Lesedinya la la ho thusa morupelli

Transcription

1 Lesedinya la la ho thusa morupelli Sesotho

2 The materials in this toolkit were developed by Communication for Change (C-Change). The toolkit is made possible by the United States Agency for International Development (USAID) under Cooperative Agreement No. GPO-A , managed by AED.

3 Qaleho Mokotla wa disebediswa Toolkit ena e na le thuso ya morupelli ka hare le disebediswa tse 6 tseo o ka di sebedisang thibelong ya HIV setjhabensa heno. Disebediswa tsena ke: Dikarete tsa bahlophisi ba setjhaba Mabokoso a lahlelwang Dikarete tsa role-play Lebokoso la dikarete Dipopi tse bapadiswang ka menwana Dipopae tsa dialogue badges Disebediswa tsena di etseditswe ho thusa batho ho nka mehato kgahlano le ho thibela ho ata ha HIV. Lesedinyana la HIV and AIDS le ka hare ha toolkit ena le shebane le ho ba le balekane ba bangata, dintwa malapeng le tshebediso e mpe ya tahi. Sesebediswa ka seng se entswe ka tsela e tla etsa batho hore ba nahane le ho bua ka HIV and AIDS maphelong a bona, malapeng, le thjabeng sa bona. Mesebetse ena e fa batho monyetla wa ho arolelana ka tsebo le mehopolo ka thibelo ya HIV le ho ba kgothaletsa ho fumana lesedi ka ha HIV le AIDS. Disebediswa tsena di ka sebediswa ke batjha le batho ba baholo ka ho tshwana- ho kenyeletsa le batho 1

4 ba tsebeng ho bala hantle. O ka sebedisa disebediswa tsena dikopanong kapa wa di fa batho metseng ho di sebedisa mekgahlong ya bona e fapaneng. Facilitator's Guide e ofa ditlhahiso tsa hore na o ka sebedisa di-sebediswa tsena jwang. Kgothaletsa ba nka karolo ho leka dipapadi tse fapafapaneng ha ba ntse ba bua le ho nahana ka HIV & AIDS. Thusa batho ho sebedisa di-sebediswa ka mekgwa e ba ka e kgonang. Bontsha ba nka karolo hore ba ka sebedisa jwang dicommunity mobizer cards ho etsa leano la thibelo ya HIV malapeng le setjhabeng ka kakaretso. Ntho tseo o lokelang ho di tseba Ha o sebedisa disebediswa tsena hantle batho batla: Nahana le ho bua ka hore HIV le AIDS e ka ba fetola jwang, malapa a bona, le setjhaba seo ba dula ho sona. Batla bona hore hona le dintho tseo ba seng di tsebang HIV le AIDS Ba botsane dipotso tseo ba nang le tsona mabapi le HIV le AIDS Ba batle hore na ba ka ya ho kae ho fumana dikarabo tsa dipotso tsena Batle ka maano a hore ba ka etsa jwang hore ka theola ho ipeha kotsing ya HIV bona le malapa a bona Ba etse maano a hore ba ka thibela jwang ho ata ha HIV and tjhabeng sa bona. 2

5 Tlhophiso Ho thusa batho hore ba ka kgona ho iphumanela ditsela tsa ho ithuta, o lokela ho hlophisa hantle. Dikeletsonyana ke tsena: Tokisetso: Etsa bonnete ba hore tseba ho sebedisa di-tool hantle Batla tulo e nepahetseng kgetha hore na ke lehlakore lefe la thibelo ya HIV leo o batlang batho hore ba ithute kapa ba tsebe ka lona Ngola fatshe dintlha tseo o batlang hore le qala bua ka tsona Hlophisa nako ya hao: Bona hore na mosebetsi ka mong ka nngwe e ka nka nako e kae Siya nako ya phetha hape dintlha tsa bohlokwa mahareng kapa qetellong ya moqoqo 3

6 Diphapang sehlopheng Sehlopheng ka seng etsa bonnete ba hore: Batho utlwisisa mesebetsi Ba lokolohile ho bua, le ho ntsha maikutlo a bona Ba a mamelana Puisano Puisano e thusa ho hlakisa seo ba nka karolo baseng ba ithutile sona. Ha ho le boima ho qala puisano, latela mekgwa ena: Hlalosa hore na o ikutlwa jwang ka taba eo ho buisanwang ka yona le hore na hobaneng, Bua ka ntho tseo o dinahang kapa tseo o di tsebang ka taba ya sehlooho. Bua ka tse ding tsa ditumelo tseo batho ba nang le tsona tseo ba nka karolo ba ka dumelang kapa ba hanana le tsona. Mohlala: Hore condom di fokotsa monate wa tobalano. 4

7 Qetellong ya puisano, phetang hang dintlha tsa bohlokwa tseo le seng le buile ka tsona. Ngola fatshe diqeto tseo le di nkileng le seo le tlang ho se etsa. Ha hona le mehato e le tlang ho e nka, ngola fatshe hore na ke mang ya tla nka maikarabelo, le behe nako, le hore a fane ka sepheto jwang. 5

8 Dikarete tsa bahlophi ba setjhaba Step 5: Ho etsa HIV Action Plan Step 6: Tsebisa batho ka Action Plan Step 7: Ho sebedisa Toolkit ho tswelletsa leano la HIV Action Step 8: Ho bontsha mesebetsi ya tsa setjhaba seno Q 6 A woman will Sugar Daddy You re Not Sweet HIV AIDS Re lwantshana Le yona do anything for a man if she loves him? True or false? Q Tshebediso ya Condom?! 6 page 2 Ke eng dikatere tsena tsa bahlophisi ba setjhaba? Ke dikarete tse robong tse fanang mohato ka mong hore: Ba ka iqalla di-action Group. Ba etsa dikopano le batho banang le kgahleho Ba sebedisa disebediswa tse ka toolkiting ena ho thaotha batho bang ba bangata. Ba loha leano la thibelo ya HIV metseng ya bona. 6

9 Ke tsa bomang? Dikarete tsena ke tsa di-community mobilisers. Community Mobilizers ke batho ba hlophisang mesebetse e thusang ka thibelo ya HIV tjhabeng tsa bona. Community mobilizers tse nang le bokgone: ba mamela maikutlo a batho ba bang ba hlomphuwa le hona ho tshetjwa ke basebetsi mmoho le bona ba nahana ka hloko ka matha le tharabollo ya ona. ha ba inehele ha bonolo. ba thusa batho ba metse ya habo ya thibelo ya HIV. O ka disebedisa neng? Sebedisa dikarete ho lokisetsa le ho tsamaisa di kopano tsa Action Group le di tsamaiso tse ding tsa setjhaba tse sebetsang ho thusa thibelong ya HIV. O ka disebedisa jwang? Lesedinyana le dikareteng le fa batho mohato ka mong hore ba itokisa, ba seha maano le ho tsamaisa mosebetsi ha bobebe. C M ba lokela ke ho sebedisa dikarete tsena ho ithuta ho qala le ho hlophisa di Action Group, ho tshwara di kopano tsa A G le ho hlophisa di kopano tsa setjhaba. A G ya hao e ka nna ya thuso ya di-community mobilizers cards. Ha o ka fumana motho ya kileng a sebetsa ho ditlhophisong tse tjena, mo kope ho o thusa. 7

10 Metjha e nepahetse ho kenya tshebetso Ha o hlophisa di kopano tsena sebedisa ntlha tsena tse nne: Hlakisa ntho tseo o batlang ho di fihlella ka kopano ka nngwe. Mema batho bao o kileng wa ba mema pejana, bonnyane hararo. Etsa bonnete ba hore batho ba teng ha ba fete 25 hore puisano e tsebe ba le moelelo. Kgetha hore ke mang ya tla teng kopanong ka nngwe. Sheba hore ke sesebediswa se feng se loketseng kopano ka nngwe. 8

11 Dikarete tsa ho bapala karolo Ho Robala le Batho ba Baholo Ho Robala le Batho ba Baholo Tshohlang ka ha dikotsi tseo motho a ka iphumang a le ho a qobellwa ho ba le thobalano le motho ya moholo,a mo tshepisitse tjhelete kapa ntho tse ding Lebaka Kotsi Banna ba seng ba hodile ba ikutlwa ba le batjha kapa ba le matla ha ba robalana le bana ba banyane. Bana ba ba nyane ba nahana hore bontate ba na le dintho tseo ba ka ba fang tsona. O ka fumana HIV mme wa e fitisetsa ho ba 1 2 Tokelo bang. O kotsing ya ho fumana STI le hoba mmeleng. O na le tokelo ya ho apara condom ho Maikarabelo itshirelets. O na le tokelo ya ho hana ho robala le motho ha o sa batle. Thobalano le motho ya dilemo tse tlase ho 16 ke tlolo ya molao. O na le boikarabelo ba ho hlompha molao le ho se itshwabise kapa wa swabisa batho ba haeno. Ho robala le motho monyane haholo hore e ka ba ngwana hao ke mahlabisa dihlong. Dikarete tsa ho bapala karolo ke eng? Ke dikarete tse nang le maphata a mane, le leng le leng le bontsha mekgwa e behang batho kotsing ya HIV. Dintlha tse ngotsweng ka morao ha dikarete tsena di akaretsa: 1) Mabaka a etsang hore batho ba latele boitshwaro bona bo kotsi 2) Dikotsi tsa boitshwaro 3) Ditokelo tse tsamaisanang le boitshwaro 4) Boikarabello bo motho a nang le bona ka bophelo ba hae le maphelo a batho ba bang. Ke tsa bo mang? Batho ba dilemong tse 20 ho ya hodimo banna le basadi. 9

12 O ka di sebedisa neng? Di-role play cards tsena di ka sebediswa ka dihlopha tse nnyane kapa le di kopanong tse kgolo tse hlophisitsweng ke Action Group Plan. Di sebetsa jwang? O ka fa batho nako ya sheba dikarete tsena. Tsena ke tse ding tsa dipotso tseo o ka dibotsang: O bona ho etsahalang mona? O nahana eng ka batho bao o ba bonang senepeng se? Ana bateng batho ba tjee setjhabeng sa rona? Ba tlo eng? Pale ya role-play eo o buileng ka yona. Etsa dipheletso tse fapaneng tsa pale ya hao. Kopa ditho tsa dihlopha tse ding ho fetola moelelo. Jwale: Batlang hore na le bontsana jwang karolo ya mothoka mong. O ka sheba dintlha tse ka morao ha dikarete, mme le bue le ho botsana dipotso ka tsona. 10

13 Karete ya pele Lethathama la Batani Lethatama la Baratani HIV+ HIV+ O karolo ya lethatama lena ha o na le baratane ba ba bangata ka nako ele ngwe, kapa ha molekane wa hao a na batho ba bang. Senepe sena se bontsha sexual network. Ha eba ho na le motho le ya nang le tshwaetso networkeng ena, e ka tshwaetsa le ba bang. 11

14 Ha le qeta ho buisana ka dintlha tse ka mora dikarete, le nna la bua ka: Hore na hona le di-sexual Networks the setjhabeng na? Batho ba ka etsa eng ka taba eo? Bothata bo ho kae hore batho baka fetoha? Ke mehato e fen geo batho ba ka nkang ho thibela di- Sexual Networks: o Maphelong a bona? o Malapeng a bona? o Le setjhabeng sa bona? 12

15 Karete ya Bobedi Thobalano le motho ya moholo haholo di lemong Ho Robala le Batho ba Baholo Imofuta ona wa thobalano ke ha motho e monyenyane a robalana le ya moholo haholo dilemong. Ha ngata re ba bitsa bo-sugar Daddy kapa Mama. Mokgwa ona wa thobalano o ka o kenya kotsing ya ho fumana tshwaetso ya HIV hobane bo ntate ba seng ba hodile ha ba rate ho sebedisa di-comdom. 13

16 Ha le qeta ho buisana ka dintlha tse ka mora dikarete, le nna la bua ka: Hore na hona le di-sexual Networks the setjhabeng na? Batho ba ka etsa eng ka taba eo? Bothata bo ho kae hore batho baka fetoha? Ke mehato e fen geo batho ba ka nkang ho thibela di- Sexual Networks: o Maphelong a bona? o Malapeng a bona? o Le setjhabeng sa bona? 14

17 Karete ya Boraro Thobalano le Jwala Thobalano le Jwala Ha batho ba nwele ba etsa dintho tseo ba ke keng ba dietsa ha ba sa nwa. Ka nako tse ding re ikenya kotsing ya ho fumana HIV. Setshwantsho se na se re bontsha monna le mosadi ba nwang ebile ba tahtsha mmoho, ba qetella ba robalane ntle le condom. Ha le qeta ho buaisana ka dintlha tse ka mora dikarete le ka nna la rata ho bua ka ntsena tse latelang: Jwala bo tlisa mathata jwang setjhabeng sa rona? Batho ba thibelwa ke eng ho fetola boemo bona? Batho ba ka etsa eng ho fedisa botawa le thobalano e sa bolokehang? Ke mehato efeng eo batho ba ka e nkang mabapi le 15

18 botawa: o Maphelong a bona? o Malapeng a bona? o Le setjhabeng sa bona? 16

19 Karete ya Bone Tsebediso ya Condom Tshebediso ya Condom 1 2 3? Ha o tseba hore ho apara condom ho o etsa hore o bolokehe le ba le tsebo e kenelletseng. Wena le molekane wa hao le keke la tshwanyeha haholo, mme la natefelwa ke thobalano. Karete ena e bontsha morupelli a ruta batho ho sebedisa condom ka mokgwa o nepahetseng. Banna ha ba so utlwisisi tshebediso ya di-condom. 17

20 Ha o qeta ho buisana ka dintlha tse ka mora dikarete le ka bua ka dintlha tsena: Batho ba a bua na ka di-condom setjhabeng seno? Ana banna setjhabeng seno ba tseba ho sebedisa dicondom? Re thusa jwang banna ho tseba ho apara di-condom Ke dintho difeng tseo batho ba ka di etsang ho kgothaletsa tshebediso ya di-condom? o Maphelong a bona? o Malapeng a bona? o Le setjhabeng sa bona? 18

21 Dipopi Ke eng di-finger puppets? Sete ya di-popi tse 6 tse fapaneng. Disebedise ho qoqa pale ka ha HIV setjhabeng. Ke tsa bo mang? Batho ba dilemo di20 le ho feta - banna le basadi. Di ka sebediswa ka nako efeng? Di ka sebediswa dihlotshwaneng tse nyane kapa dikopanong tse hlophitsweng ke ditho tsa Ation Group. 19

22 Di sebediswa jwang? Mema sehlapha sa mme o ba kopa hore ba etsa palenyana ka dipopi mabapi le HIV le AIDS. Dipopaye tsa ke: Ngwananyane la moshanyana Sugar mama le sugar daddy Mooki Ngaka ya setso Ha batho ba hloleha ho iketsetsa pale tseo e leng ya tsa bona ba fe Role Play Cards ho ba fa morolo. Ha sehlopha se qetile ho etsa pale, tshohlang dimelo tsa dibapadiswa tsa lona. Sebedisa dipotso tse ngotsweng ka morao ha di Role Play Cards to beya ditaba tsa hao. Fumana ditaelo tsa ho ka iketse dipopi le ntlo ya tsona. 20

23 Ona ke mohlala wa ho iketsetsa popi O ka sebedisa eng kapa eng eo o ka e fumanang ho iketsetsa popi le ntlwana Mohato wa pele: Batla di sebediswa Mohato wa bone: Bopa motho Pampiri kapa lebokoso la toilet roll Pene, mokrayone ka mankin pene Lesela la kgale Jwang kapa ulu Glue Lebokoso le leholo Efa popi ka nngwe tjhebeho ya yona. E etsetse. E apese diaparo. Kgomaretsa lesela hodima lebokoswana leo o le phuthetseng monwaneng, o o etse mose. Etsa dipopi tse mmalwahore o tsebe ho di bapadisa mmoho. Mohato wa bobedi: Etsa mmele Mohato wa bohlano: Etsa ntlo Nka pampitshana o e thatele monwaneng hantle hore e lekane. O nna wa sebedisa lebokoso la toilet roll. Mohato wa boraro: Bopa motho E tsa mahlo, nko le molomo, jwalo-jwalo. Sebedisa ulu kapa Bojwang ho etsa moriri. Kaofela ha dipapadi tsena tsa kalaneng di. tulo e nepahetseng. O ka kgona ho iketsetsa tlo ena ka bo wena. Tabola lehlakore le leng la ebokoso hore o sale ka mahlakore. a mane feela. Apesa lebokoso lena ka pampiri e kganyang kapa kapa lesela ho e kgabisa. Phetola lebokoso mme o qale ka papadi ya hao. Mohato wa botshelela: Qala papadi ya dipopi Papadi ha e qale! Sebedisa dibapadiswa tsena ho bontsha setjhabeng sa heno hore na AIDS e fetola maphelo a bona jwang. 21

24 Playing Cards Ana o tseba boemo ba hao ba HIV? O qetetse neng ho etsa diteko? A woman will do anything for a man if she loves him? True or false? K What can you do to stop sugar daddies and mommies? 6 6 K 10 Ke eng dikarete tsena? Sete ya dikarete e nang le dipotso ka HIV le AIDS. Disebedise ho kgothaletsa batho ho bua ka HIV le AIDS. Ke tsa bo mang? Batho ba dilemo ts 20 ho ya hodimo - banna le basadi. Di ka sebediswa ka nako efeng? Di ka sebediswa dihlotshwaneng tse nyane kapa dikopanong tse hlophitsweng ke ditho tsa Ation Group. 22

25 Disebetsa jwang? Ere batho ba bapale papadi eo ba e tsebang ya dikarete mme kgethe hore ba qala ho botsa dipotso tse dikareteng neng? Ha ho se motho ya batlang ho bua ka dintho tse ngotsweng dikareteng, qala papadi e tla etsang hore ba bale le ho botsana dipotso tse dikareteng. Mohlala, ha ho na le motho ya setseng ka dikarete matshohong a ha pheletsong ya papadi, e re motho eo a bale dipotso tse ngotsweng moo. Ha e ba batho ha ba tsebe papadi ya dikarete: Papadi ya crazy 8 ke yena: Ntsha joker dikareteng. Fepela dikarete tse 8 mothong ka mong. Beha dikarete tse setseng mahareng. Motho ya fepetseng o tshwane ke ho lahla karete fatshe. Karete ya 8 e ikgethile - o ka e bapala ka nako le karete efe kapa efe. Motho ya ka bapala 8 a ka kgetha papadi e ntjha 24Ha o sena karete eo o ka e bapalang o tshwanetse ke ho nka karete fatshe. 23

26 Mohlodi ke motho ya senang dikarete ka letsohong. Motho ya setseng ka dikarere letsohong o lokela ke ho bala dipotso le dikarabo. Hlokomela: dikopanong tsena ho tla ba le batho ba se nang kgahleho ya ho bapala. O ka ba fa dikarete hore ba ipapalle papadi e ratwang ke bona. Ba ka fana ka maikutlo a bona mabapi le se ngotsweng dikareteng qetellong ya papadi. 24

27 Lebokoswana le lahlelwang: Letshware mme o bue Throw box ke eng? Ke mabokoso a nang le mebala e fapaneng mahlokoreng. Lehlakore ka le na le molaetsa ho etsa batho hore ba bue ka thibelo ya HIV. Lebokoso la diphiri tse patilweng: Lehlakore ka leng le na le potso ka thobalano. Lebokoso le lahlelwang la maele: Lehlakore ka leng lena le maele a fapaneng. 25

28 Ke tsa bo mang? Batho ba dilemo ts 20 ho ya hodimo - banna le basadi. Di ka sebediswa ka nako efeng? Di ka sebediswa dihlotshwaneng tse nyane kapa dikopanong tse hlophitsweng ke ditho tsa Ation Group. Disebediswa ka jwang? Wena le setjhaba seno le ka ba le mekgwe e le sebedisang dikarete tsena. Tlhahiso enngwe ke ena: Batho ba ka ema ka maoto kapa ba dula fatshe ba etsa sedikadikwe mme ba lahlellana letaese. Ba tshwanetse ke ho bala dipotso le mantswe a ngotsweng. Motho enwa o lokelwa ke ho bala dipotso le ho arolena molaetsa o moo. Mantswe a re kopanyana? Nahana ka moo re sebedisang setso ho hlalosa ka re itshwarang ka teng. Moqoqo Lentswe lena le hlalosa eng? Ana o ya dumela kapa wa hana? Hobaneng? Batswadi ba hao ba hana kapa ba a dumela? Hobaneng? Batho ba ka nahana eng? 26

29 Setso ha se lokiswi. Se fetoha le nako. Ngola lentswe lena hape ho bua ntho e fapaneng mabapi le thibelo ya HIV. Diphiri tse tshireletsehileng Sebedisa metla ho kgothaletsa batho ho bua ka thobalano le mekgwe e fapaneng eo batho ba itshwereng ka yona e ba beyang kotsing ya tshwaetso. Sebedisa dipotso tse lehlakoreng la lebokoso tswellisa moqoqo. Moqoqo Use the questions on the sides of the box to guide a discussion. 27

30 Dibeche tsa puisano HIV AIDS Re lwantshana Le yona Sugar daddy ha o wa loka Peto ke tlolo ya molao e tlalehe Ke eng dibeche tsa puisano? Ke dibeche tsa mebala-bala tse kentsweng diaparong. Dibeche tsena di bontsha hore re karolo ya thibelo ya HIV le ho etsa batho hore ba bue ka thibelo ya HIV. Mmala ke mong o na le molaetsa ka boitshwaro bo lebisang ho HIV: Putswa = Baratani ba bangata, Tala = Ntwa, Mmala wa lamunu = Botawa, Bolou = Thobalo le batho ba baholo. Ke ya bo mang? Beche tsena di ka aparwa ke banna le basad. Ha o batla ho di bana ba sekolo, fumana tumello ya botichere pele kapa batswadi. 28

31 O ka di sebedisa neng? Dife batho setjhabeng seno hore ba ka diapara ka nako efe ka efe. Batho tla tseba hore motho ya apareng beche ke setho sa mokgatlo o ikarabellang twantshong ya HIV. Wena ka setho sa Action Group le ka hlophisa dihlotshwana tse nnyane tsa ho bua ka melaetsa e dibecheng. Sehlopha sena e ka ba karolo enngwe ya kopano ya setjhaba. O ka disebedisa jwang? ka ba le menahano eo e leng ya hao ya hore o ka sebedisa dibeche jwang tjhabeng seno. Keletsonyana ke ena: Etsa tlhodisano ya motho ya tla aparang beche ka mokgwa o ikgethe Botsa ba nka karolo ho dula ba etse sedikadikwe. Kopa motho ka mong ho bala beche ya motho ya dutseng ka letsohong la hae le letona, o hlalose seo o se nahanang ka molaetsa oo Kopa ba nka karolo ho kgetha melaetsa e mehlano eo ba e ratang Ha o batla ho bua ka o mong wa melaesa, kgetha beche ya mmala o le mong feela. E.g. Ha o batla ho bua ka jwala le HIV le AIDS, kgetha dibeche tsa mmala wa lamunu. 29

32 Developed by C-Change with support from USAID