DECENTRALIZIMI FISKAL DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL

Transcription

1 Shkruan: Prof. Dr. Abdulmenaf Bexheti DECENTRALIZIMI FISKAL DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT EKONOMIK LOKAL 1. Hyrje Numri më i madhë i analistëve politik janë dakord se para dhe gjat luftës së vitit 2001 egzistonte shkallë e lart e konsensusit për nevojën gjithaqë të madhe të decentralizimit të shtetit më të centralizuar në Europë, megjithatë realizimi i procesit të decentralizimit ishte dhe mbetet më kontestuesi edhe sot e kësaj dite. Shkaku për këtë nuk është i thjesht sa edhe duket sipërfaqsisht por ai është më kompleks dhe më i thellë, se sa që në shikim të parë duket. Përmes një qasje pragmatike dhe duke i patur parasyshë rethanat për fushën time profesionale dhe shkencore, vijë në konkludim të pathyeshëm (që edhe e kam afirmuar shumë më herët), se punohet për fuqinë e pushtetit ekonomiko-financiar në fushën e shpërndarjes dhe rishpërndarjes së risurseve (posaçërisht atyre publike) në shoqëri. Në kushte të shteteve multietnike, argumentet e efiçiencës ekonomike që në teorinë fiskale janë të forta, përdoren si alibi kundër decentralizimit fiskal. Të gjitha teorite ekonomike që bazohen mekanikisht vetëm në teorinë e efiçiencës harojnë se efiçienca në vetvehte është një gjykim vlerash. Në fakt, një pjesë e teorive fiskale moderne gjatë shpjegimit të shpërndarjes dhe rishpërndarjes së risurseve publike, thiren në teoritë ekonomike që rishpërndarjen e trajtojnë më shumë si kategori etike për arritjen e mirëqenjes shoqërore se sa si kategori ekonomike. Shikuar nga aspekti i pastër ekonomik, eshtë fakt se rishpërndarja e risurseve i kundërvehet parimit elementar ekonomik-efiçiencës, por qeveritë sot nuk mund të jenë gjakëftoht karshi diferencave sociale të mëdha në një shoqëri. Prej këtu edhe është e patjetërsueshme nevoja për rishpërndarje të risurseve në çdo shtet si dhe në Maqedoni. 2.Decentralizimi Vs. Efiçienca? Marveshtja e Ohrit padyshim paraqet një bazë të mirë për stabilitet politik të vendit si një parakusht fundamental për stabilitet ekonomik dhe e gjith kjo së bashku, si një fundament

2 për rritje ekonomike dinamike e të qëndrueshme të vendit. Edhe përkundër faktit se Marveshtja e Ohrit si një pako komplekse për rikomponimin politiko-juridik të sistemit juridiko-kushtetues të vendit, në përbërjen e vet nuk ka ndonjë segment ekonomik (si aneks ekonomik, p.sh.) përmes së cilit do të regulloheshte drejtshmëria dhe neutraliteti ekonomik, megjithatë përmes zgjidhjeve politike në mënyrë të zhdrejt ndikohet edhe në raportet ekonomike pikërisht përmes decentralizimit fiskal. Nga aspekti i financave publike, funksioni i stabilitetit, si edhe gjithkundi, tërësisht është i rezervuar për pushtetin qëndror, përderisa funksioni i shpërndarjes-vetëm për pjesën e kompetencave të mbrojtjes sociale është siguruar për pushtetin lokal (përmes blok dotacioneve më tepër si dekoncentrim se sa si decentralizim!) dhe funksioni alokativ që poashtu me përmasa të kufizuara-vetëm për të mirat dhe shërbimet publike të rëndësishme për bashkësitë lokale. Në fakt decentralizimi i kompetencave dhe funksioneve nuk është proporcionalisht i përcjellur me decentralizimin fiskal. Me Ligjin e ri të vetqeverisjes lokale si ligj sistemor dhe me ligjet e organizimit teritorial e të financimit të qeverisjes lokale, për herë të parë pas v.1991, kur komunave u ishin marrë kompetencat për planifikim dhe nxitje të zhvillimit ekonomik lokal, komunave u kthehet një funksion i rëndësishëm-ai për zhvillimin ekonomik lokal. Kjo nënkupton krijimin dhe zbatimin e masave dhe instrumenteve lokale, gjithnjë në suaza të kornizave makroeknomike të vendit, që do të fokusohen në zhvillimin ekonomik lokal, të cilët parasegjithash duhet të përqëndrohen në: -prioritetet strukturale në zhvillimin ekonomik lokal dhe përkrahjen e sektorit real në nivel lokal, -fokusimin dhe krijimin e masave ekonomike lokale për stimulimin, përkrahjen dhe zhvillimin e atyre proekteve që kanë avantazh krahasimor, pasiqë këtë më së miri mund ta realizoj pushteti që është më afër ndërmarësve, -promovimin e parimit të partneritetit përmes involvimit të partnerëve lokal duke i përfshirë masat e instrumentet lokale si: zvoglimi i shpenzimeve investive për regullimin e tokës ndërtimore, lehtësimin e taksave të ndryshme komunale, thjeshtësimin e proçedurave administrative për realizimin e investimeve, angazhimi për krijimin e zonave efikase ekonomike dhe industriale dhe krijimin e infrastrukturës lokale për vendbanimet

3 rurale, mbrojtja e biznesit prej përmasave korruptive të pushtetit qëndror dhe gjyqësorit (kryetarët e komunave të shëndrohen në,,avokat popullor,, të biznesit), etj, -krijimin dhe zhvillimin e rrjetit lokal të institucioneve dhe agjencioneve lokale që do të kujdesen për zhvillimin ekonomik lokal, si dhe -një mori masash tjera për zhvillimin ekonomik lokal, si promocioni i investimeve lokale potenciale, krijimin e asociacioneve ekonomike lokale e regjionale, etj. Profesori gjerman Gunter Hendkamp, ekspert i qeverisjes lokale pranë Këshillit të Europës, decentralizimin e trajton më tepër si imperativ ekonomik se sa politik, pasiqë sipas tijë në qendër të vëmendjes,,është efikasiteti ekonomik i shpenzimeve publike,,. Në përgjithsi, tek të gjitha shtetet, sistemi fiskal ka disa objektiva, në mes të cilave: -sigurimin dhe ruajtjen e tregut të përbashkët dhe stabël, përmes politikës doganore dhe asaj tatimore, -sigurimin e politikës ekonomike globale me qëllim që ta instalojë dhe ruaj ekuilibrin makroekonomik, -sigurimin e efikasitetit dhe barazisë në shoqëri, dhe -finansimin e nevojave të shtetit në të gjitha segmentet e tijë vitale. Këto caqe parimisht janë breng e shteteve që realizohen përmes modeleve fiskale të cilët janë të ndryshme në shtete të ndryshme, bile janë të ndryshme edhe në një shtet në periudhë të ndryshme kohore. Përparsitë e decentralizimit gjithsesi se janë më të shprehura se mëngësitë, sepse parasegjithash përmes decentralizimit arrihet më leht te përshtatja e shijes dhe preferencës lokale të qytetarëve; bashkësisë më të vogël të qytetarëve me lehtë u sigurohen të mirat dhe shërbimet materiale të dëshiruara në sasi, strukturë dhe cilësi; qytetarët kanë monitorim më efikas mbi peshtetet lokale se mbi ato qëndrore; sigurohet inovacion, efikasitet dhe efektivitet në furnizimin e të mirave publike dhe në selektimin e preferencave të qytetarëve. Dobësia e decentralizimit zakonisht kërkohet në mundësitë e kufizuara të ekonomizimit, efikasitetit dhe barazisë në shoqëri. Zgjidhja optimale duhet të kërkohet në kombinimin optimal të këtyre dallimeve në varësi nga kushtet specifike të çdo shteti.

4 Në të njejtën kohë, shumë ekonomist pajtohen reth arsyeve të decentralizimit, sepse arsyet e natyrës ekonomike më së shumti janë,,kundër,, se sa,,për,, decentralizimin kurse arsyet e natyrës politike janë më së shumti,,për,, decentralizimin, gjë që është plotësisht e kuptueshme. Edhe përkundër këtyre pikpamjeve, sot egziston një tendencë intenzive e decentralizimit te shtetet më të centralizuara, kryesisht ato që kanë dalë nga një sistem i ideologjisë socialiste dhe sistemit njëpartiak, por në të njejtën kohë egziston një tendencë e butë e ngadalsimit të decentralizimit, bile te disa shtete me decentralizim të theksuar, edhe një tendencë e centralizimit të butë. Ku do të takohen këto procese? Në një ekuilibrim të caktuar ndërmjet këtyre ekstremeve, në proceset e përbashkëta integruese dhe në një proces të globalizimit gjithnjë e më intenziv të globit botëror. Të dhënat tregojnë se kryesisht te shtetet me vlera të larta civile dhe demokratike-atje ku vetqeverisja lokale paraqet qendër të proceseve demokratike, pjesëmarja e buxheteve lokale në krahasim me shpenzimet e gjithmbarshme publike arinë përqindje të lartë, bile mbi 30%, si: Vendet me zhvillim të lartë Vendet në tranzicion (në zhvillim) -Zvicra 27,9% -Hungaria 14,1% -Danimarka 31,28% -Bullgaria 20,0% -Finlanda 29,5% -Polonia 21,6% -SHBA 32,0% -Rumunia 16,9% -Britania e Madhe 25,0% -Shqipëria 17,8% Burimi:,,The financial Resources of Local Authorities in Relation to Their Responsibilities,, Council of Europe,Strasbourg, April Prej të dhënave duket kjart se shtetet me zhvillim të lart kanë shkallë të lart të decentralizimit fiskal edhepse disa prej tyre në dekadën e fundit shënojnë ramje të butë në veçanti në pjesmarjen relative të shpenzimeve publike në raport me BPV, përkundër disa vendeve në tranzicion ku udhëheqin ato me tranzicion të suksesshëm. Nëse kihet parasyshë se shpenzimet lokale publike të drejtëpërdrejta në Maqedoni marrin pjesë me më pak se 1% (më saktësisht 0,8%) në strukturën e shpenzimeve të përgjithshme publike, kurse shpenzimet indirekte (duke i përfshirë edhe ato të fondeve lokale) nuk i tejkalojnë 4,3% (shih:analizën e LLGF-7 Dhjetor 2001-Reifuse Draft), atëherë mund të kuptohet

5 pse UE aqë shumë insiston në këtë proces. Sipas analizës së fundit, të bërrë para dy vitesh nga USAID, ribalansimi i sektorit publik dhe bartja konzistente e kompetencave dhe financave publike nga niveli qëndror në atë lokal, e cila duhet sipas tyre të përfundojë në fund të vitit 2005, kur shpenzimet publike lokale si buxhete të konsoliduara lokale do të jenë në lartësi prej milion den. (ose reth 340 milion Euro) në vit (pozicioni nr.17 dhe 24 i analizës përkatëse). Këto parashikime proektuese, janë së paku në vëllim, gati dyfish më të mëdha se shumat e paralajmëruara nga përfaqsuesit qeveritar, duke i përfshirë në to edhe dotacionet e pushtetit qëndror për buxhetet lokale. Duke i patur parasyshë zgjidhjet e propozuara të qeverisë për burimet e financimit të komunave të ardhshme, si në vëllim ashtu edhe në strukturë, nuk sigurohet garancë minimale se ato burime do të gjenerojnë kapacitet fiskal për financimin e kompetencave të parapara të qeverisjes lokale me,,kushtetutën lokale,,. 3. Burimet e financimit të kompetencave lokale-gjendja dhe,,perspektiva,, Burimet e mjeteve financiare të komunave parimisht duhet të jenë ekuivalente dhe konzistente me kompetencat burimore që të sigurohet autonomia fiskale dhe përgjegjësia e tyre. Në rastin e Maqedonisë ky kusht nuk është i përmbushur, pasiqë burimet vetanake lokale nuk kanë forcë gjeneruese fiskale. Struktura egzistuese e të ardhurave të komunave përbëhet prej: a)të ardhurat vetanake: -tatimet lokale (tatimi në pasuri, tatimi në trashëgimi dhe peshqesh, tatimi në qarkullim i patundshmërive dhe tatimeve tjera të përcaktuara); -taksat lokale (komunale, administrative dhe të tjera); -kompensime lokale (për rregullimin e tokës ndërtimore, për rregullimin e planeve hapsinore dhe urbanistike, për veprimtari të caktuara komunale, etj); -të ardhurat nga pronësia (prej qerasë, interesave, shitjes së pasurisë, etj) dhe -të ardhurat nga donacionet, sankcionet në para, vetëkontribute, huatë-deri në nivelin e miratuar prej pushtetit qëndror, dhe të ardhura tjera. b)të ardhurat prej tatimit personal në të ardhura si tatim i përbashkët-vetëm të ardhura të caktuara që janë pjesë e tatimit personal të përgjithshëm, edhe atë:

6 -3% prej tatimit personal në të ardhura nga pagat e personave fizik-të arkëtuar në vitin vijues në teritorin e komunës ku detyruesit e kanë vendbanimin ose vendqëndrimin, dhe -100% të tatimit personal në të ardhura të arkëtuar prej personave fizik të regjistruar dhe që kryejnë veprimtari në territorin e komunës. c)dotacione të buxhetit qëndror (të Republikës) dhe të fondeve, si: -dotacion të përgjithshëm në lartësi prej 3% të të ardhurave të përgjithshme të arkëtuara në vitin paraprak nga TVSH-ja, që shërben për financimin e të gjitha kompetencave të komunës pa përcaktim paraprak të destinacionit kurse sipas kriteriumeve të të ardhurave për kokë banori për 50% të shumës së dotacionit kurse 50%-shi tjetër-sipas kriteriumeve që do ti përcaktoj Qeveria e R.Maqedonisë; dhe -dotacionet destinuese në formë të transfereve si dotacion destinues, kapital, bllok dhe për kompetenca të deleguara, që përcaktohen përçdo vit në Buxhetin e Republikës dhe buxhetet e fondeve. Blok dotacionet do të destinohen për financimin e aktiviteteve të kulturës (veprimtaria e enteve kulturore dhe proektet e kulturës), mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve, arsimi (fillor dhe i mesëm) dhe mbrojtja shëndetsore primare. Në listën e gjërë të kompetencave burimore, të deleguara dhe ato të autorizuara është siguruar edhe list e,,gjërë,, e të ardhurave financiare për financimin a atyre kompetencave, por me,,fyt të ngusht,, në gjenerimin fiskal. Në fakt, gjithnjë sipas bindjes sime, burimet vetanake të përcaktuara për financimin e kompetencave burimore sipas ligjit, as për së afërmi nuk mjaftojnë si në vëllim ashtu edhe në strukturë, parasegjithash për shkak të: -normave të ulta të tatimeve lokale, taksave dhe kompensimeve si dhe bazave të tyre edhe më të ulta në të cilët ato zbatohen (vlerat e nënvlerësuara); -sistemeve joefikase të arkëtimit të të ardhurave lokale; -shprehisë skajshmërisht të keqe dhe praktikës së manaxhimit me të ardhurat lokale, etj. Për sa i përket tatimit të përbashkët-pjesë prej tatimit personal në të ardhura, sipas parimit të prejardhjes teritoriale të burimit tatimor, në kushte të ndryshimeve të skajshme të fondit të të punësuarve në qendrat urbane dhe rurale, do të paraqitet debalans i skajshëm horizontal. Reth 60% prej numrit të përgjithshëm të punësuarve në shtet është me vendbanim ose vendqëndrim në Shkup, bile edhe në strukturën e tyre kryesisht bëjnë pjesë ata që realizojnë paga (dhe pensione) të larta!

7 Përderisa te dotacionet e përgjithshme dhe destinuese egziston risk i lart në zbatimin e kriteriumit të,,përshtatshmërisë politike,, dhe të kohabitimit të pushtetit qëndror-i cili i përpilon dhe zbaton kriteriumet dhe të pushteteve lokale që i kërkojnë mjetet financiare. Eksperienca e deritanishme është e idhët, bile të gjitha qeveritë pa përjashtim, i kanë përkrahur kryetarët e,,komunave të tyre,, edhepse në rallë vende i kan siguruar mandatet e dyta si rezulltat i këtyre mundësive, kjo kryesisht për arsye të keqëpërdorimit dhe abuzimit të mjeteve financiare (fatkeqsisht ka qindra raste-prej ujësjellësit të Tetovës e deri tek Pelince dhe Plaushnik,...!) E vetmja përparsi tek tatimet lokale mund të jetë sfida e pushtetit të ri lokal për arkëtim efikas të të ardhurave të tyre pasiqë nuk do të jenë në situatë, si edhe deri më tani, në mënyrë demagogjike ti,,mbrojnë,, bashkëqytetarët prej invazionit të inspekcioneve dhe kontrollit qëndror. Përpos kësaj që u tha në propozim ligjin e qeverisë për financimin e qeverisjes lokale egzistojnë bile edhe disa dilema konceptuale. Së pari, konceptualisht nuk janë të qëndrueshme arsyetimet e përfaqsuesve të qeverisë se me transfere dhe dotacione të qeverisë prej buxhetit qendror dhe fondeve qëndrore jashtëbuxhetore, do ti finansojnë gradualisht kompetencat e bartura nga niveli qëndror në atë lokal, sepse kjo paraqet decentralizim të kushtëzuar, i cili së paku nuk do të jet efikas kurse për barazinë dhe drejtshmërinë në shpërndarje, të mos ëndrojmë! Konceptet për dotacione janë sinonim vetëm për baraspeshë horizontale ose dotacionet financiare janë vetëm se instrument për barazim financiar të komunave me kapacit fiskal të pamjaftueshëm, kurse decentralizimi i vërtet fiskal, realizohet vetëm përmes sigurimit të burimeve vetanake lokale për financimin e kompetencave burimore lokale. Bile dotacionet dhe transferet buxhetore në mënyrë tipike shërbejnë për financimin e kompetencave të derivuara ose ato të deleguara, por jo edhe të kompetencave burimore lokale. Vetëm për ilustrim, struktura e dotacioneve për pushtetet lokale në SHBA është 9:1 në favor të dotacioneve të destinuara për kompetencat e derivuara dhe të deleguar në krahasim me dotacionet e përgjithshme (tek ne propozohen,,blok dotacionet,,). Së dyti, struktura e miratuar e tatimeve dhe taksave lokale, është shumë e ngjajshme me ato të vendeve të zhvilluara, por sipas kapacitetit fiskal, janë shumë larg prej tyre, sepse lartësia e disa normave të tatimeve lokale në shtetet e zhvilluar, si p.sh. norma e tatimit në

8 pasuri, është edhe 25 herë më e lartë se tek ne. Edhe përkrah këtijë dispariteti të normave, nuk egziston vendë për ngritjen e këtyre normave tatimore, siç na këshilluan disa ekspert ndërkombëtar, sepse ngarkesa e përgjithshme tatimore e qytetarëve tanë është në kufijtë e tolerancës. Ekspert të caktuar ndërkombëtar, duke u udhëhequr nga përvojat e vendeve të tyre, na sugjeruan p.sh. normën e tatimit në pasuri prej 2,5%, që sipas kësaj do të thot se për 40 vite vlera e pasurisë që e posedojnë qytetarët duhet të,,kalon,, në shpenzim publik të komunave! Së treti, mbetet insistim i pashmangshëm përfshirja më e gjërë e TVSH-së për finansimin e qeverisjes lokale, sepse vetëm ky tatim gjeneron kapacitet real fiskal dhe vetëm në këtë bazë tatimore shqiptarët janë të barabart (bile të avansuar në konsum) dhe si të tillë do ta mernin hisen e tyre reale të forcës financiare-ekonomike. Fundja kjo nuk do të ishte asnjë risi dhe diç e pamundshme, sepse një gjë e tillë ka funksionuar fare mirë deri në vitin 1990, dhe këtët më së miri e dijnë pala maqedonase në qeveri. Në anën tjetër të gjithë ata që e kundërshtojnë me përkushtim këtë pjesmarje të TVSH-së në financat lokale i rikujtojmë me përvojat e vendeve të zhvilluar. Sa për komparacion, në disa vende të zhvilluara, në strukturën e të hyrave fiskale lokale merr pjesë edhe tatimi në qarkullim i mallrave dhe shërbimeve, si p.sh. në Austri dhe Greqi me 40%, në Hungari me 45%, në Hollandë me 30% kurse në SHBA me 43% (burimi: Revenue Statistics, OECD-Paris 1997, p.210). Së katërti, në ligjin e miratuar duhet të,,çimentohet,, e drejta për hua publike e komunave të ardhshme, edhe atë si për pagesa vijuese poashtu edhe për investime kapitale, kuptohet në suaza të kufizimeve standarde ndërkombëtare. Nuk mundet të paramendohet në të ardhmen roli i komunës në zhvillimin ekonomik lokal pa mundësin e investimeve kapitale qofshin përmes huasë ose përmes emetimit të bonove të thesarit (fletobligacioneve). Një nga kufizimet e mundshme për huazim kapital, do të ishte p.sh. niveli i këstave që skadojnë për pagesë gjat një viti fiskal të mos jet më e lartë se 20% nga niveli i buxhetit vijues i komunës, e kjo do të thoshte se komuna nuk do të ngarkoheshte me hua publike për investime kapitale për periudhë më të shkurt se 5 vite, që kjo nënkupton edhe përkufizimin e shumës së huasë lokale eventuale. Kuptohet se egzistojnë edhe shumë segmente tjera për plotësimin dhe ndryshimin e ligjeve të propozuara të procesit të decentralizimit, pa të cilët më kot do të tentonim për

9 aplikacion në anëtarsim në familjen Europiane, ku ky proces ka shkuar shume larg në zhvillimin e tijë. 4.Decentralizimi funksional ndërmjet qeverisë qëndrore dhe atyre lokale-shansë e re për dalje nga,,rruga ekonomike e humbur,, e vendit. Edhe pas një dekade e gjys të tranzicionit joefikas dhe të ekonomisë së tregut të improvizuar nuk mundemi të jemi të kënaqur me rezulltatet e përgjithshme të arituar e aqë më pak ato në lëminë e ekonomisë. Në këtë periudhë kanë recikluar kryesisht dy struktura qeveritare (bile njëra dy herë), me programe politike diametralisht të ndryshme (së paku në letër)-njëra socialdemokrate tjetra konzervatore, megjithatë as njëra as tjetra, nuk patën sukses ta lëvizin,,dhëmbëzorin e ndryshkur,, ekonomik. Të dyja palët u munduan që me masat e politikës ekonomike në nivel qëndror, me lloj-lloj strategjishë dhe programesh, me shumë lloj aranzhmane multilaterale dhe bilaterale, pas shumë debatesh ndërekspert të vendit dhe të jashtëm,... nuk aritën të krijojnë ambient të përshtatshëm për zhvillim të biznesit dhe ekonomisë në tërrësi. Edhe më tej mbetet që të ndërmeren aktivitete intensive, masa dhe politika në nivel qëndror, si: -funkcionimi i shtetit juridik dhe mbrojtja e përhershme e pronës dhe kapitalit, -konsolidimi dhe ndërtimi i sistemit stabil politik dhe ekonomik si dhe institucioneve stabile në sistem, -rritja e të gjitha llojeve të investimeve si të vendit ashtu edhe të huaja, si publike ashtu edhe private, me qëllim që norma investive bruto të rritet, së paku nga 19 në 25%, -rikonstruimi i tregut të punës përmes krijimit të mekanizmave fleksibile të tregut të punës me qëllim të zvoglimit të kostos së punës e cila është komponent e lart e shpenzimeve tek degët ekonomike intenzive, -promocioni, nxitja dhe përkrahja e eksportit me theks të veçant te prodhimet me avantazh krahasimor absolut, -zhvillimi i tregut financiar dhe zvoglimi i riskut të investimeve, -përkrahja dhe nxitja e ndërmarsisë me theks të veçant në qeverisjen korporative dhe manaxhimin e risurseve njerëzore,

10 -harmonizimi i politikës fiskale dhe monetaro-kreditore me objektivat reale ekonomike në vend, -zhvillimi i sektorit civil, lufta efektive kundër korupsionit dhe ekonomisë informale, etj. Çka na mbetet tjetër? Në masë të konsiderueshme masat e përmendura u ndërmorën edhe deri më tani por asnjëherë nuk i dhanë rezulltatet e pritura, parasegjithash për shkak të qasjes jo sistematike dhe jokonzistente në të kaluarën. Por, deri më tani më së paku është bërë në lidhje me zhvillimin ekonomik lokal. Në fakt të gjitha përpjekjet e deritanishme vinin,,nga lart,, që të realizohen,,posht,, në bazë lokale. Kjo paradigme e zhvillimit ekonomik tek ne u gjasonte më së tepërmi ekonomive me planifikim qëndror të viteve nëntëdhjeta të vendeve të Europës Qëndrore e Lindore, kurse deri atëherë tek ne ishte më ndrysheorganet ekzekutive lokale sillnin vendime nga më të rëndësishmet lidhur me zhvillimin e ekonomisë lokale. Pas nëntëdhjetave, vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore si dhe ish Republikat Sovjetike, gjithnjë e më tepër bazohen në zhvillimin ekonomik lokal, përçka edhe kanë arritur rrezulltate të mira, tek ne zhvillohet proces i kundërt, më tepër për motive dhe arsye politike, përmes një centralizimi të skajshëm si të kompetencave e aqë më tepër të burimeve të financimit si dhe të risurseve që gjeneroi situatë ekonomike, papunësi dhe varfëri më të madhe se që e kishim në fillim të nentëdhjetave. Maqedonija gjindet para një eksplodimi social dhe kurqysh të gjindet formë dhe model për fillimin e proceseve pozitive ekonomike. Ndoshta shansa reale na mbetet tek zhvillimi ekonomik lokal. Por kjo nuk mund të arrihet përmes Ligjit aktual për financimin e komunave. Komunave duhet dhënë burimet vetanake reale të financimit si dhe tu mundësohet atyre për huazime afatmesme dhe afatgjata (gjithnjë në suaza të kornizave të caktuara) në tregun e brendshëm dhe të jashtëm të kapitalit (fletëobligacionet komunale, huatë komunale, etj). Asnjë investim serioz, konkurues dhe profitabël nuk mund të realizohet me norma të kamatave vjetore prej 18-20% në shkallë inflacioni 1-2%, në kushte kur në Bulgarinë fqinje, p.sh. kostoja e kredisë investive ka aritur në 6-7% në shkallë vjetore. Sot, bile edhe në shtetet me tradita më centraliste si Rusia dhe Kina, ¼ e vlerës së TVSH u lehet pushteteve regjionale ose lokale. Për ilustrim dhe krahasim, ja si duket struktura e shpenzimeve publike në Rusi (në %):

11 Niveli-struktura e pushtetit Buxheti federal Buxheti Regjional Buxheti lokal Burimi:Fiscal Autonomy and Efficiency-Reform in the FS Union-LGI Studies 2002,p.96. Ose një krahasim tjetër i ngjajshëm është me Gjorgjinë, ku në vitin 1999, raporti i shpenzimeve publike qëndrore ndaj atyre lokale ishte 1:2, kurse tek ne edhe pas decentralizimit (më mirë thënë dekoncentrimit), ky raport do të jetë disa herë më i keq. Nuk është shumë larg këtire krahasimeve edhe rasti i Kroacisë, të cilët gjithsesi kan shënuar rezulltate shumë të mira se ne në zhvillimin ekonomik të vendit. Komunat me ligjin aktual të financimit akoma do të mbeten në aktivitetin e,,mbushjes së gropave në rrugë,, me aktivitetet në punët elemtare kumunale pa një mundësi reale të futen në investime të infrastrukturës ekonomike, veprimtarite banesore-kumunale, ndërtimin e infrastrukturës elementare të kulturës, sportit, rekreacionit, ndërtimit të komplekseve turistike, zhvillimin e zonave industriale lokale, kapacitetet shërbyese, përkrahjen dhe zhvillimin ebiznesit familjar, kapacitetet përpunuese të vogla dhe të mesme, zhvillimin etregut lokal të punës, aktivizimin e punëve publike sezonale lokale, krijimin e Agjencioneve dhe rrjetave lokale për zhvillim të proekteve lokale, krijimin e pasurive natyrore lokale dhe koncesioneve lokale, zhvillimin e studimeve dhe hulumtimeve ekonomike fundamentale lokale dhe regjionale, dhe shumë aktivitete tjera. Pse të lejohet p.sh. që për më pak se 10 vite të,,shpenzohet,, mbi 1/3 e tokës bujqësore pjellore të fushës së Pollogut, kur egzistojnë mundësi ideale për ndërtim në brigjet e Sharit ku mund të ndërtohet infrastruktura e nevojshme kumunale e urbane dhe të jepen koncesione, bile edhe investitorëve të jashtëm, për të dërtuar komplekse të tërra vendbanimesh, vetëm mjafton që kumuna të ketë vizion dhe ide për zhvillim. Në anën tjetër, komplekset turistike ideale si ai i Kodrës së Diellit, Mavrovës, Strugës, Ohrit, Prespës, Dojranit, Pelisterit, Kozhufit, etj të cilët paraqesin potencial të madhë ekonomik të pashfrytëzuar dhe mund të jenë sfida për komunat e reja me kompetenca të reja në plain e zhvillimit ekonomik lokal. Qeveria qëndrore duhet të jetë e vetëdijshme që deri më tani nuk arriti të bëjë kthesë në jetën reale ekonomike dhe atij i mbetet që të punoj në krijimin e ambientit të biznesit dhe stabilitetit makroekonomik, e gjith tjetra duhet ti

12 mundësohet pushtetit lokal që me vizion, inicijativë dhe risurse lokale të fillojë ta lëvizë,,rotën e ndryshkur,, ekonomike. Rethi i parë është më i vështirë pastaj në të dytin vepron edhe inercioni i të parit. Nuk kemi vende pune kurse i tërë shteti është ngulfatur në plehëra dhe shëndruar në deponi-ja vende pune për të gjithë shtresën sociale për së paku një vit me pagë minimale, ta pastrojmë ambientin, pastaj ti hapim kanalet e lumejve, prockave dhe kanalet e ujitjes së tokës (vetëm brenda një viti kemi patur tre vërshime!), ti ndërtojmë shkollat, spitalet, rrjetin elektrik, ujësjellsit, pastaj gassjellësin, hekurudhat, rrugët lokale, regjinale dhe magjistrale, pastaj...maqedonia do të ndryshoj! Kjo megjithatë është e mundur!!! Literatura e konsultuar: 1.Mario Leccesotti,,Leksione të shkencës së financës,, ELITE-Tiranë, Harvey Rosen,,Public Finance,, 2004 Sixth edition-mcgraw Hill New York, 3.Abdylmenaf Bexheti,,Shpenzimet publike në shtetet bashkohore dhe në Maqedoniaspektet e racinalizimit dhe optimalizimit,, Disertacioni-Shkup Zhivko Atanasovski,,Financat Publike,, Fakulteti Ekonomik Shkup, 5.,,The financial Resources of Local Authorities in Relation to Their Responsibilities,, Council of Europe, Strasbourg, April Fiscal Autonomy and Efficiency-Reform in the FS Union-LGI Studies 2002, p Revenue Statistics, OECD-Paris, 1997-p.210). 8.Ligji i qeverisjes lokale,,fl. Zyrtare nr.5/ Ligji për financimin e njësive të vetadministrimit lokal,,fl.zyrtare 2004,, 10.Economic Report of the President-The White House, February 2005, Washington.