copëtoheshin midis katër shteteve: Turqisë, Bullgarisë, Serbisë, Malit të Zi 4. Qëllimi i Perandorisë Ruse kishte të bënte që përmes këtij traktati, të zgjeroheshin territoret e shteteve sllave në Ballkan, për të siguruar një pozitë gjeografike në favor të tyre dhe politikës Ruse duke shtrirë ndikimin e sajë në këto shtete sllave dhe për të siguruar pozita strategjike, që përfshiheshin në gjeografin e këtyre hapësirave të okupuara. Kjo fitore do ti siguronte Rusisë një dominim të plotë si fuqi me përfitime kolosale në sferën e ekonomisë dhe politikën e tyre. Traktati i Shën Stefanit shkaktoi një zemërim të përgjithshëm në Shqipëri. Shqiptarët mbarë protestuan kundër copëtimit të trojeve të tyre. Nga të katër anët e vendit, u hartuan protesta me shkrim drejtuar Fuqive të Mëdha, me anë të të cilave u shpreh vendosmëria për të kundërshtuar me armë zbatimin e Traktatit të Shën Stefanit. Mirëpo ky traktat, cënoi rëndë interesat e fuqive të tjera evropiane siç ishte Austro-Hungaria, Italia, Britania etj. Këto fuqi, nuk dëshironin një shtet të fortë sllav me kufij të zgjeruar në Ballkan si dhe kundërshtonin vendosjen e ndikimit të Rusisë në këtë hapësirë gjeografike, sepse kjo ndërhyrje nga ana e Rusisë gërshetonte dhe cënonte drejtpërdrejt interesat dhe sigurinë e Austro-Hungarisë, Italisë dhe Britanisë. Po ashtu këto fuqi kundërshtuan fuqishëm për dominimin e pozitave gjeografike e strategjike nga ana e Rusisë, për shkak se pastaj do ta kishin të vështirë ndërhyrjen e tyre në Ballkan. Ndërkohë Londra dhe Vjena, të shqetësuara nga rritja e tepërme e ndikimit rus në Gadishullin Ballkanik, kërkuan të rishikoheshin kushtet e Traktatit nga një Kongres i Fuqive të Mëdha 5. Në këtë mënyrë, me iniciativën e Qeverisë austro-hungareze dhe me përkrahjen e Gjermanisë, e sidomos të Britanisë së Madhe, u thirr Kongresi i Fuqive të Mëdha, që duhej të mblidhej në Berlin me 13 qershor 1878, me të vetmin qëllim për ti bërë revizion AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 3 Haxhi, Ferati, Gjeopolitika dhe Gjeostrategjia, SHB ILAR Tiranë, 2013, f Kristo Frashëri, Historia e Qytetrimit Shqiptarë, SHB Grand Print,Tiranë, f Kristo Frashëri, Historia e Qytetrimit Shqiptarë, SHB Grand Print,Tiranë, f Nr. 11 /

94 Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj në gjeopolitikën shqiptare MA. Sc. Nexhmedin Bardhi Traktatit të Shën Stefanit dhe për të përpiluar hartën e re të Ballkanit. Perandoria ruse ishte e detyruar të pranonte mbajtjen e këtij kongresi për arsye së e dinte së forca e saj ishte e dobët në krahasim me këto tri Fuqi të Mëdha që ishin: Britania e Madhe, Gjermania dhe Austro-Hungaria 6. Lidhja Shqiptare e Prizrenit Pezullimi i traktatit të Shën Stefanit deri në mbajtjen e Kongresit të Berlinit, nga fuqitë e mëdha, krijoi kushte të favorshme për qarqet politike dhe patriotike të shqiptarëve për tu organizuar dhe konsoliduar në ruajtjen e tërësisë së tyre territoriale dhe për të shpallur një platformë politike për autonomi nën sovranitetin e Sulltanit, duke çuar kështu në krijimin e një shteti Sovran të Shqiptarëve me kufijtë e tyre natyror. Kjo përpjekje e shqiptarëve kishte të bënte me ruajtjen dhe mbrojtjen e hapësirës gjeografike, politike, strategjike dhe ekonomike të Kombit shqiptarë në Ballkan si dhe u jepte patriotëve shqiptarë një kohë shumë të çmueshme për ta organizuar më mirë qëndresën politike e ushtarake dhe për t u përgatitur që t i bënin ballë rrezikut të copëtimit të atdheut. Situata e re kërkonte mobilizimin e të gjithë forcave njerëzore dhe materiale, si dhe krijimin brenda vendit të një qendre të vetme drejtuese 7. Në rrethanat e krijuara ndër shqiptarë u përhap ideja për të formuar një lidhje të përgjithshme kombëtare, në të cilën do të përfshiheshin të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga krahina, feja dhe gjendja e tyre shoqërore. Me këtë ide bashkoheshin edhe dy rrymat politike që ekzistonin atëherë në Lëvizjen Kombëtare, megjithëse ato kishin ndryshime ndërmjet tyre për mënyrën se si duheshin siguruar kërkesat kombëtare: rryma radikale ishte për realizimin e tyre edhe në luftë, kurse rryma e moderuar vetëm me pëlqimin e sulltanit 8. Këto ngjarje që u zhvilluan në këtë periudhë, i dhanë hovë të madh organizimit politik të shqiptarëve dhe unifikimit të tyre përmes mbajtjes së lidhjes të Prizrenit, duke nxjerrë platformën e sajë politike nga përfaqësuesit e të gjitha trevave shqiptare, të cilët u bënë thirrje fuqive të mëdha për të mbështetur platformën e tyre duke mos i dëmtuar kufijtë e tyre natyror në dobi të shteteve fqinje, të cilët kishin për qëllim shtrirjen e territoreve të tyre në dëm të tokave të krahinave shqiptare. Kjo lidhje paraqiti qëndrime të forta dhe të vendosura duke themeluar një qeveri të përkohshme shqiptare dhe krijimin e një formacioni ushtarak për mbrojtjen e tokave në krahinat shqiptare, në rast se ato do të cenoheshin nga Konferenca e Berlinit në dobi të shteteve fqinje, ku edhe ashtu ndodhi. Konferenca e Berlinit përfundoi punimet duke nxjerrë si rezultat vendimet për zgjerimin e territoreve të shteteve sllave siç ishte Serbia, Mali i Zi, në dëm të tokave të vilajetit të Kosovës. Këto vendime kishin goditur rëndë interesat e Kombit Shqiptarë në përgjithësi e në veçanti të Kosovës, e cila ishte preh e këtyre vendimeve të padrejta që dolën nga konferenca e Berlinit. Me këtë rast, qeveria e përkohshme e Lidhjes së Prizrenit, kundërshtoi fuqishëm këto vendime të cilat aneksuan disa qytete të mëdha të Kosovës, në dobi të Serbisë dhe Malit të Zi, duke reaguar me forcë përmes përdorimit të formacioneve ushtarake që kishte krijuar kjo lidhje. Formacionet ushtarake të Qeverisë së Përkohshme u vendosën nëpër qytetet e aneksuara për të mbrojtur me forcë nga aneksimi i shteteve fqinje, të cilët kishin pretendime të vazhdueshme në rrëmbimin e tokave shqiptare. 6 Gazmend Rizaj, Shqipëria e Sipërme, , f Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II (Tiranë, 2007), fq Po aty. 94 GLOBAL CHALLENGE

95 Patriotët shqiptarë, dhe veçanërisht Komiteti i Stambollit, fillimisht u përpoqën ta bindnin Portën e Lartë që ta lejonte formimin e një lidhjeje shqiptare, por ajo nuk pranoi. Meqenëse nuk qe në gjendje të ndalonte mbajtjen e kuvendit shqiptar, ajo u përpoq me anën e agjentëve dhe të përkrahësve të saj që kuvendi të formonte jo një lidhje shqiptare, por një lidhje islamike pro osmane, e cila do të vepronte sipas orientimeve dhe interesave të sulltanit. Në këtë lidhje duhej të merrnin pjesë të gjithë popullsitë myslimane të Gadishullit ballkanik, pavarësisht nga kombësia e tyre, pra shqiptarë, turq, boshnjakë etj. Rrethanat e reja gjeopolitike në Ballkan imponuan një përgjigje gjeopolitike të shqiptarëve. Kështu u formua Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Punimet e Kuvendit të Përgjithshëm u hapën më 10 qershor Për shkak të kohës së shkurtër dhe të vështirësive që nxorën autoritetet osmane, në Prizren nuk kishin arritur të gjithë delegatët e krahinave shqiptare. Delegatët e vilajetit të Shkodrës, p.sh. nuk ishin nisur sepse pengoheshin nga valiu, Hysen Pasha 9. Një nga vendimet me rëndësi të Lidhjes së Prizrenit është edhe paraqitja e projekt programit që u paraqit nga delegatët turkomanë, i njohur me emrin Kararname (turqisht libri i vendimeve) u konsiderua i miratuar ndonëse nuk mori shumicën e votave. Me gjithë ndryshimet që u bënë, Kararnameja shprehte besnikërinë ndaj sulltanit dhe përshkohej nga fryma islamike 10. Formimi i Lidhjes së Prizrenit pati jehonë pozitive dhe ngjalli shpresa në të katër anët e vendit. Por Kararnameja u prit ftohtë nga pjesa më e madhe e shqiptarëve. Në këto rrethana, kur arritën delegatët e pothuajse të gjitha krahinave shqiptare, u mblodh rishtas në Prizren, më 1 korrik 1878, Kuvendi i Përgjithshëm, i cili më 2 korrik miratoi Kanunin e Ri. Në të thuhej shprehimisht se Lidhja Shqiptare, e formuar në Prizren, do të shtrihej vetëm në trojet shqiptare. Përveç kësaj, Kanuni i Ri i jepte të drejtë Lidhjes të kishte degët e saj në qendrat e ndryshme të Shqipërisë, të shpallte mobilizimin ushtarak të të gjithë burrave të aftë për armë, të mblidhte për nevojat e veta buxhetore një sërë taksash të ndryshme, të kishte gjyqe të veçanta etj. Me këto të drejta që përcaktonte Kanuni i Ri, Lidhja e Prizrenit fitonte funksione pushtetërore të veçanta nga ato të shtetit osman dhe të krijohej mundësia për të ngritur shkallë-shkallë një shtet autonom shqiptar. Miratimi i Kanunit të Ri tregonte se në Lidhje kishte triumfuar platforma kombëtare 11, përkundër përpjekjeve të bëra nga Lidhja e Prizrenit, ndryshimet e synuara në favor të një ngritjeje të fuqisë gjeopolitike të gjeohapsirës shqiptare në mënyrë të mirëfilltë i kemi në fillim të shekullit të XX-të 12. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Lufta e Lidhjes së Prizrenit për mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë dhe imponimet gjeopolitike të Fuqive të Mëdha Problemi i ruajtjes së tërësisë territorial të Shqipërisë u bë shumë i mprehtë dhe u vu në rend të ditës, si një problem qenësor në procesin e zhvillimit historik të popullit shqiptar, në vitet e Krizës Lindore , gjatë luftës ruso-turke të viteve dhe veçanërisht gjatë viteve të stuhishme të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit , e cila si objektiva kryesore pati ruajtjen e paprekshmërisë dhe të tërësisë së trojeve kombëtare shqiptare, e bashkë me këtë njohjen e kombit shqiptar si një të pandarë, 9 Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II (Tiranë, 2007), fq Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II (Tiranë, 2007), fq Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II (Tiranë, 2007), fq Po aty, Nr. 11 /

96 Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj në gjeopolitikën shqiptare MA. Sc. Nexhmedin Bardhi si dhe bashkimin e tokave të Shqipërisë në një njësi të vetme kombëtare, mbi bazën e së cilës do të hidheshin themelet e ngrehinës së shtetit kombëtar shqiptar 13. Shqipëria, si atdheu i shqiptarëve, në dokumentet programatike të Lidhjes, në memorandumet, protestat e kërkesat e tjera të shumta, shikohet si një madhësi unike, e pandarë, si nga pikëpamja historike e gjeografike, ashtu edhe etnike e kombëtare. Përparimi i vendit lidhet para së gjithash dhe mbi gjithçka me ruajtjen e sigurimin e tërësisë kombëtare e të unitetit kombëtar 14. Qysh në dokumentet e para të Lidhjes shqiptare koncepti territorit shqiptar i ruajtës dhe sigurimit të tërësisë së trojeve shqiptare lidhet ngushtë me atë të kombësisë si dy madhësi të pandara, si dy anë të së njëjtës medalje 15. Asnjëherë koncepti i territorit shqiptar nuk shikohet nga interesa të ngushta ekonomike lokale, si një madhësi më vete, por gjithmonë i lidhur me interesa mbarë shqiptare, i lidhur ngushtë me parimin e kombësisë 16. Kombi parafytyrohet si një madhësi reale që shtrihet në një territor të caktuar, në trojet shqiptare, prandaj çdo cungim i trojeve shqiptare shikohej me të drejtë si një dhunim i të drejtave kombëtare të popullit shqiptar 17. Forcat e Lidhjes në mbrojtje të gjeohapsirës në Plavë dhe Guci, - Pas ngjarjeve në Gjakovë, porta e lartë vazhdonte përpjekjet e saj për zbatimin e vendimeve të konferencës së Berlinit, e cila kishte të bënte me shtrirjen e administratës Serbe dhe Malazeze në tokat shqiptare, që ishin aneksuar, si rezultat i marrëveshjeve të dala nga kjo Konferencë, e kishte të vështirë të ndërhynte në Shqipëri, për ti dorëzuar Malit të zi krahinat e caktuara nga Kongresi i Berlinit 18. Megjithatë Knjaz Nikolla kërkonte vazhdimisht nga Fuqitë e Mëdha që ta detyronte Perandorinë Osmane ta zbatonte vendimin e tyre. Kështu në shkurt 1879, Porta e Lartë u shtrëngua të tërhiqte ushtritë e saja nga Podgorica, Shpuza dhe Zhablaku, të cilat i morën forcat malazeze. Lidhja e Prizrenit nuk e pengoi lëshimin e tyre, sepse ato banoheshin kryesisht nga popullsia sllave. Por ajo kishte vendosur të mbronte me luftë të armatosur Plavën dhe Gucinë, të cilat banoheshin në masë dërmuese nga popullsia shqiptare. Në mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë u mobilizuan mijëra vullnetarë (janar 1880), të udhëhequr nga shtabi i Lidhjes. Pas shumë tentimesh kemi dështimin e sulmeve pushtuese të Malit të Zi, i cili kërkoi përsëri mbështetjen e Fuqive të Mëdha. Mbrojtja e Hotit dhe Grudës, - Pas shumë bisedimesh në prill 1880, Fuqitë e Mëdha vendosën që në vend të Plavës dhe Gucisë, ti jepnin Malit të Zi krahinat e Hotit dhe Grudës së bashku me një pjesë të Kelmendit, të cilat gjithashtu banoheshin nga popullsia shqiptare. Ato menduan meqenëse popullsia e këtyre krahinave ishte katolike dhe jo myslimane, nuk do ta kundërshtonte bashkimin me Malin e Zi, ku këtë vendim e pranoi edhe porta e Lartë. Parashikohej që këto krahina ti dorëzoheshin Mali të Zi më 22 Prill Vendimi i Fuqive të Mëdha ishte po aq i padrejtë sa edhe për Plavën dhe Gucinë. Prandaj kudo u shpreh zemërimi dhe vendosmëria për ti mbrojtur krahinat e rrezikuara. Protesta të reja ju drejtuan Fuqive të Mëdha dhe Portës së larte. Lidhja Shqiptare filloi përgatitjet për luftën mbrojtëse. Më 19 prill 1880 në Shkodër u organizua një miting i madh popullor në mbrojtje të Hotit dhe Grudës. Mobilizimi i shqiptarëve bëri që përkundër luftërave të ashpra të thyenin ushtrinë malazeze, e menjëherë pas disfatës Knjaz Nikolla protestoi pranë Fuqive të Mëdha. 13 ASHAK, Konferenca shkencore e 100 vjetorit të LSHP, Prishtinë, 1981, f Po aty, f Akte të Rilindjës Kombëtare ( ), përgaditur nga Stefanaq Pollo e Selami Puhala. Tiranë, 1978, f Po aty. f Po aty. f Historia e Popullit Shqiptar, vëll. II, Tiranë, 2002, fq GLOBAL CHALLENGE

97 Aspiratat gjeopolitike të Fuqive të Mëdha evropiane në rastin e Ulqinit, - Edhe pse në nenin XXVIII të vendimeve të Kongresit të Berlinit ishte vendos që Ulqini të mbetej në kuadër të Perandorisë Osmane - Shqipërisë. Pra u vendos në mënyrë të jashtëzakonshme sipas oreksit të fuqive të mëdha, të cilat haptazi kërcënuan Perandorinë Osmane se, nëse nuk bëhet dorëzimi i Ulqinit, flota e kombinuar do të pushtonte si peng Izmirin. Në një situatë të tillë porta e lartë e kishte me lehtë ta sakrifikonte Ulqinin. Nga një qëndrim i tillë shihet qartë se në planet gjeopolitike të Fuqive të Mëdha trojet shqiptare u bënë plaçkë tregu për të kënaqur lakmitë e pushtuesve të shteteve fqinje dhe për të vendosur ekuilibrin ndërmjet Fuqive të Mëdha të prishura nga lufta ruso-turke dhe Traktati i Shën Stefanit, Për zhvillimet e kësaj periudhe, ekzistojnë dokumente e materiale të ndryshme arkivore, njëherësh janë përjetësuar edhe në epikën tone historike, që dëshmon se Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte interpretuesja më e devotshme e vullnetit politik të popullit shqiptar. Një veprim i tillë arbitrar i Fuqive të Mëdha në lidhje me Ulqinin, i cili ishte në qendër të diplomacisë ndërkombëtare si asnjë qytet tjetër ishte një paralajmërim ogurzi për shqiptarët, se në këtë mënyrë do të veprohej edhe më pas, kur janë në pikëpyetje interesat e tyre për dominim gjeopolitik në këtë pjesë të Evropës. Dhe një fat të tillë tragjik shqiptarët do ta përjetonin edhe më pas, në zhvillimet e luftërave ballkanike dhe me vendimet e Konferencës së Ambasadorëve, në Londër 1912/13, kur u caktuan kufijtë e Shqipërisë, në të cilën u morën vendime shumë të ashpra, sepse jashtë shtetit shqiptarë mbetën gjysma e territoreve dhe e popullsisë shqiptare. Fuqitë të Mëdha, vendeve të Ballkanit u imponuan një konfigurim gjeopolitik sipas interesave të tyre. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Konkluzionet Nga ky punim arrijmë të nxjerrim këtë konkluzion, se kjo fazë është shumë e rëndësishme për historinë tonë shqiptare në përgjithësi, ashtu edhe në aspektin gjeopolitik në veçanti. Zhvillimet politike dhe acarimi i raporteve në mes Fuqive të Mëdha, për shkak të interesave të kundërta ndikuan në akumulimin dhe shpërthimin e mospajtimeve, që çuan në shfaqjen e një krize të raporteve ndërkombëtare. Për shqiptarët kjo krizë ishte mjaftë e ndërlikuar dhe e rëndë për arsye së kryengritjet e shteteve sllave të Ballkanit dhe lufta e Rusisë kundër Perandorisë Osmane nuk kishte të bënte vetëm me çlirimin e popujve sllav të Ballkanit, por edhe me tokat që aktualisht zotëronte Perandoria Osmane se kush do ti trashëgonte këto toka, që ishin në rendë të parë të shqiptarëve. Ndërsa shtetet ballkanike si Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia e kishin përkrahjen dhe ndihmën e Rusisë dhe të disa Fuqive tjera evropiane. Synimi i Rusisë ishte shembja e Perandorisë Osmane dhe copëtimi i trojeve shqiptare në mes të këtyre katër shteteve ballkanike. Kjo edhe u pa qartë pas fitores që korri ushtria ruse kundër Portës së Lartë, ku me 3 mars 1878 nënshkroi Traktatin e Shën Stefanit, ku shumë krahina shqiptare i morën shtetet sllave të Ballkanit. Përballë kësaj gjendjeje të rëndë dhe skajshmërisht të trazuar, shqiptarët zgjodhën rrugën e rezistencës dhe të mosnënshtrimit. Organizimi i Lidhjes së Prizrenit , me qëllim të mbrojtjes së gjeohapsirës së tyre (tërësisë territoriale të vendit) dhe krijimit të autonomisë politike e territoriale në nivel kombëtar ua bëri me dije të gjithëve se çështja shqiptare nuk mund të trajtohet si pre e lirë, që mund ti kënaqte orekset e Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë, dhe Greqisë. Kështu nga të gjitha zhvillimet e në vigjilje të shembjes së Perandorisë Osmane, Kongresi Berlinit, i vitit 1878, do të kishte një ndikim të jashtëzakonshëm në gjeopolitikën e sigurinë Ballkanike të asaj periudhe dhe në gjeopolitikën dhe gjeohapsirën shqiptare. Nr. 11 /

98 Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe ndikimi i saj në gjeopolitikën shqiptare MA. Sc. Nexhmedin Bardhi E në këtë kontekst edhe ndikimi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në gjeopolitikën dhe gjeostrategjinë shqiptare luajti një rol të rëndësishëm, pasi që aty janë vu bazamentet apo themelet e shtetit shqiptar, i cili do krijohet dhe kurorëzohet me shpalljen e pavarësisë së shtetit të parë shqiptar, përkundër qëndrimeve të Fuqive të Mëdha, që vendeve të Ballkanit u imponuan, një konfigurim gjeopolitik sipas interesave të tyre e në dëm të shqiptarëve ku pasojat po i vuajmë edhe në ditët e sotme. Bibliografia 1. Pollo S. e Puhala S. (1978): Akte të Rilindjes Kombëtare , Tiranë. 2. ASHAK, (1981): Konferenca shkencore e 100 vjetorit të LSHP, Prishtinë. 3. Bollvora, Sh. (1968): Lidhja e Prizrenit dhe çështja e autonomisë së Shqipërisë, në: Studime Historike, Tiranë. 4. Buda, A. (1962): Çështja shqiptare dhe marrëdhëniet ndërkombëtare në vitet , Buletini i Universitetit të Tiranës, Seria Shkencat Shoqërore, Tiranë. 5. Brestovci, S. (1978): Kararnameja, programi i parë i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në: Gjurmime Albanologjike, Prishtinë. 6. Histori e Shqipërisë, (1965): vëll. II, Tiranë, Kapitulli XII, fq Histori e Shqipërisë, (2007): vëll. II, Toena, Tiranë. 8. Haxhi, F. (2013): Gjeopolitika dhe Gjeostrategjia, SHB ILAR. Tiranë. 9. Kristo, F. ( 2008): Historia e Qytetërimit Shqiptarë, Shtypur në shtypshkronjën Grand Print Tiranë. 10. Rizaj, S. (1977): Memorandumi i shqiptarëve drejtuar kundër paqes së Shën Stefanit (1878), në: Gjurmime Albanologjike, Prishtinë. 11. Rizaj, G. (2011): Shqipëria e Sipërme, , Prishtinë. 12. Rizaj, S. (1979): Synimet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ( ), në: Gjurmime Albanologjike, Prishtinë. 98 GLOBAL CHALLENGE

99 PhD Kandidate, Arbjola Halimi Mirëqenia emocionale në Shqipërinë komuniste dhe post-komuniste AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstract This article is an attempt to clarify some issues about emotional or psychological wellbeing of Albanian people during the transition period and before. It tends also to make comparison between mental health during communist period and after this. It is assumed that it is a difficult challenge to do so because data we gain are always mist up in the communist period by the savagery of the regime and in the transition period by infuctionality of institution which are presumed to collect and save the data. Regardless to this some of the data shows us that there are important differences in emotional wellbeing not only expressed by the nature of a disorder but also intensity and their history of beginning. The bad news is that our aspiration to democracy and civil rights has not decreased but increased our mental health problems after the communism. Key words: mental health, communism, transition, social factor. Abstrakt Ky artikull është një përpjekje për të qartësuar disa çështje në lidhje me mirëqenien psikologjike tek shqiptarët gjatë periudhës së tranzicionit dhe asaj të mëparshme. Artikulli ka për qëllim gjithashtu të bëjë krahasime midis shëndetit mendor gjatë periudhës komuniste dhe asaj më pas. Supozohet së kjo është një sfidë e vështirë sepse të dhënat e përftuara për periudhën komuniste janë të lidhura me egërsinë Nr. 11 /

100 Mirëqenia emocionale në Shqipërinë komuniste dhe post-komuniste PhD Kandidate, Arbjola Halimi e regjimit, i cili klasifikonte si të sëmurë edhe individë të shëndetshëm kurse ato të tranzicionit për shkak të mosfunksionalitetit të institucioneve për të grumbulluar të dhënat janë të paplota. Pavarësisht kësaj disa nga gjetjet na tregojnë se ka diferenca të rëndësishme në mirëqenien emocionale e shprehur kjo jo vetëm nga natyra e ndryshme e çrregullimeve gjatë dy periudhave, por edhe nga intensiteti dhe historia e tyre e fillimit. Lajmi i keq është se aspirata jonë për demokraci dhe të drejtat humane nuk i ka ulur por i ka rritur problemet e shëndetit mendor pas rënies komunizmit. Fjalët kyçe: shëndet mendor, komunizëm, tranzicion, faktorë social. Hyrje Mirëqenia emocionale konsiderohet si një gjendje, e cila përcakton në mënyrë të rëndësishme shëndetin mendor të njeriut. Ky i fundit është edhe një tregues i saj. Kjo mirëqenie përcaktohet nga një kontekst social kulturor 1 me zhvillime të shumta politike e sociale. Këto zhvillime sikurse shumë teoricienë të personalitetit dhe të shëndetit mendor citojnë japin ndikimet e tyre në këtë drejtim (në kontrast me Freud, i cili e sheh njeriun dhe sjelljen e tij më shumë si produkt të ndikimeve të brendshme se të jashtme) ndaj cilësia e këtyre zhvillimeve meriton vëmendje. Shpesh herë ato mund të jenë të forta, të shpejta dhe brutale, revolucione, përmbysje të mëdha duke mos i lënë kohë njeriut të zgjedhë apo të përshtatet në një mënyrë të shëndetshme. Herë të tjera ato mund të jenë të ngadalta por përmbajtja e tyre mund të jetë shtypëse dhe vrasëse në kuptimin psikologjik për njeriun. Shqipëria si një vend ish komunist ka përjetuar realitetet e hidhura të komunizmit por edhe ato të periudhës post-komuniste pasi tranzicioni i saj është mjaft i zgjatur. Në këtë pikë duhet të ketë një përqendrim më të madh në analizat që kanë të bëjnë me njeriun, d.m.th në pasojat psikologjike që këto periudha shfaqën apo shkaktuan. Për këtë nevojitet një njohje dhe hulumtim i mirë i këtyre periudhave në të gjitha fushat dhe sferat e jetës, por sigurisht më shumë në trajtimin që i bëjnë ato njeriut dhe çfarë shkaktojnë tek ai. Gjatë komunizmit njeriu trajtohej në një mënyrë tejet mekanike. Prof. Dr. Hamit Beqja 2 shkruan: Indoktrinimi monist edhe pse jo shumë i kualifikuar, ishte i zellshëm sipas tij dhe me një trysni të pandërprerë prepotente në shkollë, në familje dhe në të gjitha mjetet e propagandës, të informacionit social e komunikimit masiv dhe në këtë truall fjalët për pavarësi gjykimi, frymë debate kanë mbetur slogane dhe një demagogji e pastër. Sipas tij ky indoktrinim ushqen subjektivizmin fanatik dhe nxit të menduarin kallëp (standard) duke e i dhënë qenies njerëzore një karakter pasiv sidomos atyre veçorive të personalitetit që lidhen me pamjen intelektuale dhe atë morale (e evidentuar në procesin e shkollimit dhe formimit të brezave). Shtypja dhe shfrytëzimi i njeriut, veçanërisht në shoqëritë totalitare e çon njeriun drejt depersonalizimit, tjetërsimit. Në mënyrë të kundërt me këtë afirmimi i personalitetit njerëzor është baraz me përpjekjen për të identifikuar vetveten, për tu njehsuar me vetveten. Njeriu synon dhe ka nevojë të shohë, të ndjejë se është i njëjtë me vetveten, të materializohet në jetë si i tillë. Problemi i identitetit të njeriut, i të qënit i njëjtë me vetveten, me atë çka përfaqëson personaliteti i tij. Materializimi i këtij identiteti është pikërisht procesi i identifikimit të vetvetes, i vërtetimit për veten, çfarë e cili je. Së bashku me këtë është edhe nevoja që këtë identitet ta shohin e ta ndjejnë edhe të tjerët. Nëse ka probleme/pengesa zhvillohen kriza në identitet, thyerje në personalitetin, kthesa të rënda, situata të rënda, të vështira, të cilat mund të marrin karakter traumatik por që mund të hapin edhe shtigje të reja psikike në jetë. 1 Në referim të qasjeve psikologjike kulturorore dhe sistemike 2 Hamit Beqja (2000) fq GLOBAL CHALLENGE

101 Indoktrinimi monist pengon lirinë e mendimit, fjalës, ideve, qëndrimeve dhe kjo konkretizohet më së shumti në shkollimin dhe edukimin në vendet totalitare. Një brumosje psikologjike, shpirtërore, mendore dhe emocionale (marksizëm-leninizëm). Imponimi nëpërmjet një sistemi të tërë përpunimi informacioni e propagande. Krijohen ato që ai i quan çoroditje psikologjike në disa sfera, intelektuale, emocionale, e tërë personalitetin. Sipas Carl Ratner 3 psikologjia e shtypjes është një efekt psikologjik i shtypjes sociale si dhe tërësia e mekanizmave psikologjik që ruajnë apo mbajnë këtë shtypje. Me pak fjalë shtypja sociale 4 përfshin një plotësues psikologjik tek viktima që kontribuon në nënshtrimin e tij. Ky konstrukt mund të ndihmojë për të kuptuar debilitetet psikologjike si një produkt i shtypjes sociale duke i parë ato si një indeks i kësaj të fundit. Trullosja psikologjike sipas tij. Psikologjia e shtypjes 1), pengon realizimin e potencialit individual të njeriut, 2), pengon realizimin e potencialit të asaj se si apo çfarë ky njeri mund të jetë si/dhe qenie sociale, 3), pengon apo frenon aftësinë e njeriut për të kuptuar, të zotërojë dhe të kontrollojë shoqërinë e tij, çka është e nevojshme për të kuptuar dhe përmbushur vetveten (funksioni i saj primar). Ai thekson se shtypja sociale çon drejt psikologjisë së shtypjes dhe se kjo jo gjithmonë është e dukshme. Një nga funksionet primare të psikologjisë së shtypjes është paaftësimi i individëve për të kuptuar dhe përmbushur vetveten por se është shtypja sociale ajo që përbën bazën, funksionin dhe karakterin e asgjësimit, trullosjes psikologjike të cilat shihen si probleme sociale (trullosja personale dhe psikologjike). Ratner thekson se kjo lloj psikologjie nuk kufizohet në psikopatologjinë morbide pasi shtypja mund të prishë edhe fenomenet normale psikologjike. Psikologjia e shtypjes përfshin si psikologjinë normale edhe atë anormale pasi shoqëria normale shtypëse i paaftëson qytetarët e saj në mënyrë që ti përshtaten shtypjes. Në këtë kuptim ajo ka nevojë që njerëzit të jenë funksionalisht patologjik apo të paaftë (të paaftë dhe patologjik për të funksionuar kështu në kushte shtrënguese/shtypëse). Shoqëria shtypëse ndan një fije të hollë midis gjenerimit të patologjisë funksionale dhe paaftësimit pasi këta njerëz të shtypur nuk janë të tillë deri në atë masë sa patologjitë e tyre dhe paaftësia të jetë disfunksionale dhe ti bëjë ata të paaftë për të suportuar sistemin shtypës. M. Klicperova 5 në artikujt e saj sugjeron për një sindromë psikologjike postkomuniste të zhvilluar në shumicën e vendeve me histori totalitare. Kjo sindromë është më së shumti psikologjike në karakterin e saj pasi përfshin më së shumti simptoma individuale të lidhura me kondicionet, qëndrimet dhe sjelljet e njerëzve të zhvilluar gjatë periudhave të totalitarizmit komunist. Një nga hipotezat e saj qendrore është se shoqëritë totalitare prodhojnë mendje totalitare, të cilat sigurojnë më pas një trashëgimi totalitare të shoqërisë edhe në postkomunizëm. Kjo trashëgimi totalitare sipas saj mund të quhet edhe si një sindromë post-komuniste, e cila përfshin funksione të shumëfishta psikologjike (defekte konjitive, afektivitet negativ, emocione negative, handikape të lidhura me pasivitetin në të ndihmuar (dhënien e ndihmës), çka janë dhe simptomat e saj tipike, apo në të kundërt shkathtësi mendjemprehtë e kombinuar me qëndrime anormale, të cilat manifestojnë veten në të gjitha nivelet sociale (me një handikap specifik në nivelin e qytetarisë dhe shoqërisë civile). Ankthi është gjithkund i pranishëm në saj të spastrimeve të përsëritura politike në të gjitha sferat (punën, shkollën, kulturën). Mbikëqyrja e vazhdueshme nga policia sekrete shkaktonte frikën e raportimit/ spiunimit çka rezultonte në një mosbesim dhe dyshim masiv. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 3 Carl Ratner (2013) 4 Ai i referohet shtypjes kapitaliste sociale por këtu teoria është përdorur për të përshkruar edhe periudhën komu niste 5 Martina Klicperova (1999) fq. 6, fq. 3 Nr. 11 /

102 Mirëqenia emocionale në Shqipërinë komuniste dhe post-komuniste PhD Kandidate, Arbjola Halimi Në kombinim me frustrimin, si pasojë e mungesës së të mirave të konsumit, ky dyshim kontribuonte në një atmosferë zemërimi dhe zilie të përgjithshme, po aq sa dhe në një rënie në civilizimin 6. Terapistët strukturorë dhe sistemikë 7 sugjerojnë se sjellja e individit, problemet emocionale dhe mentale të tij duhen parë dhe adresuar brenda kontekstit të familjes dhe familja duhet parë si pjesë e sistemeve të tjera si shkolla, puna të cilat kanë impaktin e tyre në shëndetin emocional të familjes dhe anëtarëve të saj. Metodologjia Punimi ka në qendër intervista të hapura 8 të zhvilluara me mjekë psikiatër, të cilët kanë pasur përvojë të gjatë në punën e tyre, mbi 23 vjet. Janë përdorur gjithashtu tregues statistikor mbi shëndetin psiko-emocional në Shqipëri midis dhe gjatë dy periudhave, por duhet të theksojmë se ekzistojnë kufizime të qenësishme në lidhje me saktësinë e tyre pasi vetë periudha komuniste është e tillë që mund të përfundonin në shërbimet psikiatrike edhe individë të shëndetshëm. Nga ana tjetër gjatë viteve të tranzicionit konfuzioni dhe problematika të tjera të funksionimit institucional e më gjerë ka krijuar boshllëqe dhe mungesa në evidentimin dhe regjistrimin e plotë të rasteve per rrjedhojë në krijimin e një database të saktë e të plotë. Të dhënat empirike Të intervistuarit u pyetën së pari nëse vitet 90 sollën ose jo ndryshime në problematikat mendore në lidhje me shfaqjen e tyre, llojin, gravitetin, shpeshtësinë e tyre pas rënies së komunizmit dhe shpërndarjen. Së dyti atyre iu kërkua të përshkruanin nëse kishte ose jo një historik tipik të zhvillimit të problematikave të ndryshme midis dy periudhave. Së treti ata u pyetën për të përcaktuar periudhat kohore me nivelin më të lartë të vizitave. Së katërti u pyetën mbi shkaqet e problematikave psiko-emocionale para dhe pas vitit 1990 për të evidentuar nëse ka ndryshime. Së fundi atyre iu kërkua të jepnin një opinion mbi mënyrën se si ata e kanë parë dhe e shohin mirëqenien emocionale sot dhe midis dy periudhave, kur është kërcënuar ajo më shumë tek shqiptarët dhe pse. Këtu janë përzgjedhur të përshkruhen 5 intervistat më tipike nga 30 të realizuara gjithsej. Intervista nr vjet punë në spital psikiatrik Në intervistën e parë në lidhje me natyrën më të shpeshtë të çrregullimeve pas vitit 1990 theksohen çrregullimet afektive, depresioni dhe skizofrenia. Me ndryshimin e sistemit më pak të sëmurë se më parë si pasojë e ndërgjegjësimit të familjes dhe shoqërisë për ti integruar, informimi i shoqërisë. Fenomen i ri: përdorimi i substancave drogë dhe alkool, të cilat shkaktojnë çrregullime depresive, të personalitetit dhe neurale (demenca). Viti më i lartë fund viti 1996, Më i ulët Diagnozat nga më të ndryshmet. Mungesa e informacionit para viteve 90 ndikonte në agresivitetin e të sëmurëve. Shkaqet në mënyrë të renditur të përcaktuar nga vet i intervistuari: emigrimi, dhuna në familje, droga, alkooli, papunësia, varfëria. Sipas shkaqeve të përcaktuara në intervistë janë përzgjedhur në mënyrë të renditur: trashëgimia, aksidente, faktorë psikoreaktivë të nxitur nga situata frustruese, penguese apo paduruese jetësore, trauma emocionale, përvoja lënduese gjatë jetës, humbje të mëdha (njerëz, para, shtëpi), faktorë jetësor situacionalë negativë, të tillë si problemet e papunësisë, problemet ekonomike, agresiviteti i ushtruar prej të tjerëve, padrejtësitë, 6 Cituar nga. Shipler, 1984, Klicperova 1996, fq. 3 7 Clinical Psychology (2003). Cultural and systems theories 8 Intervistat janë zhvilluar në vitet 2012, GLOBAL CHALLENGE

103 jeta në emigrim, braktisja dhe të jetuarit vetëm, dështimet e njëpasnjëshme, etj. Fillimi i sëmundjes i lidhur ngushtë me jetën sociale që ka kaluar pacienti dhe vështirësitë e hasura. Mbas viti 1990 frenim i tepërt i rinisë, biznesi, tregtia, emigracioni. Mirëqenia emocionale e ndikuar dukshëm. Arsyet kryesore për këtë shihen në etjen e shqiptarëve për të ndërtuar shpejt jetën, të qënit euforik në këtë drejtim. Për shkak të këtyre nxitimeve ndodh që nuk arrihej ajo që pritej ndaj për rrjedhojë rënie në pesimizëm çka përforcohej dhe përforcohet nga periudhat e vështira ekonomike para dhe gjatë tranzicionit Intervista nr vjet punë në spital psikiatrik Çrregullimet më të shpeshta: çrregullimet depresive, psikozat maniakale, çrregullimet afektive. Pas vitit 1990 u shtuan shumë rastet depresive dhe çrregullimet afektive si pasojë e përdorimit të drogës dhe alkoolit. Piku i rasteve në vitet dhe gjysma e vitit 1999 (vitet më të larta të sëmundshmërisë mendore. Shkaqet të renditura sipas përcaktimit të bërë nga i intervistuari: papunësia, emigrimi, varfëria, divorci, dhuna në familje. Mosha tipike vjeç. Periudha më e vështirë fundviti 1996 deri në fund të vitit Mirëqenia emocionale është përmirësuar. Kultura e pacientit përmendet si një faktorë me ndikim. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Intervista nr vjet punë psikiatër në qendër shëndetësore Gjendja e pashpresë e kohës, braktisja e vendit për një jetë më të mirë pati ndikime në jetën emocionale dhe psikike. Rritje e lehtë e problemeve mendore. Fundviti i 1996, 1997, deri në mesin e vitit Periudha më e vështirë vitet dhe më lart. Më të shpeshta gjatë periudhës post-komuniste çrregullimet depresive afektive, psikoza maniakale dhe skizofrenia. Shkaqet sipas renditjes: varfëria, papunësia, divorci, problemet e biznesit dhe tregtisë, abuzimi me drogën dhe alkoolin, emigracioni. Intervista nr vjet punë psikiatër në spital psikiatrik Përvoja në punë 34 vjet. Po fillimi i viteve 90 solli ndryshime. Më të shpeshta për vitet pas 1990 u bënë çrregullimet e ankthit, stresi, paniku, personalitetit, deri në ato psikotike emocionale. Më të shpeshta në grupmoshën vjeç. Graviteti dhe shpeshtësia sipas komentit lidhej me ndjeshmërinë e kësaj moshe ndaj faktorëve riskantë të kohës. Sërish është përdorur termi kultura e pacientit. Sipas kësaj interviste problematikat u bënë më të mprehta dhe çrregullimet e ankthit, humorit e psikotiket ishin ndër më të shpeshtat. Të shpërndara më shumë në zonat urbane sidomos ato portuale dhe kufitare. Simptomat e para: çrregullime gjumi, problem me oreksin, mbyllje në vetvete, çrregullime të shprehura të sjelljes (me tendencë rebelimi). Në pyetjen katër mbi diferencat në natyrë dhe në trajtim cilësohet në përgjigje se familja, shkolla, shoqëria dhe shoqatat u sensibilizuan për problematikat sociale, të cilat ndikojnë shëndetin dhe mirëqenien emocionale të njerëzve dhe u erdhën më shumë në ndihmë grupmoshës së rriskuar, e cila edhe njëherë përsëritet se ishin të rinjtë. Në pyetjen mbi ndonjë historik tipik përmenden: prindërit për shkak të emigrimit të fëmijëve të tyre, trafikimi i qenieve njerëzore duke lënë të nënkuptohet se disa prej pacientëve kanë qenë individë të trafikuar, niveli ekonomik, lufta e vitit 1997, e cila ka shkaktuar trauma tek disa dhe skemat piramidale si një gangrenë e kohës për shëndetin mendor dhe emocional, fëmijë të trafikuar, SIDA, përdorimi i drogës dhe i alkoolit, emigrimi i dështuar. Baza e piramidës në shfaqjen e problematikave dhe shqetësimeve psiko-emocionale përcaktohen vitet dhe maja e piramidës viti Nr. 11 /

104 Mirëqenia emocionale në Shqipërinë komuniste dhe post-komuniste PhD Kandidate, Arbjola Halimi Shumë prej rasteve mundoheshin të mos identifikoheshin duke mos bërë vizita, por duke shkuar në marrjen e medikamenteve në farmaci pa recetë mjekësore. Këto raste shkonin më keq në lidhje me rikuperimin. Ndikim kishte kultura dhe niveli ekonomik i pacientit. Problematikat sociale dolën menjëherë, njerëzit të papërgatitur. Më të shpeshta pas vitit 1990 çrregullimet e ankthit, paniku, emocionale, psikotike dhe personaliteti. Më të shpeshta para vitit 1990 Skizofrenia, Depresioni, çrregullimet bipolare, çrregullimet psikotike dhe çrregullime personaliteti me bazë epilepsie ose nga përdorimi i alkoolit, neurozat kryesisht fobike, ankthioze, hipokondriake. Grupmosha vjeç. Trajtimi para viteve 90 kryesisht me medikamente. Para viteve 90 vëmendja ishte tek gjenetika e çrregullimit, përdorimi i alkoolit dhe marrëdhëniet familjare. Shkaqet kryesore sipas rendit të përgjigjeve në intervistë: problemet marrëdhënore, pasojë e një jete të mundimshme dhe të vështirë në vazhdimësi, abuzimet, faktorë jetësorë situacionalë negativë të tillë si problemet e papunësisë, ekonomike, agresiviteti i ushtruar prej të tjerëve, padrejtësitë, jeta në emigrim, braktisja dhe të jetuarit vetëm. Mosha tipike gjatë këtyre 22 viteve vjeç. Shkak kryesor ndryshimi i sistemit dhe faktorët riskantë që e shoqëruan atë. Në pyetjen mbi një histori tipike të fillimit të sëmundjes në të dy periudhat renditen droga, alkoli, rrëmbimi, trafikimi, humbje të mëdha njerëzore apo para, tradhti bashkëshortore, rrënimi ekonomik (cilësohet në intervistë se në disa raste është bërë shkak të dalë në pah edhe predispozicioni/trashëgimia për çrregullime mendore). Problematikat më të rënda cilësohet në vitin Në pyetjen nëse ndryshimet e vitit 1990 sollën pasoja në mirëqenien emocionale tek shqiptarët citohet se emocionet janë traumatizuar shumë. Qëndrimet në spital u shtuan për shkak të vetmisë nga emigrimet dhe si pasojë e qëndrimeve të zgjatura shumë janë përkeqësuar. Shumica janë braktisur për shkak të shpërbërjes së themelit familjar dhe nivelit ekonomik e kulturor sidomos në zonat rurale. Në pyetjen e fundit: Shqiptarët nuk e vlerësojnë drejtë mirëqenien emocionale ose e kufizojnë atë. Niveli i njëjtë ekonomik para vitit 1990, kulturor, opinioni dhe ngjyre politike bënte që njerëzit të dukeshin ndryshe, në paqe. Pas viti 1990 me ndryshimin e të gjitha sa më sipër u krijuan shtresat shoqërore mirëqenie-skamje, të majtë-të djathtë, u thye paqja dhe u shtuan faktorët stresantë 9. Mirëqenia emocionale shpesh nga shqiptarët përmblidhet në të ushqyerin mirë, të vishesh shtrenjtë dhe të bësh pushime jashtë vendit ndërkohë që ajo gjendet në jetën e përditshme, në komunikimet mes njerëzve, në marrëdhëniet mes tyre familjare e sociale. Intervista nr vite pune, psikiatër në spital psikiatrik Po, ndryshimet në vitin 1990 sollën ndryshime në mentalitetin e mendimet e njerëzve si dhe një shtim të shqetësimeve nga stresi, neurozat dhe depresionet. Ndryshimi i pronës nga shtetërore në private ndikoi mënyrën e jetesës, marrëdhëniet shoqërore dhe ato familjare. Ndryshimet u ndjenë në të gjitha moshat por sidomos tek brezi i ri. U vunë në dukje fenomene të tilla si : stresi, neurozat apo depresionet, përdorimi i pijeve si alkooli apo duhani, drogat sidomos tek të rinjtë. Ra interesi i rinisë për shkollën pasi humbën perspektivën për të ardhmen. Shpërndarja e çrregullimeve më tepër në popullsinë qytetare. Shpjegimi për këtë jepet në lëvizjen e lirë e cila bëri që shumë njerëz të vijnë në qytete. Kjo lëvizje solli edhe papunësi, emigracion të cilat ndikuan marrëdhëniet familjare e shoqërore. Shumë njerëz me sistem të dobët filluan të shfaqin çrregullime fillimisht në trajtë stresi më pas depresioni dhe sëmundje të tjera. Llojet dhe graviteti të ndryshme. Shfaqjet e sëmundjeve para vitit 1990 kanë qenë më të pakta pasi njerëzit kishin disa përparësi si puna, arsimimi i detyruar, angazhimi në një varg aktivitetesh social-kulturore (mbushnin kohën). U pakësua vjedhja, droga, përdorimi i duhanit dhe i alkoolit. Pas vitit 1990 pushuan së ekzistuara frontet e punës 9 Ky është përshkrimi i përgjigjes në intervistë jo qëndrimi i autorit. 104 GLOBAL CHALLENGE

105 dhe shumica e aktiviteteve u mbyllën duke u zhvilluar papunësia, humbja e perspektivës për të ardhmen. Këto u bënë edhe burimi i shfaqjeve të sëmundjeve neuropsikike. Këtyre dukurive iu shtuan edhe eksodet/emigrimi. Ata që mbetën zgjodhën mënyra të ndryshme për të mbijetuar si firmat piramidale, lojërat e fatit duke u varfëruar kështu edhe më shumë. Kjo ndikoi në shfaqjen e situatave stresante e përhapjen e shumë vulnerabiliteteve psikike e emocionale. Në lidhje me pyetjen nr. 5 pas vitit 1990 renditen papunësia, përdorimi i drogës, vjedhjet e shtuara, u shtuan konfliktet dhe prishjet familjare, u lëkundën themelet e shumë familjeve, konflikte e ndarje në shumë familje. Kjo ndikoi në psikikën e njerëzve dhe shëndetin emocional së bashku me probleme të tjera si prostitucioni, tradhtia bashkëshortore, lypja, dhuna në familje. Piku i shfaqjes së shqetësimeve vitet Ngjarjet politike ndikuan sidomos tek të rinjtë dhe në vitet që pasuan pati një rritje të ndjeshme të sëmundjeve edhe në vitet e tanishme. Periudha e pas vitit 1990 disa nga shkaqet renditen: shtimi i traumave, aksidente me armë (dëmtim dhe invalidizim i shumë njerëzve). Kjo ndikoi psikologjikisht ata dhe familjarët e tyre duke shtuar problemet psiko-emocionale. Prona përmendet si një shkak për shkak të problemeve dhe konflikteve me të. Mos gjetja e zgjidhjeve të duhura në lidhje me pronën solli konflikte dhe trauma psikike e sociale. Në lidhje me trajtimin theksohet jo në lartësinë e duhur për shkak të bashkëpunimit të pakët mjek-pacient, i sëmurë-familjar. Dukuritë më të shpeshta pas vitit 1990 neurozat, depresionet, psikozat e ndryshme, çrregullime mendore të shkaktuara nga duhani, alkooli dhe droga. Theksohet për një shtim të problematikave si pasojë e dukurive sociale. Grupmosha më e prekur vjeç dhe kryesisht femrat. Kjo pasi ato kanë qenë subjekt i shumë abuzimeve dhe keqtrajtimeve me to si dhuna fizike, psikike, trafikimi, përdorimi i alkoolit nga bashkëshortët për pasojë edhe i dhunës, pjesëmarrja e bashkëshortëve në lojërat e fatit. Çrregullimet më të shpeshta depresion, çrregullime afektive apo të humorit. Zgjidhja e situatës stresante lidhet së tepërmi me çrregullimin. Shkaqe më të shpeshta përmenden papunësia, dhuna në familje, traumat fizike e psikike, përdorimi i alkoolit, drogës, lojërave të fatit (tek meshkujt). Vlerësohet se kjo lidhet dhe me ndikimin e ambientit social dhe nivelin kulturor. Disa shkaqe të përzgjedhura nga ato të renditura në pyetësor: trashëgimia, faktorët social-kulturorë, dhuna në familje, papunësia, emigracioni, traumat fizike e psikike, lëkundjet e themeleve të shumë familjeve shqiptare. Të gjitha cilësohen të shpeshta. Grupmosha më në risk për shkak të ekspozimit ndaj faktorëve socialë dhe kulturorë vjeç. Në pyetjen mbi ndonjë rast me histori tipike jepen dy shembuj; ai i një gruaje e cila pësoi depresion si pasojë e dhunës sistematike nga bashkëshorti dhe ai i një fëmije 15 vjeçar i cili i pranishëm në një familje të dhunshme (babai njëherazi i dhunshëm dhe konsumues alkooli) pësoi një tronditje psikike e cila iu shfaq me gjendje ankthi. Cilësohet se duhet një kombinim me zgjidhjen e situatave stresante. Periudhat më të vështira viti 1997, 1998 dhe dy vitet e fundit. Përmendet sërish polarizimi i shoqërisë në dy grupe të pasur- të varfër, dhuna në familje, droga dhe prostitucioni. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Konkluzione dhe Diskutime Duke fokusuar vëmendjen në përgjigjet e të intervistuarve ka disa të dhëna që kanë nevojë për përshkrim dhe analizë. Së pari disa nga fjalët më të cituara janë ndryshimi i sistemit, dhuna në familje, papunësia, problemet ekonomike, emigrimi, droga dhe alkooli, kultura e pacientit, shpejtësia e ndryshimeve, ndërprerjet familjare apo copëzimi i familjes, problemet me pasurinë, lëvizjet emigruese të fëmijëve dhe pasojat tek prindërit e tyre, etj. Së dyti e gjitha kjo na tregon dy gjëra: e para që problemet emocionale dhe shëndeti mendor janë të lidhura fort në perceptimin e tyre me faktorët socialë të tillë si puna, familja dhe të tjerët dhe, e dyta, se pavarësisht se psikiatrit u pyetën për të Nr. 11 /

106 Mirëqenia emocionale në Shqipërinë komuniste dhe post-komuniste PhD Kandidate, Arbjola Halimi bërë krahasimin dhe evidentimin e dy periudhave (para dhe pas ndryshimeve të vitit 1990) vëmendja e tyre në përgjigjet e dhëna ishte më shumë në periudhën e dytë. Një nga supozimet që mund të ngrihet është se ata janë përgjigjur në këtë mënyrë pasi këndvështrimi gjenetik me të cilin shiheshin çrregullimet gjatë periudhës totalitare i bënte ata të paaftë për të njohur apo marrë në konsideratë dimensionin e faktorëve socialë gjatë kohës shpesh të lidhura me kontekstin politiko-social 10. Reference: 1. Beqja H. (2000). Democratic Transition and Psychology of Today Albanians. Albanian Academy of Science. Tirana. Albania. Pp Bronfenbrenner U. (1979) The Ecology of Human Development, experiment by nature and design. Harvard University Press, fq Irving B. Weiner, George Stricker, Thomas A. Wideger. (2003) Handbook of Psychology, Clinical Psychology. Volume 8. H. Mirsalimi, S. H. Perlerberg, E.L. Stovall, N. I. Kaslow. Family Psychotherapy chapter 15, pp Klicperova M. (1999). Post-Communist Syndrome. Research Support Scheme Electronic, Library Praha, Czech Republic. Published by Higher Education Support 5. Ratner C. (2013). The psychology of oppression. The encyclopedia of Critical Psychology. Springer, pg 1. Online 6. Program of the Open Society Institute, Budapest, Hungary. Pg 6 7. Ministry of Health. Albania (2012). 10 Makro dhe mikrosistemet sipas U. Bronfenbrenner 106 GLOBAL CHALLENGE

107 PhD Kandidat, Man Poga Beteja e Fushë-Kosovës, pikënisje e mitit serb mbi Kosovën! AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Nëpërmjet këtij punimi kemi trajtuar mitin që historiografia serbe ka ngritur mbi Kosovën si pjesë të Serbisë, duke u kapur pas një beteje të shek XIV, i sjellë si argument historik për të legjitimuar sundimin mbi të. Në vitin 1389, mes aleances Ballkanike (krishtere) dhe Perandorisë Osmane, u bë një ballafaqim i ashpër ushtarak, që u regjistrua në kronikat e kohës si beteja e Fushë-Kosovës, bazuar në emërvendin ku u mbajt beteja. Kjo betejë, për nga ngarkesa historike që mbart, mbetet edhe sot një nga ngjarjet më të diskutuara nga historiografia ballkanike dhe jo vetëm. Përveçse janë botuar me qindra libra, artikuj, studime, janë ndërtuar monumente duke e sendërtuar deri në mitizim këtë ngjarje. Serbët, e nxorën nga arkivi historik për ta interpretuar vonë rreth shek XIX, prej nga gatuan tezën historike se: shqiptarët erdhën në Kosovë pikërisht në këtë betejë si aleat të Osmanëve. Pikërisht për këtë arsye, me shkatërrimin e Perandorisë Osmane gjatë shekullit të XIX-XX, dhe krijimit të shtetkombeve të reja, Serbia ngriti pretendimin se këto territore duhej ti ktheheshin asaj, me argumentin se shqiptarët janë të ardhur. Kjo tezë rimerret sa herë diskutohet çështja e Kosovës, duke spekuluar mjaft me përkatësinë etnike të popullsisë së Kosovës, sidomos me etiketën serbe që tentohet t i vishet territorit ku banojnë aktualisht qytetarët e Kosovës. Ndërsa shumë studiues Nr. 11 /

108 Beteja e Fushë-Kosovës, pikënisje e mitit serb mbi Kosovën! PhD Kandidat, Man Poga serbë e emërtojnë territorin e Kosovës si Serbi duke sjellë në ndimë betejën e vitin 1389 në Fushë-Kosovë; disa të tjerë spekulojnë edhe më, dhe e quajnë Turqi, duke sjellë në vëmendje fenë islame. Ndërkohë, faktet historike dëshmojnë krejt të kundërtën. Fjalët kyçe: Miti Serb i Kosovës, Beteja e Fushë-Kosovës, viti 1389, Kosova, Serbia, Perandoria Osmane Dobësimi dhe shthurja e Perandorisë Serbe para betejës së Fushë-Kosovës Duke përfituar nga lufta e gjatë civile brenda Perandorisë Bizantine, Car Dushani i kurorëzuar mbret më 1331, futi në dorë shumë territore, duke u zgjeruar së tepërmi edhe në Ballkanin jugor, sundimi i tij edhe pse i shkurtër ( ) i dha Serbisë mesjetare një lulëzim. Ai ngriti një Perandori shumëgjuhëshe që shtrihej që nga Danubi deri në gjirin e Korinthit. Pushtimet e mëdha ai i arriti më 1340, ndërsa Perandoria filloi të shthurej fill pas vdekjes së tij, më Me vdekjen e sunduesit Car Dushani shpërthyen mospajtimet e brendshme. Shthurja e Perandorisë Serbe ishte afër, ajo ndodhi me shpejtësi nën sundimin e të birit të Dushanit, Car Uroshit. Pas vdjekjes së të atit, Car Uroshi, u detyrua që mjaft territore ti ndante me fisnikët si Llazar Hrebelanoviqin, dhe Vukashin, një nga administratorët e tij të lartë, të cilit i dha me vonë titullin kral. Ndërkohë, të favorizuar nga situata e nderë politike ushtarake, menjëherë në palcën shqiptare ngritën krye fisnikë shqiptarë, të cilët duke nuhatur dobësimin e serbisë nuk nguruan për tu hedhur në sulm, ata rifituan shumë territore të cilat i kishin humbur më parë. Konkretisht në Zetë e në Shqipërinë e epërme u fuqizuan së tepërmi Balshajt, në verilindje e në Shqipërinë e mesme Dukagjinët dhe Kastriotët. Në jug aleanca shqiptare e krijuar nga Karl Topia e Gjin Bue Shpata korrën një fitore të lavdishme në luginën e Ahelout në vitin 1358, kundër Niqofor Angjelos (dhënder i Stefan Dushanit), i cili në ketë betejë kishte si aleat serbët, të udhëhequr nga prijësi serb Th. Preljuboviç. Pas kësaj fitore Princat shqiptar zotëruan Etolinë, Akarnaninë dhe periferinë e Artës. Në këtë klimë intensive zhvillimesh politike, po gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIV në horizontin ballkanik u shfaq jo pa pretendime, një Perandori në ngritje, rreziku Osman. Depërtimet osmane në thellësi të Gadishullit sa vinin e bëheshin një kërcënim real për të gjithë. Historiografia Serbe si pikë kthese shënjon betejën e 1389-tës si fatalitetin e saj kombëtar e historik kundrejt përballjes me Perandorinë Osmane. Përpara se të vijmë tek beteja e famshme e Fushë-Kosovës, e 1389-tës, do trajtojmë dy ngjarja mjaft të rëndësishme të cilat përshpejtuan rënien e shtetit serb, para se të vijë beteja e 1389-tës. E para është beteja e vitit 1371: ku një ushtri Serbe nën komandën e Vukashit dhe vëllait të tij, u asgjësua nga forcat osmane në lumin Maricë në Bullgari, kurse car Uroshi vdiq. Ngjarja e dytë që lidhet me fundin e Dinastisë së Nemanjidëve, (Uroshi nuk kishte djalë), ishte pushtimi i pjesës jugperëndimore të Kosovës nga Balshajt, përfshirë Pejën dhe Prizerenin 2. Pra, situata gjeopolitike në Ballkan kishte ndryshuar me kohë, Perandoria Serbe ishte dobësuar shumë, 17 vjet para betejës së Fushë-Kosovë, serbët ishin thyer keqas nga osmanët. Nga ana tjetër, shumë fisnikë shqiptarë ishin forcuar, kishin zgjeruar principatat e tyre dhe po jetonin kohën e tyre, e cila nuk është se zgjati shumë. Mirëpo, siç do shohim, një dekadë më vonë një fuqi e madhe ushtarake do i kërcënonte të gjithë, serbë, bullgarë, shqiptarë, vlleh etj. Si rrjedhojë, të gjithë Princat e Ballkanit e panë veten njësoj të rrezikuar para egos në rritje të Perandorisë Osmane. Pak a shumë fati politik i gjithë kësaj hapësire të gjërë, në rrethana të reja gjeopolitike do të merrte një kah krejt tjetër me fitoren e osmanëve përballë aleancës së krishtere, në fushen e mëllenjave. 1 Malcom, N. Kosova një Histori e shkurtër, Koha, Prishtinë, 2011, fq Vepër e cituar, fq GLOBAL CHALLENGE

109 Beteja e vitit 1389-të në Fushë-Kosovë dhe ndërtimi i një miti në shek. XIX Si zot i dy të tretave të Azisë se Vogël, Sulltan Murati iu kthye me të shpejtë përqendrimit për zgjerim në Ballkan sepse pritej fushata e programuar prej tij. I nisur nga Filipi, ai nuk shkoi drejt Sofies as drejt Nishit, ku e prisnin Llazari dhe Tvërokja, por drejt Velbuzhdit (Kjustendil), prej ku mbërriti në fushën e Kosovës Kosovo polje, në afërsi të qytetit të sotem te Prishtinës. E sigurt ështe se në këtë betejë ushtria e Muratit ishte e përforcuar me kontigjentët e vasalëve të tij të krishterë: Kostandini, princi bullgar i Velbuzhdit, serbi Marko Kraljevic, armik i Llazarit, ndër to mungonte basileusi Jovan V, që s ishte në gjendje të mobilizonte trupa 3. Përballë ishin rreshtuar ushtritë e princit Llazar dhe të mbretit Tvërtko të cilët ishin përforcuar me kontigjente Vllahe të Vojvodës Mircea dhe nga Shqiptarët e Gjergj Balshës dhe të Dhimitër Jonimës. U fol për vetë nga njëra anë dhe për vetë nga tjetra duke i kthyer shifrat sipas burimeve osmane ose kristiane 4. Beteja përfundoi me pasoja për aleancën ballkanike ata u thyen bashkë me shpresën për të ushtruar më gjatë e në mënyrë sovrane pushtetin e tyre mbi territoret e principateve. Veç të tjerash, kjo ngjarje perceptohej mes serbëve dhe shqiptareve në mënyrën e gjithësecilit edhe nga pikëpamja folklorike. Rapsodët kishin nisur ndërkaq fillimet e këngëve të tyre secili në gjuhën e vet. Ato ngjanin me këngët e hershme, madje dhe fjalët ishin po ato. Pleqtë serbë këndonin: O ç po bëhen gati të na mësyjnë shqiptarët, dhe po ashtu lahutarët shqiptarë: Ngrehuni burra, se po ia bëhin shkjetë 5. Në këto këngë epike lahutare, bie në sy lartësimi i dy figurave kryesore që përkojnë me ngjarjen. Në epikën Shqiptare, lartësohet fort, epërsia, dukja dhe trimëria e heroit te luftës Milosh Kopiliqit, nëpërmjet së cilës ngrihet lart akti i tij historik, ai i vrasjes së sulltan Muratit në çadrën e tij pak pas mbarimit të betejës. Ndërsa në epikën serbe ngrihet lart figura e mbretit Lazar, që shkon deri në legjendë. Ai u kthye në hero dhe shenjtor, kësisoj siç e donin rregullat edhe jeta e tij, filloi të përshkruhej në frymën e vuajtjeve të Krishtit. Megjithse të tërheq vemendjen fakti se tradita popullore serbe për Milosh Kopiliqin është fare e varfër. Kjo heshtje përcillet me shekuj. Për të do të flitet vetëm në dy shekujt e fundit atëherë kur nis të krijohet miti serb i Kosovës 6. Serbët pretendojnë edhe këtu mbi përkatësinë etnike të këtij heroi. Në lidhje me përmbajtjen dhe origjinalitetin e epikës serbe, ngelet shumë për të dyshuar duke marrë parasysh edhe vendin apo periferinë ku janë mbledhur këto këngë. Vuk Karaxhiqi 7 thotë se dhjetë nga njëmbëdhjëtë këngët e betejës së Fushë-Kosovës, i ka mbledhur në një lokalitet të veriut në Srem, ndërsa të njëmbëdhjetën në Karlovac të Kroacisë. Për kundër, këngët shqiptare janë regjistruar në vatrën e ngjarjeve, ose në rrethina të afërta me ato, ku organisht bashkë më këngët jetojnë edhe shqiptarët sot e asaj dite si: në Fushë-Kosovë, Drenicë, Prishtinë, Pejë, Rugovë, Ferizaj, Has, etj 8. Në Serbi u krijua një epos që në Evropën perendimore arriti të fitojë edhe admirimin e vetë Gëtes. Këtyre këngëve iu mungonte edhe baza tjetër historike, heroi kryesor Marko Krajleviç, që në të vërtetë ishte një bashkpunëtor i deklaruar i osmanëve, e që në betejën e Fushë-Kosovës ishte përkrah tyre, megjithatë u vazhdua të besohej në historitë e pasqyruara në këngë deri në ditët e sotme. Nëpërmjet këtyre këngëve epike u krijua një mitologji në ndihmë të ideologjisë që Serbët rrekën të argumentojnë se pikërisht në këtë vit, në këtë betejë daton fataliteti i mbretërisë se tyre, kjo sipas tyre për faj të shqiptarëve të cilët ishin përkrah Turqve. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 3 Castellan, G, Histori e Ballkanit, Cabej, Tiranë, 1991, fq Castellan, G. Vepër e cituar, fq Kadare. I, Tri Këngë Zie Për Kosovën, Onufri, Tiranë, 2005, fq Prof. Dr. Qamil Haxhihasani, Beteja e Fushë-Kosovës (1389) Në Epikën Popullore Shqiptare. Botim nga Akademia E Shkencave E Shqipërisë, Beteja E Kosovës 1389 (përmbledhje studimesh), fq Mbledhës, studiues i epikës folkloristike popullore Serbe 8 Prof. Dr. Qamil Haxhihasani, Beteja e Fush-Kosovës (1389), Në Epikën Popullore Shqiptare. Fq. 155 Nr. 11 /

110 Beteja e Fushë-Kosovës, pikënisje e mitit serb mbi Kosovën! PhD Kandidat, Man Poga Nëpërmjet kësaj serbët i mëshojnë idesë së shqiptarët janë të ardhur pikërisht në këtë kohë, dhe nuk kanë luftuar kundër pushtuesve turq, por ata kanë ndihmuar këtë perandori duke shërbyer në të 9. Në fakt në çdo perandori, për vetë natyrën e tyre, çdo popull shërben në administratën e saj, sikurse çdo popull lufton pastaj për pavarsinë e tij. Shqiptarët e dëshmuan me luftra të përgjakshme edhe kundërshtinë ndaj pushtimit Osman, vetë periudha e lavdishme e Gjergj Kastriotit e dëshmon këtë. E gjithë kjo ideologji që ushqehet tek data 28 Qeshor 1389, do të marrë trajta vërtet historike, patetike e nacionaliste gjatë shek. XIX. Kulmi i së cilës arrihet me hartimin e programit të njohur të Ilia Garashanit, Nacertania, Ky dokument, u hartua në momentin më të favorshëm historik për serbët, i cili vjen si shprehje e projektit pan-serb për tu zgjeruar nën parimin e së drejtës së shenjtë historike. Këtu kemi referimin e drejtpërdrejtë në historinë serbe të shek. XIV, prej nga ushqehet aspirata e krijimit të një shteti të madh nëpërmjet zgjerimit në toka të banuara nga popullsi të tjera si, kroatë, bullgarë, maqedonas, shqiptarë, malazez, boshnjak, hungarez, pikërisht në momentin kur po shikohej rënia e Perandorisë Osmane. Pra, duhej gjetur nje ideologji vetëpërcaktimi nacional për të aneksuar trojet e tjera, ndër to dhe shqiptare që gjendeshin brenda Perandorise Osmane. Me synimin e shtrirjes së kufijve të Serbisë në kufijtë e dikurshëm të Perandorisë së Stefan Dushanit. Dhe me së miri ishte ideologjia serbe e shekullit XIX ajo që krijoi kultin e Betejës mesjetare të Kosovës, si një lloj ngjarje historike e vetpërcaktimit nacional dhe shpirtëror 11. Gjë që kaloi jo pa sukses, të gjitha vendimet gjatë dhe mbas përfundimit të Luftës Ruso-Turke, ishin në disfavor të shqiparëve. Si Traktati i përkohshëm i Shën-Stefanit (1877), ashtu dhe Kongresi i Berlinit i mbajtur me 13 Qeshor - 13 Korrik 1878, rënduan së tepërmi pozitat e shqiptarëve, duke i parë si qytetarë dhe territore të Perandorisë Osmane. Kongresi i Berlinit u mbajt në një kohë kur ishte paraprirë hershëm nga lëvizje pan-nacionaliste, siç ishin pan-sllavizmi, pan-gjermanizmi, pan-italianizmi. Të gjithë kishin në thelb shtete nacionale, me etnicitetet e tyre brenda dhe me zgjerime të mundshme territoriale 12. Berlini nuk adresoi fare se çfarë do të bëhej me tutje me Perandorinë Osmane, si do proçedonin popujt Ballkanikë dhe as që u mor fare me çeshtjen madhore shqiptare, e cila, pikërisht për këtë gabim të Kongresit, do të bëhej nyje e krizës së ardhshme Ballkanike 13 Përkatësia fetare dhe etniteti i popullsisë së Kosovës në Perandorinë Osmane Gjatë sundimit nga Perandoria Osmane, sidomos në gjysmën e dytë të shek. XVI dhe në shek. XVII, një pjesë e konsideruar e popullsisë shqiptare islamizohet, dhe si rrjedhim, një pjesë e antroponimisë së saj shëndrrohet në antroponimi të sferës fetare islamike. Bazuar në këtë fenomen, ngrihet pretendimi nga studiues Serbë, dhe jo vetëm, se banorët e sotëm të Kosovës janë Turq. Sepse në identitetin Kombëtar Serb, feja është e pandashme me etnicitetin. Mbështetur në teorinë e panizmit fetar, si përfaqësim gjeopolitik i bazuar në një rend të përbashkët që fton në këtë rast: në bashkimin nën të njëjtin besim fetar dhe funksionon mbi logjikën imperiale, duke nisur nga një apo disa 9 Jasminka Udoviçki & James Ridgeway, Yugoslavia s Ethnic Nightmare, fq. 28; 10 Naçertanije, in Delo, Beograd, 1906 (përkthim shqip nga H. Bajrami në, Ilia Garashanini dhe politika e tij shtetërore , Vjetar-Godisnjak, XXIV/88, Prishtinë, Malcolm, N, Kosova një Histori e Shkurtër, Revista Koha, nr 11, datë 15 maj 1999, faqe Glenny, Misha. The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, Viking, 2000, fq, marrë nga Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali : Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë 2013, fq Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali : Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë 2013, fq GLOBAL CHALLENGE

111 qendra lëvizëse, pra, nga një ose disa Shtete të cilat ushqejnë ambicie hegjemoniste 14. Kisha ortodokse gjatë pushtimit Osman u bë baza e rezistencës serbe dhe ka ndikuar në krijimin e identitetit të popujve sllavë. Për pasojë, identiteti serb lidhet ngushtë me fenë ortodokse. Shumica e shqiptarëve, boshnjakëve, vllehëve dhe bullgarëve që kaluan në fenë islame janë parë nga serbët drejtpërdrejtë si besnikë të konvertuar, ose funksionarë besnikë të Sulltanit 15, pra, të njësuar me Perandorinë Osmane. Ndryshe nga serbët, identiteti kombëtar shqiptar u ruajt fort dhe vjen deri sot, pavarësisht pushtuesve me përkatësi të ndryshme fetare (Katolike, Ortodokse, Muslimane), sepse nuk përfaqësohet, unisohet, aq më pak të identifikohet etnikisht me një fe përkatëse sikurse fqinjët, (Serbët dhe Grekët- M.P) por thellë me identitetin shqiptar lidhen tipare krejt të veçanta të cilat nuk diktohen nga përkatësia fetare, por nga gjuha e veçantë dhe e lashtë, historia, trashëgimia kulturore. Prania e popullsisë shqiptare në këtë kohë përbën në vetvete një dëshmi të pakundërshtueshme, që provon se ajo ekzistonte aty edhe në periudhën e sundimit mesjetar rasian-serb, se ishte autoktone dhe vazhduese e popullsisë së dikurshme ilire, se një pjesë e madhe e saj i kishte bërë ballë procesit të vështirë të sllavizimit gjatë shekujve XII-XIV. Dëshmi për prezencën shqiptare në Kosovë dhe viset veriore, na japin regjistrimet e para të popullsisë nga Perandoria Osmane menjëherë pas pushtimit të Kosovës. Deftërët e mbajtur për rregjistrimin e popullsisë dhe pasurisë në shek. XIV- XV dhe XVI, janë përkthyer nga gjuha Osmane dhe botuar nga studiuesi i mirënjohur Selami Pulaha 16 Në islamizimin e popullsisë shqiptare vepruan edhe faktorë të tjerë ekonomikë e social-politikë. Ku shumë faktorë ekzistencialë dhe jetësorë lidheshin me pasjen e fesë myslimane, si p.sh, mbajtja e armës, shtimi, mbajtja, trashëgimi i pronës, si dhe karriera ushtarake vareshin nga përqafimi ose jo i fesë myslimane. Megjithatë siç theksojnë studiuesit disa parime janë te kristianizmi si themel, ndërsa disa janë te muslimanizmi si superstrukturë mendimi dhe sjellje. Të parat vlejnë si traditë dhe edukatë historike, të dytat si formë konkrete të përshtatjes në rrethana të reja historiko-konkrete ku imponimi i islamizmit ka në themel tezën e konvertimit 17. Në këtë periudhë kohore, ku populli shqiptar qëndroi pothuajse për 500 vjet nën pushtimin Osman u shënuan shumë ngjarje e rrethana historike të cilat pasqyrojnë rëniet dhe ngritjet gjatë këtyre shekujve. Trojet shqiptare u ndanë në katër vilajete, ku mes të tjerash me ndarjen administrative osmane në 1871, u krijua edhe vilajeti i Kosovës me qendër ne Shkup. Sipas regjistrave e statistikave zyrtare osmanë ky Vilajet kishte banorë 18. Një vilajet ky mjaft i gjërë për nga shtrirja por edhe për nga popullsia, ku pjesa dërrmuese ishte Shqiptare. Në tërësinë e kësaj pjese administrative së bashku me Sanxhakun e Nishit, Vilajeti i Kosovës përfshinte në gjirin e vet troje të tjera etnike shqiptare. Këtë e pohojnë, midis të tjerëve, tre vezhgues të huaj, të cilët disa dekada përpara Kongresit të Berlinit, i vizituan këto troje. Që të tre këta vëzhgues, njohës të mirë të Gadishullit Ballkanik, studjuesi erodit frëng, Ami Boue më 1810, analisti i mprehtë britanik E. Spenser më 1847 dhe shkencëtari i njohur austriak J. Hahn më 1853, kishin dhënë në mënyrë të përafërt edhe konturet e trojeve ku shqiptarët ishin të pranishëm në kohën e tyre. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 14 Chauprade A Geopalitique: Costantes et changements dans I histoire:, 3 edion revue et qugmentee, Paris, Ellpses, fq. 448; Marrë nga Aliraj Rovena, Identiteti kombëtar serb, shkrim i botuar në revisten Marrëdhënie Ndërkombëtare nr. 6, fq Aliraj Rovena, Identiteti kombëtar serb, shkrim i botuar në revisten Marrëdhënie Ndërkombëtare nr, 6, fq Për më gjërë shih: Selami Pulaha, Defteri i Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës, i viti 1485, Tiranë, 1974; Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, Tiranë, Kabo, Përparim, Autoritarizëm Në Tranzicion, Plejad, Tiranë, 2006, fq Akademia e Shkencave, vepër e cituar, fq. 84. Nr. 11 /

112 Beteja e Fushë-Kosovës, pikënisje e mitit serb mbi Kosovën! PhD Kandidat, Man Poga Sipas tyre, shqiptarët ishin të pranishëm në Veri deri në Nish, Leskofc dhe Vranjë, në Lindje deri në Kumanovë, Prelep dhe Manastir, në Jug deri në Konicë, Janinë dhe Prevezë, pa qenë nevoja të përsëritet se në periferi të kësaj treve kishte përzirje etnish, ku shqiptarët formonin diku pakicën përballë etnive tjera 19. Të dhënat që na japin këto vëzhgues të mprehtë, janë mjaft të rëndësishme në pasqyrim real të panoramës etnike të popullsisë që jetonte në Kosovë gjatë Perandorisë Osmane përpara se këto territore të bëhen pre e pazareve për copëtim nga fuqitë e mëdha. Popullsia dërmuese që jetonte në katër vilajetet, aq më tepër ajo e vilajetit të Kosovës, ishte në shumicë thjesht shqiptare, pavarsisht përkatësisë fetare, musliman, katolik apo ortodoks. Përfundime Kur Perandoria Osmane po tronditej thellë në rrënjët e veta, Serbët nxorën nga antropopsikikja e tyre mitin për Kosovën. Por kësaj rradhe me një program të detajuar e me ideator shtetarë e akademikë. Një platformë të tillë themeloi Ilia Garashani Ministër i Brendshëm i Serbisë në vitin 1844, e që njihet platforma e parë politike e detajuar e qarqeve drejtuese të Beogratit, njeherësh dhe baza ideologjike e programit shovinisht të Serbisë së Madhe 20. Si synim kryesor i autorit ishte plotesimi i detyrave të përcaktuara nga car Stefan Dushani të cilat qenë nderprerë nga beteja e Kosovës e vitit Në këtë mënyrë rikrijimi i Perandorisë Serbe arsytohej si e drejtë historike, të cilën ngelej për ta përfunduar sundimtaret e shekullit XIX. E gjithë kjo devizë politike u mbështet e u propogandua në baza mitike, folklorike e aspak shkencore. Në ndihmë te saj u mobilizuan një grup i tëre akademikësh gjatë dy shekujve për të ushqyer, argumentuar e mbështjellur me të ashtëquajturën argument shkencor ekspasionin e Serbisë mbi Kosovën si të drejtë historike. Por, siç thekson edhe S. Pulaha kjo shkencë nuk ka pasur për bazë normat dhe moralin shkencor, të vërtetën shkencore, por vetëm interesat e politikës së ditës, politikës anti-shqiptare. Shkencëtarët e tillë përpiqen që me çdo kusht ta mohojnë prejardhjen ilire të shqiptarëve. Ata kishin vetëm një qëllim të caktuar - mohimin e së kaluarës historike etnike të shqiptarëve, falsifikimin e historisë dhe të autoktonisë së tyre 21. Ky mit pati përhapje të madhe nga ana serbe, ndërsa nga ana shqiptare u trajtuar vone, për shkak të mungesës së shtetit, zëri i shqiptarëve ishte i zbehtë në kancelaritë europiane. Por sot, jemi në rrethana krejt të tjera, vetë zhvillimet e fundit në të mirë të krijimit dhe njohjes së shtetit të dytë shqiptar në Ballkan dëshmon se Bota Perendimore është njohur mirë me faktet historike dhe ka marrë në konsideratë të vërtetat, jo mitet. 19 Prof. Dr. Kristo Frashëri, Kosova historike dhe Kosova e sotme, Konfrenenca e Bujanit, ASH e RSH dhe IH në Tiranë, Sesion Shkencor kushtuar 55 vjetorit të Konferencës së Bujanit, mbajtur në Tiranë, më 20 janar Cituar nga Dr. Jusuf Osmani, Kolonizimi Serb i Kosovës, fq Naçertanije, in Delo, Beograd, 1906, përkthim shqip nga H. Bajrami në, Ilia Garashanini dhe politika e tij shtetërore , Vjetar-Godisnjak, XXIV/88, Prishtinë, 1988, fq, Shih: M. Verli, Kosova sfida shqiptare në Historine e një Shekulli, Tiranë 2007, fq, Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV-XVI, Tiranë, 1984, fq GLOBAL CHALLENGE

113 Bibliografia: 1. Malcom, N. Kosova një Histori e shkurtër, Koha, Prishtinë, Castellan, G, Histori e Ballkanit, Çabej, Tiranë, Kadare,I, Tri Këngë Zie Për Kosovën, Onufri, Tiranë, Prof. Dr. Qamil Haxhihasani, Beteja E Fush-Kosovës (1389) Në Epikën Popullore Shqiptare. Botim nga Akademia E Shkencave E Shqipërisë. 5. Jasminka Udoviçki & James Ridgeway, Yugoslavia s Ethnic Nightmare. 6. Naçertanije, in Delo, Beograd, 1906 (përkthim shqip nga H. Bajrami në, Ilia Garashanini dhe politika e tij shtetërore , Vjetar-Godisnjak, XXIV/88, Prishtinë, Malcolm, N, Kosova një Histori e Shkurtër, Revista Koha, nr 11, datë 15 maj Glenny, Misha. The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, Viking, 2000, marrë nga Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali : Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë Bashkurti, Lisen, Koncerti dhe Funerali : Shqiptarët-Ballkani-Fuqitë e Mëdha, Tiranë Chauprade A Geopalitique: Costantes et changements dans I histoire:, 3 edion revue et qugmentee, Paris, Ellpses, Marrë nga Aliraj Rovena, Identiteti kombëtar serb, shkrim i botuar në revisten Marredhënie Ndërkombëtare nr Aliraj Rovena, Identiteti kombëtar serb, shkrim i botuar në revisten Marredhënie Ndërkombëtare, nr, Pulaha, Selami Defteri i Regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës, i viti 1485, Tiranë, 1974; Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, Tiranë, Kabo Përparim, Autoritarizëm Në Tranzicion, Plejad, Tiranë, Prof. Dr. Kristo Frashëri, Kosova historike dhe Kosova e sotme, Konfrenenca e Bujanit, ASH e RSH dhe IH në Tiranë, Sesion Shkencor kushtuar 55 vjetorit të Konferencës së Bujanit, mbajtur në Tiranë, më 20 janar Cituar nga Dr. Jusuf Osmani, Kolonizimi Serb i Kosovës. 15. Pulaha, Selami Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujve XV-XVI, Tiranë, AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Nr. 11 /

114 Kuptimi mbi tekstin dhe elementët kryesorë të realizimit të tij PhD Kandidate, Adriana Thomollari PhD Kandidate, Adriana Thomollari Kuptimi mbi tekstin dhe elementët kryesorë të realizimit të tij Abstrakt Konceptet mbi tekstin dhe elementet përbërëse të realizimit të tij, janë mbështetur kryesisht në mënyra të ndryshme të formulimit të nocionit tekst të cilat variojnë në rrafshin horizontal dhe vertikal, duke e përshkruar tekstin, herë si një fjalë e vetme e shkruar me domethënien e një ideje të shprehur në një mënyrë jo verbale, herë si një njësi mbifrazore dhe herë si një hierarki fjalish të unifikuara nga pikëpamja koherente dhe kohezive. Gjuhëtarë të njohur si Adam, Brenclart, Charaudeau, Chartrand, Beugrande dhe Dressler, Harold Weinrich, Klaus Winker, Sorinne M. Ardeleami, Gilles Sianffi dhe Dirk van Raemdanck, Harris, Kock, K. Dilero, N. Vasfi, Sh. Rrokaj, J. Thomai, Rexhep Isajli, Xh. Lloshi, Hasan Mujaj, kanë dhënë kontribut me vlerë në përkufizimin e konceptit tekst. Veçanërisht të rëndësishme konsiderohen mendimet e shprehura nga autorët gjermanë. Në këtë punim i kushtohet rëndësi edhe shkrimeve të autorëve shqiptarë Nonda Varfi, Klodeta Dibra, Shezai Rrokaj, të cilët na ofrojnë mundësinë për të arritur një nivel më të lartë kuptueshmërie mbi përkufizimin e tekstit dhe elementeve që mundësojnë realizimin e një teksti të shkruar. Natyrisht, studimet dhe përkufizimet e autorëve gjermanë si Beugrande dhe Dressler, zënë vendin më të madh në gjuhësinë e tekstit duke na ofruar burime të rëndësishme informacioni mbi tekstin si njësi komunikimi 114 GLOBAL CHALLENGE

115 dhe elementet përbërëse të realizimit të një teksti. Duke i renditur këta elementë nga këndvështrimi i standarteve të tekstualitetit, autorët Beugrande dhe Dressler si dhe studiues të njohur si M. Reitbauer, analizojnë dhe shpjegojnë përkatësisht secilin prej elementëve duke i emërtuar ato përkatësisht si: koherenca, kohezioni, qëllimi, pritshmëria, funksioni informues, konteksti situativ dhe ndërlidhja. Një vend tjetër në këtë punim i është kushtuar edhe implikimeve praktike për ilustrimin e konceptit mbi tekstin dhe mënyrën se si ndërthuren elementet përbërës për të realizuar një tekst të shkruar gjatë mësimit të anglishtes për qëllime specifike. Fjalët kyçe: Tekst, Element, Standart, Raport teknik. Në lindjen dhe konsolidimin e gjuhësisë së tekstit si shkencë më vete kanë ndikuar rryma të ndryshme si ajo gjermane, anglosaksone, frankofone, por konceptet e gjuhësisë gjermane dhe asaj angleze kanë pasur peshën më të madhe në hedhjen e themeleve të kësaj shkence. 1 Si periudhë e lindjes së gjuhësisë së tekstit njihet fillimi i viteve 60, e cila përkonte me kohën kur gramatika gjenerativo - transformuese po lulëzonte në Europë. Si referencë bazë merret libri i autorit gjerman Hareg Pronomia und Textkonstitution (1968), por nevoja për të tejkaluar kufijtë strukturorë të fjalisë ishte përmendur qysh në 1964 nga Herald Eenrich në variantin e tij të parë Tempus. Gjithashtu parimet themelore janë trajtuar edhe nga gjuhëtarë të tjerë si Petefi, Van Dijk, Gulich, Hartmann, Ihee, Schmidt, Halliday e Hasan me Cohesion in English (1976), punim i cili ka pasur jehonë tek shumë autorë frankofonë. Combettes, Charolles, Slakto, Vigne i kanë përdorur punimet e gjuhësisë së tekstit për të studiuar dukuri që kanë të bëjnë me mësimdhënien e gjuhës dhe më saktësisht me mësimdhënien dhe mësimnxënien e gjuhës amtare. Duke u bashkangjitur emrave të mësipërm edhe kontributin me shumë vlerë të gjuhëtarëve të tjerë si: Bakhtinë, Adam, Brenclart, Charaudeau, Chartrand, Beugrande dhe Dressler, Harold Weinrich, Klaus Winker, Sorinne M. Ardeleami, Gilles Sianffi dhe Dirk van Raemdanck, Harris, Kock, K. Dilero, N. Vasfi, Sh. Rrokaj, J. Thomai, Rexhep Isajli, Xh. Lloshi, Hasan Mujaj, do të donim të ndaleshim më hollësisht në analizën tekstore të disave prej tyre, duke iu referuar për këtë studimit të kryer nga Profesor Nonda Varfi dhe Profesore Klodeta Dibra mbi nocionin tekst dhe evolucionin e tij në kapitullin e dytë të librit Gjuhsi teksti, faqe 23-30, Tiranë Kështu, Michael Halliday, (1973), në përkufizimin që jep për tekstin, bazohet në tre funksionet e ligjërimit: funksioni shestues, funksioni ndërpersonal dhe funksioni tekstual; ky i fundit ka të bëjë me krijimin e teksit Teksti është njësi gjuhësore funksionale që realizon ligjërimin, ashtu si fjaliaqë është një njësi sintaksore., dhe më tej vazhdon Funksioni tekstual nuk kufizohet vetëm me vendosjen e marrëdhënieve midis fjalive, por merret edhe me organizimin e brendshëm dhe kuptimin e fjalive. Pra Halliday e sheh tekstin në kuadrin e gjuhës, si njësi gjuhësore, duke vënë në pah njëkohësisht edhe funksionin e tij si realizues i ligjërimit; d.m.th. ligjërimi ynë relizohet me anën e teksteve. 2 Gjithashtu, në përkufizimin e tij Halliday prek edhe problemin e organizimit të brendshëm të tekstit, por pa nxjerrë në dukje elementët që realizojnë këtë organizim. Ajo ç ka e bën të rëndësishëm përkufizimin e Halliday-t është fakti se studiuesi e shtrin tekstin në kuadrin gjuhësor dhe nuk vë në dukje shenjën e barazimit me ligjërimin. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 1 Nonda Varfi, Klodeta Dibra, Gjuhësi teksti, Tiranë, Nonda Varfi, Klodeta Dibra, Gjuhësi teksti, Tiranë, Nr. 11 /

116 Kuptimi mbi tekstin dhe elementët kryesorë të realizimit të tij PhD Kandidate, Adriana Thomollari Studimet e mëpastajme të Beaugrande, Oomen, Schmidt, Mayrdomo, Beaugrande-Dressler, Bakhtine, Adam e të tjerë, do të shprehin përkufizime më të plota mbi tekstin. Interes paraqet studimi i Robert de Beaugrande (1979), në të cilin ai i rikthehet konceptit të fjalisë me një interpretim tashmë më të përpunuar. Beaugrande shkruan se dallimi themelor ndërmjet fjalisë dhe tekstit është se fjalia përkufizohet vetëm brenda një sistemi që zakonisht në gjuhësi merr emrin gramatikë dhe në semiotikë sintaksë, ndërsa teksti i referohet një sistemi të shumëfishtë me të cilin është në bashkëlidhje. Pra, fjalia është njësi e qenësishme monosistemore dhe teksti njësi transistemore. Dhe më poshtë vijon Vendi i njësisë transistemore tekst është në ligjërim. Një ligjërim mund të përfshijë vetëm një tekst, siç është rasti i novelës ose disa tekste, siç është bashkëbisedimi. Teksi kufizohet nga qëllimet e krijuesve të tij, të cilët ofrojnë reciprokisht seri elementesh të rëndësishme, dhe jo thjesht nga plotësitë e veta gramatikore. Përkufizimi i Beaugrande përcakton qartë vendin dhe funksionin e tekstit. Duke e quajtur tekstin njësi transistemore pranon karakterin kompleks (global koherent) të tij. Gjithashtu, duke pohuar së vendi i njësisë tekst është në ligjërim vë në dukje një karakteristikë mjaft të rëndësishme, se: ligjërimi ynë (shkrimor apo gojor) përbëhet nga tekste, duke e përcaktuar kështu tekstin si akt që realizon komunikimin ndërnjerëzor. 3 Ashtu si studiuesi Prosdocini, i cili e sheh tekstin si strukturë hierarkike (nga njësitë më të vogla kalohet në njësinë më të madhe), edhe studiuesi Jean Michael Adam ndjek këtë logjikë arsyetimi. Duke e përkufizuar tekstin si një strukturë të përbërë nga sekuenca fjalish, Adam sqaron se njësia tekstuale është një rrjet marrëdhëniesh hierarkike, d.m.th., është një madhësi e ndërtuar nga njësi më të vogla të lidhura midis tyre, është një njësi relativisht e pavarur me një organizim të brendshëm, që realizohet nga marrëdhënia e varësisë /jo varësisë së elementeve të tij. Studiuesit shqiptarë Klodeta Dibra dhe Nonda Varfi mbrojnë mendimin e dhënë prej Jean-Michel Adam, duke e përkufizuar tekstin si një tërësi strukturore, e përbërë nga një fjali a tërësi thëniesh, që funksionojnë brenda një hierarkie të caktuar që përftohet sipas një konteksti të caktuar. 4 Koncepti mbi tekstin është pasqyruar edhe në tekstin e Gjuhësisë së Përgjithshme me autor Profesor Shezai Rrokaj, i cili krahas analizës që u bën mendimeve të shprehura nga gjuhëtarë të ndryshëm, paraqet edhe përkufizimin e tekstit nga këndvështrimi i gjuhësisë së përgjithshme duke e vënë theksin tek uniteti i sekuencës së fjalive të cilat si nga pikëpamja koherente dhe ajo kohezive përmbush funksionin e tekstit si mjet i rëndësishëm dhe i plotë i gjuhës komunikative. Në gjuhësi termi tekst në disa raste përdoret me kuptimin e një korpusi faktesh gjuhësore gojore a shkrimore. Tek Hjelmslevi (proçesi) ai përdoret me një kuptim të përafërt me konce ptin ligjërim tek Sosyri. Në semiotikën strukturaliste teksti shihet si shfaqje ligjërimore e një sistemi shenjash. Në semiotikën passtrukturaliste koncepti tekst shihet si produkt i një akti kumtues të realizuar nga folësi, si një proçes në vazhdim, të organizuar gramatikisht si një tërësi mbifrazore e pandashme. 5 Sipas Profesor Shezai Rrokajt: Ne i përmbahemi mendimit se teksti është një njësi mbifrazore në të cilin frazat përbërëse kanë lidhje varësie e kushtëzimi të ndërsjellë. Ai është një vazhdimësi thëniesh të njëpasnjëshme që realizojnë gjuhësisht një mendim të plotë në përputhje me një përvojë të caktuar. Apo: Teksti paraqitet si një tërësi e 3 Po aty 4 Nonda Varfi, Klodeta Dibra, Gjuhësi teksti, Tiranë, Shezai Rrokaj, Hyrje në Gjuhësi të Përgjithshme, Tiranë, GLOBAL CHALLENGE

117 vetëmjaftueshme semantikisht e gramatikisht. Ashtu si dhe tek njësitë e tjera maksimale (fjalia, thënia) edhe teksti paraqitet si një unitet thëniesh të thjeshta të cilat funksionojnë brenda një hierarkie të caktuar. D.m.th., teksti nuk është shumë algjebrike e thënieve përbërëse të cilat kanë një status të barabartë. Si njësi e ngopur nga pikëpamja strukturore, kuptimore e referuese, teksti veçon në përbërje të tij thënie a elemente, të cilat përbëjnë bërthamën rreth së cilës vërtiten si satelitë njësitë e tjera 6. Siç është përmendur edhe në hyrje të këtij punimi konceptet e gjuhësisë gjermane dhe asaj angleze kanë pasur peshën më të madhe në hedhjen e themeleve të shkencës së gjuhësisë së tekstit. Më poshtë jemi përpjekur të paraqesim në mënyrë të përmbledhur disa nga mendimet e shprehura nga studiuesit gjermanë Në tekstlinguistikë teksti përshkruhet si një sistem komunikimi në të cilin merret parasysh si forma e tekstit ashtu edhe mënyra e pozicionimit të tij në kontekstin e komunikimit ndërveprues. Autori i tekstit dhe i adresuari (dhënësi dhe marrësi) analizohen nga pikëpamja e roleve që ata kryejnë për realizimin e komunikimit në një kontekst të caktuar (shoqëror ose institucional). Gjuhësia e tekstit analizon gjithashtu elementët përbërës të realizimit të tekstit si: kohezioni, koherenca, synimi i dhënësit, pritshmëria nga ana e marrësit, funksionimi informues, konteksti situativ dhe elementet e bashkëveprimit brenda tekstit, të cilat jemi përpjekur t i paraqesim shkurtimisht më poshtë. Me kohezion kuptohet në përgjithësi lidhja strukturore e njësive përbërëse me anën e mjeteve gramatikore si anafora, katofora, elipsi etj, por edhe përdorimi i termave me kuptim të përbashkët semantik. Pra, kohezioni është edhe dukuri semantikore. Koncepti i koherencës vë në dukje aftësinë tonë për të kuptuar atë që lexojmë apo shikojmë dhe na orienton drejt atij interpretimi që lidhet me mënyrën tonë të kuptimit të botës. Qëllimi i prodhimit të tekstit lidhet me synimin e autorit për të prodhuar një tekst koherent të njësuar nga ana strukturore dhe kuptimore dhe që i shërben atij për të përmbushur një qëllim të caktuar. Pritshmëria nga ana e marrësit realizohet kur ai kupton qëllimin e kuptimit, ndërgjegjësohet për lidhjen e mesazhit me të dhe pritet të reagojë ndaj tij. Funksionimi informues i tekstit lidhet me atë që është më shumë e paparashikueshme se sa e parashikueshme nga ana e marrësit, më shumë e panjohur se sa e njohur për të. Funksioni informues është më i arrirë nëse mesazhi përmban një informacion të ri për të adresuarin. Konteksti situativ mund të përcaktohet si raporti midis ngjarjes dhe rrëfimit, bashkëreferencës dhe referentit. Ndërveprimi i elementëve përbërës të tekstit lidhet me mënyrën e radhitjes së këtyre elementëve nga pikëpamja logjike dhe kronologjike, ç ka do të thotë që elementi pasardhës është i lidhur semantikisht dhe gramatikisht me elementin paraardhës. Mendojmë se elementi i ndërveprimit konsiderohet veçanërisht i rëndësishëm për tekstet teknike dhe shkencore, por jo më pak i rëndësishëm edhe për stilet e tjera të të folurit apo të të shkruarit. Gjuhëtarët gjermanë Robert-Alain de Beaugrande dhe Wolfgang Ulrich Dressler sugjerojnë se përveç parimeve rregulluese ekzistojnë edhe parimet themelore duke i emërtuar këto parime si: efiçenca, efektiviteti dhe përshtatshmëria 7. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE 6 Shezai Rrokaj, Hyrje në Gjuhësi të Përgjithshme, Tiranë, 2007, fq Robert Alain de Beaugrande dhe Wolfgang Ulrich Dressler, 1981, The Standards of Textuality në Introduction to Text Linguistics, Internet 2002 Nr. 11 /

118 Kuptimi mbi tekstin dhe elementët kryesorë të realizimit të tij PhD Kandidate, Adriana Thomollari Implikime praktike Problemet që lidhen me mësimdhënien e shprehive të të lexuarit dhe të të shkruarit janë të ngjashme sepse që të dyja këto aktivitete lidhen me një tekst të shkruar dhe jo me fjalën e folur. Prandaj sinjalet dhe treguesit që përmenden gjatë diskutimit për leximin janë po aq të rëndësishme edhe kur i referohemi të shkruarit. Përmbajtja e një teksti të shkruar mund të jetë e njëjtë me përmbajtjen e një teksti që lexojmë, por ndërsa leximi ka të bëjë me njohjen e aspekteve të sktrukturës së tekstit, shkrimi ka të bëjë me prodhimin e tekstit. Nga kjo pikëpamje leximi mund të konsiderohet si një parakusht i domosdoshëm për të kryer një detyrë që lidhet me të shkruarit, pasi përpara se një shkrimtar të prodhojë një tekst ai duhet të njoh mirë strukturën e një tipi të veçantë shkrimi. Nocioni mbi strukturën e tekstit është i rëndësishëm dhe nxënësit duhet të njihen me modele të ndryshme të tipit të shkrimit që u kërkohet nëse ata do të prodhojnë vetë tekste koherente 8. Por shumë nxënës, qofshin këta edhe folësit e gjuhës amtare, mund të shkruajnë tekste të paorganizuara në strukturë dhe në përmbajtje, megjithëse mund të zotërojnë mirë njohuritë në leksik. Studentët e anglishtes për qëllime specifike, në përgjithësi nuk kanë shumë probleme me koherencën sepse aftësia për të shkruar tekste koherente është e transferueshme nga gjuha amtare. Nëse një student i rritur i anglishtes, nuk do ta zotëronte këtë aftësi, atëhere ai nuk do të ishte në gjendje të shkruante në mënyrë koherente. Mësuesi duhet t i kushtojë rëndësi relative të shkruarit gjatë përcaktimit të programit të anglishtes për qëllime specifike. Të shkruarit, ashtu si dhe të lexuarit, bëhet me qëllim të caktuar dhe i drejtohet lexuesve apo dëgjuesve të njohur për shkrimtarin. Nxënësit e shkollave të mesme mund të mos i kenë shumë të qarta qëllimet dhe adresimet e një teksti që ata lexojnë ose shkruajnë, por nuk mund të themi të njëjtën gjë për nxënësit e niveleve më të larta. Ata mund të jenë në gjendje të kuptojnë qëllimin dhe përkatësinë e një teksti të caktuar por e kanë shumë të vështirë të prodhojnë vetë një tekst të tillë pasi shpesh herë u mungojnë shprehitë e nevojshme për ta arritur këtë. Shkrimi i raporteve teknike Një formë shkrimi që ndeshet shpesh në mësimdhënien e anglishtes për qëllime specifike është shkrimi i raporteve mbi eksperimentet. Autorë të njohur si Swales dhe Fanning, 1980; Dudley-Evans, 1984, jo vetëm që kanë njohur rëndësinë e këtij shkrimi por edhe kanë shkruar një sërë librash për trajnimin e kësaj shprehie. Pavarësisht nga tematika që trajtojnë, raportet e shkruara mbi eksperimentet zakonisht kanë struktura të ngjashme dhe përbëhen nga: a) Qëllimi i eksperimentit që zakonisht parashtrohet në formën e pyetjeve. b) Përshkrimi i aparaturave të përdorura në eksperiment të cilat jepen në formën e një liste objektesh ku emërtohen këto mjete por dhe në formën e diagrameve. c) Metoda e proçedimit në eksperiment. Këtu përshkruhet se çfarë ndodh gjatë eksperimentit dhe për këtë përdoret koha e shkruar dhe shenjuesit e rradhës së veprimeve si: pastaj, pas kësaj, së fundi etj. d) Rezultatet e eksperimentit. Në këtë pjesë të raportit përshkruhet çfarë ndodhi në fund të eksperimentit dhe si kohë gramatikore përdoret koha 8 Chris Kennedy&Rod Bolitho, English for Specific Purposes, Modern English Publications, fq. 85, GLOBAL CHALLENGE

119 e shkruar. e) Konkluzionet që dalin nga eksperimenti. Përmbajtja e konkluzionit është zakonisht e shkurtër dhe përshkruhet duke përdorur kohën e tashme. Për të shkruar një raport, autori zgjedh ato detaje që kanë më shumë lidhje me eksperimentin. Ka nxënës që përfshijnë këtu detaje të parëndësishme dhe disa të tjerë e kanë të vështirë t i përmbahen strukturës së përshkrimit të një eksperimenti. Megjithëse presupozohet që nxënësi të ketë të njëjtin nivel me lexuesin, shpesh herë ai nuk është i vetdijshëm as për qëllimin e të shkruarit, as për lexuesit e shkrimit të tij. Si rezultat në raport mund të mungojnë pjesët më të rëndësishme të eksperimentit, nuk përcaktohet qëllimi dhe pajisjet dhe rrëfimi përqëndrohet kryesisht tek metoda dhe rezultatet e eksperimentit pavarësisht se shpesh nuk është i qartë as dallimi midis të dyjave. Mësuesi duhet ta njohë nxënësin me modele që përdoren për shkrimin e raporteve dhe duhet të bëjë komentet e duhura në lidhje me të metat e nxënësit në raportin e shkruar prej tij. Punimi i Hoey (1979) dhe Winter (1976) mbi shkrimin e raporteve, mund të aplikohet edhe për të trajtuar problemet që hasin studentët në shkrimin e punimeve në një nivel më formal apo në nivel akademik. Studiuesit e mësipërm mendojnë se tekstet e këtij modeli, kanë një strukturë të organizuar në katër pjesë: situata, problemi, zgjidhja dhe vlerësimi. Kështu nëse një biznesmen do të shkruajë një raport për tregëtimin e një produkti të ri, ai mund të fillojë me përshkrimin e produktit dhe pastaj t i referohet problemit mbi tregëtimin real të produktit. Në pjesën e tretë ai duhet të sugjerojë rrugët e mundshme për zgjidhjen e problemit dhe, së fundi, të vlerësojë zgjidhjet e ndryshme duke përzgjedhur njërën alternativë dhe të japë arsyen për këtë zgjidhje. Biznesmenët dhe përfaqësuesit e bizneseve mund të kenë për të shkruar raporte të tilla, pak më të ndryshme por, duhet t i përmbahen një strukture të brendshme që mundësisht të përfundojë me një paragraf ku jepen rekomandime të ndryshme. Analiza e mësipërme mund të ndihmojë studentët për të prodhuar vetë raporte koherente dhe nga ana tjetër mund të shërbejë si pikë reference për të filluar ushtrimet mbi kohezionin, koherencën dhe problemet gramatikore që ndeshen në shkrimin e raporteve. Ushtrimet mbi të shkruarit mund të përfshijnë edhe aftësimin e nxënësve për të shkruar letra, telegrame, mesazhe, për të përshkruar objektet, proçeset apo sistemet të cilat kërkojnë që nxënësit të zotërojnë mirë fjalët lidhëse, shenjuesit e rradhës së veprimeve si dhe funksionimin e përemrave me referenca anaforike. Ushtrime të tilla janë mjaft të vlefshme për studentët e anglishtes për shkencë dhe teknologji si dhe për studentët e anglishtes për qëllime specifike apo për studentët e anglishtes për qëllime akademike. AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Disa veçori të shprehive të shkrimit akademik Shumica e kurseve me metodologji tradicionale mbi të shkruarit janë kryesisht të përqëndruara në mësimdhënien e saktësisë gramatikore. Në nivelin fillestar dhe në atë mesatar vihet theksi tek gramatika e organizuar në nivelin e fjalisë pastaj me vazhdimin e kursit nxënësit mësojnë mjetet kohezive që shërbejnë për të lidhur fjalitë në mënyrë të tillë që të përftohen tekste të pranueshme nga pikëpamja gramatikore. Përveç saktësive gramatikore ka edhe aspekte të tjera të shprehive të të shkruarit të cilat duhet t u mësohen nxënësve dhe studentëve. Studenti duhet të mësojë gjithashtu si të përdorë fjalitë gramatikore për të shprehur funksionet në formën e duhur. Në kontekstet e shkrimit akademik dhe të shkrimit të anglishtes për qëllime specifike, këto funksione mund të përfshijnë përkufizimet, klasifikimet, krahasimet, kundërshtimet, përshkrimet Nr. 11 /

120 Kuptimi mbi tekstin dhe elementët kryesorë të realizimit të tij PhD Kandidate, Adriana Thomollari edhe shumë funksione të tjera. Nxënësit duhet të zotërojnë mjetet linguistike për të shprehur dhe shpjeguar këto funksione. Kurse në nivelin e paragrafit atij nuk i mjafton vetëm aftësia për të shkruar tekste kohezive nga pikëpamja gramatikore. Ai gjithashtu duhet të aftësohet për të shkruar në mënyrë koherente duke prodhuar pasazhe ku fjalitë të jenë të lidhura si nga ana kuptimore ashtu dhe nga ajo gramatikore. Kjo nuk është vetëm një shprehi gjuhësore. Ajo përfshin gjithashtu dhe aftësitë organizuese, gjë që nuk e zotërojnë as shumë nga folësit e gjuhës amtare. Pavarësisht se programet e plota mbi shprehitë e të shkruarit do të dëshironin të mbulonin të gjitha shprehitë gjuhësore që lidhen me shkrimin, për shkak të kufizimeve në kohë, hartuesit e kurseve janë të detyruar t i kushtojnë më tepër prioritet disa shprehive të të shkruarit. Në disa raste, siç janë programet afatshkurtra mbi shkrimin profesional, kjo rëndësi mund t i kushtohet pikërisht saktësisë gramatikore edhe koherencës. Në disa universitete mësuesit e disiplinave të tjera u kushtojnë më shumë rëndësi teksteve koherente se sa mjeteve gramatikore që shërbejnë për t i shprehur ato 9. Përfundime 1. Teksti mund të përshkruhet si njësi komunikimi me strukturë të njehësuar fonologjike, sintaksore dhe semantike. 2. Uniteti midis koherencës dhe kohezionit mund të renditet si elementi bazë. 3. Të dhënat teorike ofrojnë mundësi me vlerë për realizimin në praktikë të një teksti të shkruar. Bibliografi 1. Chris Kennedy&Rod Bolitho, English for Specific Purposes, Modern English Publications, Klodeta Dibra dhe Nonda Varfi, Gjuhësi teksti, Tiranë K. Johnson, Teaching Appropriateness and Coherence in Academic Writing, Communicative Syllabus Design and Methodology, Pergamon Press, Margaret Reitbauer, Standards of Textuality, Text Linguistics, Internet, Robert Alain de Beaugrande dhe Wolfgang Ulrich Dressler, 1981, The Standards of Textuality në Introduction to Text Linguistics, Internet Shezai Rrokaj, 2007, Hyrje në Gjuhësinë e Përgjithshme, Tiranë. 9 K. Johnson, Teaching Appropriateness and Coherence in Academic Writing, Communicative Syllabus Design and Methodology, fq. 176, Pergamon Press, GLOBAL CHALLENGE

121 PhD Kandidat, Ndriçim Çiroka Disa faktorë të rëndësishëm që do të përmirësonin personalitetin e lidershipit diplomatik shqiptar AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTARE Abstrakt Spikatjet tipologjike të lidershipit në historinë e njerëzimit kanë qënë dhe janë evidente. Nga burrat apo krerët e shteteve deri tek organizatat e vogla dallimet individuale të drejtuesve kanë qënë shpesh çelësi i sukseseve dhe mos sukseseve të organizatave. Ndjeshmëria që kanë marrëdhëniet diplomatike e bën dhe më të rëndësishëm rolin e personalitetit në diplomacinë ndërkombëtare. Diplomatët e famshëm nga ato më pak të famshem duhet t i dallojë vetëm personaliteti. Dinamika e sotme e marrëdhënieve ndërkombëtare, jeta publike duke pasur parasysh dinamikën mediatike e bëjnë rolin e personalitetit edhe më të rëndësishëm, duke qënë se në një farë mënyre është më i ekspozuar. Aftësitë e lidershipit, komunikimi, aftësitë ndërmjetësuese dhe njohja e mirë e marrëdhënieve publike patjetër që do ndikonin në rritjen e performancës dhe cilësisë diplomatike. Për të vlerësuar dhe matur këto karakteristika individuale inventari i pesë faktorëve të mëdhenj të personalitetit do ishte një mjet cilësor. Përcaktimi i 13 dimensioneve si parakusht për karrierë diplomatike në politikën e jashtme Amerikane është treguesi më i mirë mbi rëndësinë e personalitetit. Qasja e pesë faktorëve të mëdhenj të personalitetit dhe trajtimi i komponentëve të aftësive të lidershipit, të komunikimit, menaxhimit të konfliktit dhe marrëdhënieve publike duket se janë një sinkron i 13 dimensioneve, çka përforcon hipotezën tonë mbi rëndësinë e personalitetit në karrierën dhe lidershipin diplomatik. Fjalë kyçe: diplomat, personalitet, 5 faktorët e mëdhenj të personalitetit. Nr. 11 /