Performanca e Sektorit Publik dhe Ndikimi i tij në Rritjen Ekonomike

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT Performanca e Sektorit Publik dhe Ndikimi i tij në Rritjen Ekonomike Punoi Udhëheqës Shkencor Olta MILOVA Prof. Dr. Dhori KULE 1

2 Përmbajtja Lista e Tabelave... iv Lista e Figurave... v Shkurtesat... vi Hyrje... vii Kapitulli 1 Pikëpamje të përgjithshme për sektorin publik: zhvillime dhe tendenca... Hyrje Një perspektivë historike e rolit të shtetit Argumentat pro ndikimit të madh të shtetit në ekonomi Argumentat kundër ndërhyrjes së madhe të shtetit në ekonomi Roli i shtetit në një ekonomi globaliste Dimensionet e ndikimit të shtetit në ekonomi Kuadri institucional Efektet e sistemit tatimor në vendimarrjen e sektorit privat /A. Vendimarrja individuale /B. Vendimarrja e korporatave Efektet e shpenzimet publike në vendimarrjen e sektorit privat Kontributi i financave publike në stabilitetin makroekonomik... Roli i shtetit në ekonomitë në tranzicion... Periudha para tranzicionit Transformimi i rolit të shtetit /A. Faza e parë e tranzicionit /B. Reformimi i sektorit publik Konkluzione. 33 Kapitulli 2 Ndikimi i cilësisë së qeverisjes në zhvillimin e sektorit privat.. Hyrje 36 2

3 2.1 Institucionet, Qeverisja dhe Ekonomitë në tranzicion Përcaktimi i konceptit të qeverisjes Qeverisja në vendet në tranzicion dhe impakti ne reformat ekonomike.. Struktura e qeverisjes vendosja e balancës së duhur Ndikimi i qeverisjes në ecurinë e sektorit privat Institucionet dhe politikat dimensionet makro të qeverisjes Burokracia dimensionet mikro të qeverisjes Vlerësimi i treguesve të qeverisjes Përcaktimi i cilësisë së qeverisjes Ndikimi i treguesve të qeverisjes në cilësinë e saj (Rasti i Shqipërisë) Krahasimi i rezultateve të treguesve të qeverisjes midis shteteve... Konkluzione Kapitulli 3 Evidenca empirike mbi performancën dhe efiçencën e sektorit publik Hyrje Kuptimi i konceptit të performancës dhe efiçencës në sektorin publik Performanca e aktiviteteve publike dhe implikimet rreth saj Koncepti i efiçencës së sektorit publik dhe mënyrat e matjes /A Faktorët që ndikojnë mbi efiçencën Vështirësitë në vlerësimin e efiçencës Vlerësimi i performancës dhe efiçencës nëpërmjet indekseve Indeksi i Performancës së Sektorit Publik (PSP) Indeksi i Efiçencës së Sektorit Publik (PSE) Analiza e efiçencës së shpenzimeve (input output) Konkluzione Kapitulli 4 Dinamikat e politikës fiskale në Shqipëri... Hyrje Analiza e të ardhurave buxhetore Ecuria e të ardhurave tatimore

4 Reforma në politikën tatimore Reforma në administrimin e të ardhurave Analiza e shpenzimeve buxhetore Politika e shpenzimeve publike Efikasiteti i shpenzimeve në sektorët prioritarë Probleme të manaxhimit të shpenzimeve Zhvillimet fiskale në Shqipëri në kontekstin e krizës ekonomike Burimet e rritjes ekonomike dhe efektet e krizës globale Kriza e financave publike sa te ekspozuar jemi?... Konkluzione Kapitulli 5 Analizë empirike e impaktit të shpenzimeve qeveritare mbi rritjen ekonomike Hyrje Rishikimi i literaturës Efekti i shpenzimeve qeveritare në rritjen ekonomike Implikime të literatures Modelet ekzogjene vs. Modelet endogjene të rritjes Aspekte teorike Rezultate të kërkimeve empirike Analiza Empirike dhe Metodologjia Zgjedhja e variablave dhe përshkrimi i të dhënave Specifikimi i modelit Interpretimi i rezultateve Konkluzione Konkluzione dhe Rekomandime.. Kontributet kryesore dhe kufizimet e punimit Bibliografia Aneksi i punimit

5 LISTA E TABELAVE Tabela 1.1: Shpenzimet qeveritare si përqindje e GDP, për vëndet kryesore të BE, SHBA-n dhe Japoninë dhe Zelandën e Re Tabela 1.2: Të ardhurat nga taksat si përqindje e GDP, për vëndet kryesore të BE, SHBA-n dhe Japoninë...15 Tabela 1.3: Tabela 1.3 Progresi në fazën e parë të tranzicionit në Europen Qëndrore dhe Lindore, (1998)...26 Tabela 1.4: Klasifikimi i shteteve sipas ecurisë së reformës tatimore dhe rezultatet përkatëse Tabela 2.1: Struktura e qeverisjes Shekulli 20 vs.shekulli...46 Tabela 2.2: Vlerësimi i treguesve të cilësisë së qeverisjes për Shqipërinë ( )...54 Tabela 3.2: Treguesi i Performancës për Europën Qëndrore dhe Lindore dhe Rep. Balltike...74 Tabela 3.4 Treguesi i Efiçencës për Europën Qëndrore dhe Lindore dhe Rep. Balltike...78 Tabela 3.6 Llogaritja e efiçencës me anë të analizës Input Output, për shtetet e Europës Qëndrore e Lindore dhe Republikat Balltike...81 Tabela 4.1: Raporti Nxënës/Mësues për tre kategoritë e arsimit Tabela 4.2 Normat e pranimit sipas grupmoshave (në %) Tabela 4.3: Përqindjet e shpenzimeve sipas programit arsimor në vite Tabela 4.4: Raporti i pagave të mësuesve ndaj PBB në Shqipëri dhe vendet krahasuese Tabela 4.5: Treguesit e Shëndetit për Shqipërinë dhe vendet e rajonit Tabela 4.6: Përbërja funksionale e shpenzimeve në fushën e transportit sipas llojit Tabela 4.7: Mbulimi me infrastrukturë rrugore i Shqipërisë krahasuar me vende të rajonit për periudhën ( ) Tabela 5.1 Përmbledhje e rezultateve empirike në lidhje me efektin e shpenzimeve publike mbi rritjen ekonomike Tabela 5.2 Përshkrimi i të dhënave Tabela 5.3 Testi i Rrënjës Njësi (Stacionariteti)

6 LISTA E GRAFIKEVE Grafiku 1.1: Përsosmëria e sektorit privat dhe shpenzimet publike...11 Grafiku 2.1: Vlerësimi i 6 treguesve të cilësisë së qeverisjes për Shqipërinë dhe vendet e rajonit për vitin Grafiku 2.2: Krahasimi i treguesit të cilësisë së qeverisjes midis Shqipërisë dhe vendeve të antarësuara së fundmi në BE dhe mesatares së 15 shteteve më të zhvilluara të BE ( )...59 Grafiku 4.1:Ecuria e të ardhurave totale, tatimore dhe jotatimore (në %PBB)...88 Grafiku 4.2: Përbërja e të ardhurave tatimore dhe ecuria e tyre në vite (në % ndaj totalit)...89 Grafiku 4.3 :Të ardhurat nga akciza për Shqipërinë dhe vendet e rajonit (në % të PBB)...90 Grafiku 4.4: Ecuria e të ardhurave në Shqipëri dhe vendet e rajonit Grafiku 4.5: Ecuria e shpenzimeve buxhetore totale, korrente dhe kapitale (në % PBB). /.99 Grafiku 4.5: Shpenzimet për pagat Grafiku 4.6: Shpenzimet për kontrib. të Sig Shoq Grafiku 4.7: Shpenzime për Interesat Grafiku 4.8: Shpenzime operative dhe mirmbajtje Grafiku 4.9: Shpenzimet kapitale Grafiku Investimet publike Grafiku 4.11 Ecuria e shpenzimeve buxhetore sipas klasifikimit funksional (në % PBB) Grafiku 4.12: Niveli i shpenzimeve në disa sektorë kryesorë për 15 vende të Europës Perëndimore, Japoni dhe SHBA (në % të PBB) Grafiku 4.13: Shpenzimet për arsimin në Shqipëri dhe vendet e antarsuara së fundimi në BE (në % të PBB) Grafiku 4.14: Shpenzimet për Shëndetsinë në Shqipëri dhe vendet e antarsuara së fundmi në BE (në % PBB Grafiku 4.15: Ecuria e shpenzimeve për transport ndaj buxhetit total ( ) 110 Grafiku 2.22 Shpenzimet në transportin rrugor të ndara në investime dhe shpenzime mirmbajtje për vitin 2007 në Shqipëri dhe vendet e antarsuara në BE (në % të PBB) 112 6

7 Grafiku 5.1: Lidhja midis normës së rritjes dhe normës së shpenzimeve ndaj PBB Grafiku 5.2: Ecuria e rritjes ekonomike (në % PBB) Grafiku 5.3: Ecuria e inflacionit Grafiku 5.4/5.5: Ecuria e investimeve private (në % PBB) dhe e kapitalit human 143 Grafiku 5.6: Ecuria e shpenzimeve publike totale, productive dhe joproduktive Shkurtime ACIT ADF Test AMECO ASYCUDA BE CC CRI DEA DPT EBRD Eurostat EU8 GE GFS KE OECD OLS PSP PSE PBB PV Albanian Centre of International Trade (Qëndra Ndërkombëtare e Tregtisë) Augumented Dickey Fuller Test Annual macro-economic database of the European Commission Automated System for Customs Data. Bashkimi Europian Control of Corruption Cumulative Reform Index Data Envelopment Analysis Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve European Bank for Reconstruction and Development European Statistics Çeki, Estoni, Hungari, Letoni, Lituani, Poloni, Sllovaki, Slloveni Government Effectivness Government Finance Statistics Komuniteti Europian Organizata për Kooperim dhe Zhvillim Ekonomik Ordinary Least Square Public Sector Performance Public Sector Efficiency Produkti i Brendshëm Bruto Political Stability and absence of Violence 7

8 R&D RL RQ SME UNDP VA VAR VECM WEI Research & Development Rule of Law Regulatory Quality Small and Madium Enterprises United Nation Development Programme Voice and Accountability Vector Autoregressive Vector Error Correction Model World Education Index 8

9 HYRJE Që nga lindja deri në vdekje çdo njeri është ndeshur shumë herë në një mënyrë apo në një tjetër me aktivitetet shtetërore; duke filluar që nga rregjistrimi në rregjistrat shtetërorë të gjendjes civile, ndjekjen e shkollave publike, pagesën e taksave dhe marrjen e transfertave, punësimit në sektorin shtetëror, përdorimin e shërbimeve publike si autostradat, energjinë elektrike, ujin e pijshëm, mbledhjen e mbeturinave, etj, rregullimet ndaj mjedisit, ndaj ndotjes, sigurisë, etj (Stiglitz 2000). Për nga rëndësia që kanë këto aktivitete në zhvillimin ekonomik të një vendi, kanë qënë gjithmonë objekt studimi nga ekonomistë të ndryshëm. Aktiviteti shtetëror ose sektori publik ka ndryshuar me kalimin e kohës, duke i u përshtatur trajektorës së zhvillimit ekonomik. Historikisht kanë egzistuar dy pikpamje të kundërta në lidhje me ndërhyrjen e shteti që u përkasin dy shkollave kryesore të ekonomisë. Secila pikpamje argumenton anët pozitive të një ndërhyrje të madhe apo të vogël në ekonomi, por në realitet ndarja e tyre është e vështirë. Teoritë moderne të financës publike nuk fokusohen në faktin nëse duhet të ndërhyjë shteti apo jo, por që kjo ndërhyrje të jetë sa më efiçente dhe të shërbejë për të nxitur ekonominë. Vala e reformave në vitet 80 për ristrukturimin e sektorit publik me qëllim: uljen e inefiçencës në ofrimin e të mirave dhe shërbimeve publike, adresimin e duhur të shpenzimeve në sektorë prioritarë dhe produktivë, rritjen e efiçencës së sistemit tatimor në drejtim të normave dhe strukturës tatimore, ndyshimin e raportit sektor publik sektor privat duke lehtësuar nivelet e larta të defiçitit dhe borxhit publik, rritjen e cilësisë së institucioneve dhe të qeverisjes, etj, kanë qënë dhe janë objekt studimi për shumë ekonomistë dhe studiues të kësaj fushe. Ndikimi i sektorit publik në ekonomi paraqet interes të veçantë edhe në vendet në tranzicion. Roli i shtetit në këto vende është i dyanshëm; nga njëra anë ai është subjekt i reformave për t u përshtatur me strukturën e re të ekonomisë dhe nga ana tjetër ndikon në 9

10 krijimin e një klime pozitive për bërjen e reformave ekonomike dhe reformave të tjera gjithpërfshirëse për të përshpejtuar proçesin e tranzicionit. Duke u bazuar edhe në shumë studime të mëparshme, ky punim paraqet një përmbledhje të asaj çfarë ka përfaqsuar sektori publik në Shqipëri në këto 20 vite tranzicion dhe cili ka qënë kontributi i tij në zhvillimin ekonomik, duke u fokusuar kryesisht tek rritja ekonomike. OBJEKTIVAT E STUDIMIT Ideja për realizimin e këtij punimi është marrë nga roli i madh që i atribohet shtetit, nga shumë organizma ndërkombtarë, në përshpejtimin e proçesit të tranzicionit dhe në rastin e vendit tonë edhe në proçesin e integrimit në Bashkimin europian. Në këtë kontekst disa nga objektivat që synon të realizojë ky punim janë: Analizimi i pikpamjeve teorike në lidhje me ndikimin e shtetit në ekonomi, duke evidentuar rrugët e kësaj ndërhyrje dhe duke nxjerrë në pah aspektet pozitive dhe negative të saj. Vlerësimi i rolit të shtetit në ekonomitë në tranzicion nëpërmjet treguesve të ecurisë së reformave ekonomike dhe reformave në sektorin publik Përcaktimin e efektit të qeverisjes në zhvillimin ekonomik e parë në kënvështrimin e sistemeve politike që mund të adoptojë një shtet dhe në cilësinë e qeverisjes e matur me 6 nën-tregues Vlerësimi i performancës dhe efiçencës së sektorit publik përbën një tjetër argument me rëndësi i cili ndikon dukshëm në cilësinë e shërbimeve dhe të mirave që sektori publik ofron, gjithashtu vlerëson prioritetet që vendos qeveria dhe jep një krahasim të kostove që mbaritn qytetarët kundrejt përfitimeve të marra nga aktiviteti i shtetit 10

11 Analizimi i politikës së shpenzimeve dhe të ardhurave buxhetore duke evidentuar arritjet dhe problematikën dhe duke përcaktuar sfidat e politikës fiskale në arritjen e qëllimit të saj që është konsolidimi fiskal Analizë empirike e impaktit të madhësisë dhe përbërjes së shpenzimeve publike në rritjen ekonomike METODOLOGJIA E STUDIMIT Për hartimin e këtij punimi është përdorur një literaturë e gjerë e cila konsiton në materiale dhe punime të shumë autorëve të huaj por edhe vendas, në studime me karakter rajonal dhe kombëtar, në përdorimin e një numri të madh burimesh informacioni nga faqet zyrtare të institucioneve të rëndësishme, si me karakter kombëtar ashtu edhe ndërkombëtar ku mund të përmendim Fondin Monetar Ndërkombtar, Bankën Botërore, OECD, etj Në kapitujt ku analizohet Shqipëria janë përdorur materiale kryesisht nga autorë vendas por edhe nga autorë të huaj të cilët kanë bërë studime për vendet e rajonit, por edhe më gjerë. Këto materiale japin një informacion të plotë për analiza krahasuese të Shqipërisë me vende të tjera, duke përcaktura pozitën që ka vendi ynë në raport me vendet e tjera. Në kuadër të kësaj analize janë përdorur tabela dhe grafikë për të ilustruar më mirë përfundimëet e kësaj analize. Modeli është zgjeruar duke përfshirë analizën empirike të efektit të shpenzimeve publike ndaj rritjes ekonomike. Hapi parë në ndërtimin e modelit ka qënë përcaktimi i metodës vlerësuese, e cila u përzgjodh pas një reflekrimi në lidhje me faktin se cila metodë do të ishte më e përshtatshme në arritjen e rezultateve. Burimi kryesor i të dhënave për këtë model ka qënë ministria e Financave, por edhe Banka e Shqipërisë dhe INSTAT janë shfrytëzuar për mbledhjen e të dhënave. Harku kohor i të dhënave i korrespondon periudhës Për konceptimin e modelit më ka ardhur në ndihmë literatura e modeleve të rritjes ekonomike 11

12 STRUKTURA E TEMËS Në kapitullin e parë bëhet një prezantim i pikpamjeve kryesore në lidhje me ndërhyrjen e shtetit në ekonomi duke e vënë theksin tek analiza e argumentave pro dhe kundër ndikimit të madh të shtetit në ekonomi. Gjithashtu në këtë kapitull hidhen bazat teorike të këndvështimeve sipas të cilave është studiuar ndikimi i shtetit në rritjen ekonomike në këtë punim, të cilat janë aspekti fiskal (shpenzimet dhe të ardhurat buxhetore) dhe aspekti institucional (performanca e sektorit publik dhe cilësia e qeverisjes). Një hapsirë e veçantë i është kushtuar rolit që ka shteti në ekonomitë në tranzicion duke u orientuar nga vendi ynë dhe shtetet e tjera ish-komuniste të Europës.. Në kapitullin e dytë, analizohet aspekti institucional i ndikimit të shtetit në ekonomi. Ndikimi i qeverisjes në rritjen ekonomike dhe në zhvillimin ekonomik në tërësi është parë në efektin që ka në zhvillimin e sektorit privat dhe kryesisht të biznesit. Marrdhëniet shtet privat janë paraqitur në dy dimensione në dimensionin makroekonomik (institucionet dhe politikat) dhe në dimensionin mikroekonomik (burokracia). Për të vlerësuar këto dy dimensione janë përdorur 6 nën-tregues të cilët përcaktojnë cilësinë e qeverisjes. Kapitulli përfundon me një analizë krahasuese të Shqipërisë me vende të rajonit në lidhje me treguesit e cilësisë së qeverisjes. Në qender të kapitullit të tretë janë rezultatet e një analize krahasuese të indeksit të performancës dhe efiçencës së sektorit publik në Shqipëri krahasuar me antaret e reja të Bashkimit Europian, si edhe me një kampion prej 23 shtetesh të industrializuara ku pjesa kryesore përbëhet nga vendet e Europës Perëndimore. Gjithashtu në vlerësimin e efiçencës krahasohen dy metoda të ndryshme të cilat lidhen me matjen e efiçencës sipas inputit të përdorur, apo outputit të realizuar. Pjesë e rëndësishme e këtij kapitulli është edhe paraqitja e kufizimeve dhe vështirësive në matjen e këtyre indekseve. Në kapitullin e katërt analizohet aspekti fiskal duke paraqitur dinamikat e politikës fiskale në këto 20 vjet, qëllimin, dhe kontributin e saj në stabilizimin e variablave makroekonomikë, si edhe në stimulimin e rritjes ekonomike. Në këtë kontekst theksi 12

13 vihet tek politika e shpenzimeve dhe të ardhurave buxhetore. Politika tatimore ka qënë gjithmonë në qendër të reformave si në lidhje me normat ashtu edhe me strukturën tatimore për t iu përshtatur sektorit privat në rritje. Mbledhja e të ardhurave, problemet që ndikojnë në të, reformat kryesore administrative, alokimi i shpenzimeve në sektorët prioritarë, ndarja funksionale e tyre, problemet në lidhje me manaxhimin e shpenzimeve, analiza krahasuese me vendet e rajonit në lidhje me performancën e të ardhurave tatimore, nivelin e shpenzimeve në sektorët prioritarë si edhe në lidhje me tregues të tjerë që përcaktojnë përfitimet e qytetarëve nga shpenzimet publike janë në fokus të këtij kapitulli. Gjithashtu nuk mund të lihet pa përmendur edhe situata aktuale në kontekstin e krizës së Greqisë. Kapitulli i pestë paraqet një analizë empirike të madhësië dhe përbërjes së shpenzimeve publike në rritjen ekonomike. Teoria argumenton se shpenzimet publike totale ndikojnë negativisht në nivelin e investimeve private dhe për rrjedhojë edhe mbi rritjen ekonomike, kurse shpenzimet në sektorët prioritarë si arsimi, shëndetsia, infrastruktura dhe shpenzime kërkim zhvillimi ndikojnë pozitivisht në ekonomi. Studimet empirike kanë një variancë më të gjerë përfundimesh sesa gjykimi teorik. Ato variojnë nga efekti negativ i shpenzimeve deri tek efekti pozitiv, ose asnjëanës në ekonomi. Modeli i zgjedhur bazohet në teorinë endogjene të rritjes ekonomike Barro (1990) dhe përfshinë ndikimin e variablave fiskalë dhe jofiskalë. Ai ngrihet mbi databazë të përbërë prej 18 observimesh bazuar në periudhën kohore ( ). Në fund të temës paraqiten konkluzionet dhe rekomandimet kryesore për Shqipërinë, kontributet që sjell ky punim, kufizimet e tij si edhe synimet e ardhshme për zgjerimin e analizës në këtë fushë. 13

14 Kapitulli 1 Pikëpamje të përgjithshme për sektorin publik: zhvillime dhe tendenca Hyrje Një perspektivë historike e rolit të shtetit Argumentat pro ndikimit të madh të shtetit në ekonomi Argumentat kundër ndërhyrjes së madhe të shtetit në ekonomi Roli i shtetit në një ekonomi globaliste Dimensionet e ndikimit të shtetit në rritjen ekonomike Kuadri institucional Efektet e sistemit tatimor në vendimarrjen e sektorit privat /A Vendimarrja individuale /B Vendimarrja e korporatave Efektet e shpenzimet publike në vendimarrjen e sektorit privat Kontributi i financave publike në stabilitetin makroekonomik Roli i shtetit në ekonomitë në tranzicion Periudha para tranzicionit Transformimi i rolit të shtetit /A. Faza e parë e tranzicionit /B. Reformimi i sektorit publik Konkluzione

15 Hyrje Ky kapitull trajton pikpamjet teorike në lidhje me praninë e sektorit publik në ekonomi. Si ka evoluar ndërhyrja e shtetit që nga rritja e shpenzimeve e deri tek privatizimet shtetëore dhe koncesionet, reformat në sistemin tatimor dhe manaxhimin e shpenzimeve, lidhjet me sektorin privat në kontekstin e globalizimit dhe të zhvillimit teknologjik si edhe përmirësimi i qeverisjes dhe cilësia e institucioneve. Pjesa e parë e këtij kapitulli Një perspektivë historike e rolit të shtetit, jep një panoramë të zhvillimeve në sektorin publik. Në thelb të tij qëndron lidhja midis sektorit publik dhe atij privat, dhe ndryshimet që ka pësuar ajo me kalimin e viteve. Pjesa e dytë Dimensionet e ndikimit të shtetit në rritjen ekonomike paraqet teorikisht mënyrën sesi shteti ndikon duke e parë në tre këndveshtrime: Së pari duke u bazuar tek niveli i qeverisjes, i cili ndikon dukshëm në cilësinë e jetës së qytetarëve duke ulur kostot e vendimarrjes dhe duke krijuar hapsira të përshtatshme për zhvillimin e sektorit privat. Së dyti do të shikohet efekti i sisitemit tatimor në vendimarrjen e sektorit privat, e parë në këndvështrimin e strukturës së tatimeve dhe efektit që kanë tek agjentet ekonomikë. Së treti ndikimi i shpenzimeve publike në vendimarrjen e sektorit privat dhe efektet negative që mund të ketë në lidhje me rritjen e defiçitit, të borxhit, të normave të interesit, ngushtimin e shpenzimeve private, etj. Secili prej këtyre dimensioneve do të trajtohet në kapituj të veçantë në vazhdim të temës. Dhe pjesa e tretë Roli i shtetit në ekonomitë në tranzicion paraqet transformimin e sektorit publik si pjesë e një sërë proçesesh dhe transformimesh që duhet të shoqërojnë kalimin nga ekonomia e centralizuar në ekonminë e tregut. Shtetit i duhet të përballet me një reformim të strukturave të tij dhe nga ana tjetër funksioni i tij është tashmë i rëndësishëm për të krijuar një klimë pozitive dhe për të stimuluar sektorin privat i cili është baza e zhvillimit ekonomik të një vendi. 15

16 1.1 Një perspektivë historike e rolit të shtetit Lindja e marrdhenieve tregtare dhe krijimi i formave të tregjeve që në shoqëritë primitive ose tradicionale krijoi nevojën për institucione sociale. Kalimi i shoqërisë në faza akoma më komplekse nënkuptonte që edhe shteti duhet të merrte më tepër përgjegjesi mbi vete, për të garantuar një mirqënie më të lartë për qytetarët. Prania e shtetit në ekonomi nuk është statike, por ajo ka ndryshuar me kalimin e kohës, po kështu nga shteti në shtet. Kjo ka ardhur si pasojë e ndryshimeve sociale, kushteve të tregut dhe zhvillimit teknologjik. Kur flasim për ndërhyrje të shtetit në ekonomi, shumë ekonomistë i referohen kryesisht nivelit të shpenzimeve dhe tatimeve. Literatura njeh disa pikpamje në lidhje me këtë çështje, por ato mund të grupohen në dy drejtime kryesore që janë: pikpamjet pro një ndikimi minimal të shtetit dhe pikpamjet pro një ndikimi më të gjërë të shtetit në ekonomi. Në shekullin e XIX ka dominuar pikpamja pro një ndikimi minimal të shtetit, e cila më pas është zëvëndsuar nga pikpamja tjetër gjatë shek të XX Argumentat pro ndikimit të madh të shtetit në ekonomi Disa nga pikpamjet në lidhje me rolin që duhet të luajë shteti në një ekonomi tregu mund t i përmbledhim si mëposhtë: Shteti duhet të vendosë rregulla dhe të krijojë institucione të cilat garantojnë rregullimin dhe mbrojtjen e të drejtave të pronësisë. Ai duhet të sigurojë një bazë ligjore për reduktimin e kostove të transaksionit për të gjithë pjesmarrësit nëpër tregje, psh ndërhyrja për rritjen e konkurrencës, ose sigurimi i informacionit të plotë. Ai duhet të ofrojë të mirat publike dhe të përballet me rastet e eksternaliteteve të cilat nuk mund të rregullohen nga marrveshje private Shteti duhet të promovojë stabilitet makroekonomik dhe të sigurojë dhe një shpërndarje të të ardhurave e cila të jetë në përputhje me pikpamjet e shoqërisë Ky nivel i ndërhyrjes së shtetit në ekonomi i referohet Musgrave (Stiglitz 2000), i cili këto aktivitete i ka klasifikuar në tre linja kryesore: linja stabilizuese që ka më tepër karakter makroekonomik për të ndikuar në qëndrueshmërinë dhe ecurinë e zhvillimit ekonomik të një vëndi, linja e shpërndarjes së burimeve e cila kryesisht kontrollohet dhe ndikohet nëpërmjet politikës së taksave dhe shpenzimeve dhe është një nga rolet 16

17 përcaktuese të shtetit në ekonomi, dhe linja rishpërndarëse që ka të bëjë me mënyrën sesi ndahen mallrat dhe shërbimet në një ekonomi duke patur parasysh kriterin e drejtësisë dhe efiçencës në shpërndarje. Rritja e nivelit të shpenzimeve ka filluar kryesisht pas viteve 1920, ku shpenzimet janë dyfishuar në pothuajse të gjitha shtetet e Europës, madje në disa prej tyre edhe janë trefishuar 1. Më evidente rritja e shpenzimeve është bërë pas luftës së dytë botërore. Në vitet 60 shumë shtete të Europës Perëndimore reflektojnë nivele të larta të shpenzimeve publike, të cilat kanë patur trend rritës deri në vitet Disa nga arsyet për rritjen e rolit ekonomik të shtetit janë: a. Lufta e Parë dhe Lufta e Dytë Botërore të cilat ndikuan në ndryshimin e pikpamjeve, lidhur me rolin e shtetit, që mbizotëronin në shek XIX, duke rritur nivelin e shpenzimeve, kryesisht tek shtetet që u përfshinë direkt në të b. Rritja e pabarazisë dhe e varfërisë, rritën presionet për ndërhyrjen e qeverisë për të rishpërndarë të ardhurat, nëpërmjet tatimeve progresive për të ardhurat e larta dhe subvencioneve për mallra dhe shërbime bazë. Këtu përfshihet edhe ofrimi i disa të mirave të cilësuara si të mira publike si edhe shpenzimet në arsim dhe shëndetësi. c. Depresioni i Madh ( ) si dhe kriza të mëparshme vendosën theksin se ekonomia u nënshtrohet cikleve dhe duhet që shteti të ndërhyjë për të mbrojtur të ardhurat e qytetarëve nga këto luhatje. Në këtë kontekst filluan të marrin formë programet e sigurimeve sociale, skemat e pensioneve me efekte rishpërndarëse, pagesa për të papunët, asistenca sociale. Pra qëllimi ishte ndërtimi i një ekonomie e cila të mos ishte e ekspozuar ndaj luhatjeve. d. Një arsye tjetër e cila gjendet në literaturat e hershme në lidhje me rolin e sektorit publik është aftësia që qeveritë kanë kundrejt sektorit privat. Sipas këtyre teorive një nga justifikimet e përfshirjes së shtetit në prodhimin e mallrave dhe shërbimeve ishin aftësitë e mira manaxheriale të këtij sektori kundrejt atij privat. Një tjetër justifikim lidhet me madhësinë e investimeve dhe projekteve të cilat mund të kërkojnë shumë kapital, ose nivel të lartë ekspertësh të cilat vetëm shteti mund t sigurojë. 1 Tabela1.1, f.q 5 17

18 e. Politikat paternaliste të cilat zëvendësuan preferencat e konsumatorëve me ato të politikbërësve egzistuan për një kohë të gjatë në shumë shtete. Që prej vitit 1990 (Tanzi, 1997) shtetet klasifikohen për masën e ndërhyrjes së shtetit në ekonomi, nëpërmjet raportit të shpenzimeve qeveritare ndaj produktit të brendshëm bruto, duke u ndarë në tre grupe; qeveri të madhe me një nivel shpenzimesh mbi 50 përqind të PBB, qeveri mesatare me një nivel shpenzimesh nga përqind të PBB dhe qeveri të vogla me një nivel shpenzimesh më pak se 40 përqind e PBB. Tabela 1.1 Shpenzimet qeveritare si përqindje e GDP, për vëndet kryesore të BE, SHBA-n dhe Japoninë dhe Zelandën e Re Austri Belgjikë Danimarkë Finlandë Francë Gjermani Itali Hollandë Luksenburg Spanjë Suedi Zelanda e Re Britani e Madhe SHBA Japoni Burimi: AMECO 2 Database, Eurostat Periudha e viteve njihet si vitet e arta 3 të ndërhyrjes së shtetit, por që u ndikua nga disa perceptime politike për mënyrën sesi duhet të veprojë qeveria. Këto perceptime lidheshin me mënyrën e vendimarrjes e cila konsiderohej transparente dhe racionale, zbatimin e politikave në mënyrë të përpiktë dhe efiçente nga punonjësit e administratës, anashkalimin e interesave të politikbërësve, etj 2 Annual macro-economic database of the European Commission's Directorate General for Economic and Financial Affairs (DG ECFIN). 3 Tanzi Vito (1997) The changing role of the public sector in the economy: A historical perspective, IMF Working Paper, WP/97/114, September 18

19 Megjithatë, eksperienca ka treguar se këto perceptime për mënyrën e realizimit të outputit shtetëror janë larg realitetit. Politikat e hartura në mjaft raste mund të mos jenë konsistente në kohë dhe mund të jenë të ndikuara nga grupet e interesit. Politikbërësit mund të mos kenë informacionin e plotë për mënyrën sesi ekonomia po funksionon. Zbatimi i politikave në praktikë është i ndikuar shumë nga fenomene si burokracia dhe korrupsioni të cilat janë ngritur si probleme shqetësuese për ecurinë e sektorit publik në vitet 70. Edhe në vitet në vazhdim niveli i shpenzimeve publike ka pësuar rritje në të gjitha vendet e Europës Perëndimore, bazuar në tabelën 1.1. Krahas argumentave të përmendur mësipër, mirqënia e qytetarëve është një nga justifikimet kryesore për rritjen e nivelit të shpenzimeve. Ajo lidhet ngushtë më një sërë treguesish socio-ekonomike si jetëgjatësia, vdekshmëria foshnjore, arritjet në sistemin arsimor, analfabetizmi, rritja e të ardhurave për frymë, inflacioni, etj. Kjo kategori treguesish ndikohet mjaft nga shpenzimet publike dhe në veçanti të atyre shpenzimeve që lidhen me politikat sociale dhe rishpërndarëse. Prandaj mund të konsiderohet se rritja e shpenzimeve qeveritare do te rrisë dhe performancën e këtyre treguesve dhe për pasojë mirqënien e qytetarëve, por nuk ndodh gjithmonë kështu. Sipas një studimi me të dhënat e OECD, PNUD (2002) nuk kishte ndonjë dallim të madh të nivelit të treguesve për shtetet që kishin një nivel të lartë të shpenzimeve, kundrejt atyre me një nivel mesatar ose të ulët shpenzimesh. Madje sipas (Tanzi 1997) ndërsa niveli i shpenzimeve ishte në rritje, rritja ekonomike po ngadalësohej, niveli i informalitetit dhe papunësia po rriteshin. Vlen të përmendet rasti i SHBA, Japonisë, por edhe ekonomive të tjera të njohura si vendet e reja të industrializuara 4 si Tailanda, Malajzia, Filipinet, Brazili, Meksika, Kina, Turqia, etj.të cilat kanë siguruar një nivel të lartë rritje ekonomike, sidomos dekadat e fundit. Një aspekt tjetër i lidhur ngushtë me nivelin e lartë të shpenzimeve është edhe niveli i lartë i taksimit për të financuar këto shpenzime. Taksat e larta ndikojnë në reduktimin e të ardhurave të konsumatorit dhe kufizojnë lirinë e tyre ekonomike në periudhën 4 Vendet e reja të industrializuara Newly Industrialized Countries Wikipedia, 19

20 afatshkurtër, por mund të ndikojnë dhe në uljen e efiçencën ekonomike dhe uljen e mirqënies në periudhën afatgjatë. A mund të shkurtohen shpenzimet dhe taksat pa ndikuar në uljen e mirqënies? Përgjigja e kësaj pyetje është relativisht e vështirë duke qënë se shpenzimet përgjithësisht përcaktohen nga tendenca politike dhe premtime të mëparshme dhe jo aq shumë nga vendime të bazuara në evidenca aktuale. Nqs shpenzimet do të shkurtoheshin kjo do të ndikonte menjëherë në kategori të cilat përfitojnë në mënyrë direkte nga programet qeveritare si pensionistët, ata afër moshës së pensionit, mësuesit e shkollave, punonjësit e administratës, ata që marrin subvencione, etj. Për këtë efekt që do të shkaktonte, ky reduktim has në një kundërshtim të fortë politik Argumentat kundër ndërhyrjes së madhe të shtetit në ekonomi Gjatë gjithë kohës përkrahësit e niveleve të larta të shpenzimeve, e shpjegonin përfshirjen e madhe të shtetit në ekonomi ndër të tjera edhe si mungesë kapacitetesh të sektorit privat për të siguruar shumë të mira dhe shërbime dhe për të mbrojtur konsumatorin nga shumë risqe. Por vitet 80 shënuan një periudhë të transformimit të rolit të shteti. Në këtë periudhë u bë i nevojshëm reformimi i sektorit publik. Disa nga arsyet e këtyre reformave ishin: a. Po bëhej gjithnjë e më evidente se niveli i lartë i shpenzimeve nuk po siguronte aq përfitime ekonomike dhe sociale, por ndërkohë po rriste koston nëpërmjet taksave të larta, niveleve në rritje të defiçitit dhe borxhit publik. b. Informacioni, mbi reforma të sukseshme të sektorit publik në shtete të ndryshme si rasti i Kilit dhe i Zelandës së Re, po qarkullonte në shumë shtete, duke krijuar një model të ndërhyrjes së shtetit në ekonomi. c. Lehtësimi i lëvizjes së kapitalit dhe punës rriti presionet ndaj qeverieve për reduktimin e taksave dhe shpenzimeve. Largimi i kapitalit dhe punës së kualifikuar nga shumë shtete të Europës krijoi nevojën për reformim të sektorit të tyre publik. d. Kriza e plakjes në sistemin e pensioneve dhe rritja e kostos së programeve shëndetsore, sensibilizoi publikun mbi kostot e ardhshme të këtyre zhvillimeve. Pjesa e popullsisë e cila prekej direkt nga këto kosto kërkonte reformim të menjëhershmë të shtetit. 20

21 Vullneti për nisjen e reformave dhe krijimin e qeverive të vogla dhe efiçente varej nga vendimarrësit. Pikërisht ata politikbërës të cilët vlerësuan se mbajtja e kësaj status quo po rriste shumë kostot e ekonomisë, ishin edhe nismëtarë të reformave. Megjithatë suksesi i reformave shikohej me skepticizëm nga shumë ekonomistë për disa arsye 5 : Së pari erozioni institucional mund të shkaktonte kufizime, së dyti interesa te caktuara të politikbërësve në mbajtjen e nivelit të lartë të shpenzimeve dhe të pozitave të tyre dominuese, dhe së treti probleme të tipit dilema e të burgosurit në proçesin politik mund të ngadalësojnë reformën. Reforma në sektorin publik që filloi në vitet 80 u quajt ndryshe dhe manaxhimi i ri publik 6. Kjo reformë fokusohej në vlerësimin e performancës dhe efiçencës së sektorit publik, kthimin e njësive burokratike në agjensi me fokus tek konsumatori, lehtësimin e shpenzimeve dhe rritjen e konkurrencës nëpërmjet privatizimit dhe kontratave konçesionare, uljen e kostove dhe manaxhim të bazuar në objektiva, kufizime, iniciativa monetare dhe liriveprimi. Kjo reformë u shtri në pothuajse të gjtha shtetet, por aplikimi i saj dhe rezultatet varionin shumë midis shteteve. Dy nga vendet të cilat aplikuan këtë reformë ishin Zelanda e Re dhe Kili, të cilat njihen si vende pilot përsa i perket radikalitetit të reformave dhe rezultateve të tyre. Reforma publike në Zelandën e Re Reforma qeveritare në Zelandën e Re shërbeu për krijimin e një sektori publik me të vogël dhe efiçent dhe të një shteti të mirë qeverisur, njëkohësisht rriti ndjeshëm rolin e sektorit privat. Reforma fiskale ishte një element i rëndësishëm i këtij programi. Në kuadër të kësaj reforme shteti filloi të heqë dorë nga prodhimi i shumë mallrave dhe shërbimeve; shumë ndërmarrje shtetërore u strukturuan dhe u privatizuan duke përfshirë këtu industrinë e çelikut, sektorin bankar dhe të telekomunikacionit si edhe linjat ajrore kombëtare. Mbështetja me anë të çmimit dhe suvencionet në sektorin e bujqësisë u shfuqizuan. Normat marxhinale të tatimeve u reduktuan dhe baza tatimore u zgjerua duke thjeshtëzuar sistemin tatimor. Në u ndërmorr reforma e politikës sociale e 5 Tanzi Vito, Schuknecht Ludger (1997), Reforming government: An overview of recent experience, European Journal of Political Economy, vol. 13 (1997), Bevir Mark, Rhodes Rod, Weller Patrick (2003) Traditions of governance: Interpreting the changing role of public sector, Public Administration, volume 81, issue 1, pp

22 cila ristrukturoi sistemin shëndetsor, arsimor, të pensioneve, politikat e mirqënies dhe mbrojtjes ndaj aksidenteve. Reformat strukturore në administratën publike rriten transparencën dhe krijuan mundësinë e vlerësimit të performancës së administratës të orientuar nga outputi që ato gjenerojnë. Ndryshimet në proçesin e buxhetimit lehtësuan zbatimin e objektivave të politikës fiskale. Duhet të kishte qëndrueshmëri në balancën fiskale dhe në normat e tatimeve për t i siguruar sektorit privat një parashikueshmëri fiskale. Këto politika fiskale duhet të shoqëroheshin edhe me politika monetare të kujdesshme për të arritur qëllimin e tyre. Këto reforma u pasuan edhe nga reforma institucionale dhe strukturore në administratën publike për të ulur inefiçencën dhe fenomene të tjera abuzive. Megjithatë efekti i reformave në ekonomi nuk dha menjëherë rezultat në rritjen ekonomike. Për të arritur rezultatet e kërkuara, duhej kohë dhe një mirkuptim i publikut dhe i politikbërësve. U deshën 10 vjet që nga fillimi i reformës që rritja ekonomike të fillonte të përshpejtohej. Një nga aspektet pozitive që ndihmoi në rezultatet e saj ishte dhe vazhdimësia politike. Reforma vazhdoi me të njëjtin intensitet edhe pse partitë në pushtet mund të ndryshonin. Reforma pati një suport të fortë në sistemin politik, i cili për të mbeshtetur politikat e reja ekonomike u shndërrua në sistem të përzierë me elementë të maxhoritarit dhe proporcionalit. Reforma publike në Kili Në vitet 70 Kili u përball me një nivel mjaft të lartë të ndrëhyrjes së shtetit në ekonomi, me nivele të larta inflacioni dhe defiçite fiskale të larta. Një reformë në sektorin publik ishte e nevojshme. Kështu që në fillim të viteve 80 sipas kushtetutës u forcua e drejta e pronësisë dhe u reduktua ndjeshmë ndërhyrja e shtetit në ekonomi si rregullator. Proçedurat e hartimit të buxhetit dhe shumë proçedura të tjera qeveritare u reformuan. Shteti hoqi dorë nga shumë sektorë produktive të ekonomisë, si edhe u privatizuan sistemi i sigurimeve shoqërore dhe shëndetsore edhe u decentralizua arsimi dhe shëndetsia. Faza kryesore e privatizimit në Kili filloi në vitin U privatizuan shumë sektorë strategjikë, si edhe u morën masa për përmirësimin e kaudrit rregullator si p.sh krijimi i një strukture tregu konkurruese dhe një strukturë të shëndetshme financimi dhe pronësie për ndërmarrjet e privatizuara. 22

23 Një nga reformat më të bujshme ishte privatizimi i sigurimeve sociale duke i transformuar nga një sistem i tipit pay as you go në një sistem me financim të plotë, i cili manaxhohej nga fonde private pensionesh. Gjithashtu u inkurajua prania e sektorit privat edhe në shërbimet sociale. Ofrimi i kujdesit shëndetsor u limitua vetëm në nivele bazike dhe vetëm për pjesën e popullsisë me të ardhura të ulta. Në këtë mënyrë përfitimet sociale u adresuan më mirë drejt pjesës më të varfër të popullisë. Shkurtime të konsiderueshme u bënë edhe në shpenzimet për konsum të qeverisë. Reduktimet e shpenzimeve gjeneruan teprica buxhetore të cilat shërbyen për të financuar kalimin drejt sistemit të pensioneve me financim të plotë, i cili ishte relativisht i kushtueshëm. Rritja e kursimeve publike dhe reforma e sistemit të pensioneve kontribuan në përmirësimin e tregjeve financiare, rritjen e produktivitetit të faktorëve të prodhimit dhe një rritje të investimeve nga më pak se 15 përqind në mbi 25 përqind të PBB për këtë periudhë. Gjithashtu edhe rritja ekonomike ka qënë në nivele të larta dhe të qëndrueshme për vite me rradhë. Reforma publike në disa vende të OECD 7 Disa nga arsyet që rritën nevojën për reformim të sektorit publik në vendet e Europës Perëndimore ishin marrveshjet ndërkombëtare, konkurrenca globale dhe kriteret e Maastriktit. Shumë shtete filluan të reformonin ndërmarrjet publike, programet e sigurimeve sociale dhe shëndetsore, programet e qeverive vendore si edhe shërbimin civil. Britania e Madhe ndërmorri reforma të rëndësishme fiskale dhe strukturore në mesin e viteve Ajo implementoi një nga programet e privatizimit me shtrirje më të gjerë në gjithë historine e saj (Bishop et al ), duke përfshirë sektorë si hekurudhat, linjat ajrore, sistemet e furnizimit me ujë e sektorë të tjerë publikë. Sistemi i pensioneve u reformua gjithashtu duke e vënë theksin tek fondet private të pensioneve. Ofruesit e shërbimeve private të kujdesit shëndetsor u lejuan të vepronin krah për krah me operatorin publik kombëtar. Shpenzimet totale u reduktuan nga 45 përqind e PBB në vitin 7 Tanzi Vito, Schuknecht Ludger (1997), Reforming government: An overview of recent experience, European Journal of Political Economy, vol. 13 (1997),

24 1983, në 37.5 përqind në vitin Megjithatë në fillim të viteve 1990 shpenzimet filluan të rriten duke dëshmuar se efekti i reformave nuk ishte permanent. Portugalia ndryshoi në mënyrë radikale praninë e shtetit në ekonomi, në fillim të viteve 1980, duke u orientuar drejt tregut dhe duke lënë pas një ekonomi me defiçite fiskale të larta. Përfshirja e qeverisë në shumë sektorë si transport, industri, dhe shërbime të tjera bazë u reduktua, nëpërmjet programeve të privatizimit. Strukturat institucionale u forcuan dhe manaxhimi i borxhit publik u përmirësua. Këto reforma dhe liberalizimi ekonomik në shumë fusha e transformuan ekonominë e Portugalisë, megjithatë këto ndryshime nuk u pasuan me shkurtime të mëtejshme të shpenzimeve. Suedia dhe Finlanda konsiderohen si shtetet me sektorin publik më të madh në botë 8. Në fillim të viteve 1990 këto shtete filluan të ndjenin presione të krijuara nga defiçitet e larta fiskale dhe borxhi publik të cilat kishin ngadalësuar rritjen ekonomike dhe kishin rritur papunësinë. Në kaudër të reformave të dyja këto shtete u fokusuan kryesisht në sistemin e sigurimeve sociale. Suedia reduktoi normën e mbulimit të pagesave të papunësisë, pagesat e sëmundjeve, ndryshoi indeksimin e pensioneve dhe hoqi pagesën e kujdesit për fëmijët si mbështetje e shtetit ndaj familjeve. Kurse Finalanda reduktoi përfitimet e sigurimeve shëndetsore dhe rriti moshën e pensionit si pjesë e reformës së pensioneve. Subvencionet ndaj prodhimit dhe punësimi në qeveritë lokale u zvogëlua. Të dyja këto shtete ulën shpenzimet me 4 përqind ndaj PBB gjatë periudhës (OECD, 1994) Belgjika arriti një reduktim të konsiderueshëm të shpenzimeve nga 64 në 55 përqind të PBB gjatë periudhës (OECD, 1994). Niveli shumë i lartë i borxhit publik bëri që shpenzimet të reduktoheshin dhe të rritej dispilina fiskale. Megjithatë reforma në këtë shtet u adresua kryesisht në axhustime të programeve të shpenzimeve, sesa në ndryshime kryesore në rregjimin e politikave të këtij vendi Roli i shtetit në një ekonomi globaliste Gjatë viteve ka qënë një periudhë e qëndrueshme ekonomike dhe një boom teknologjik i cili përfshiu sektorin privat duke e bërë të aftë për të siguruar shumë 8 Tabela 1.1, faqe 5 24

25 shërbime e të mira të cilat mëparë ofroheshin vetëm nga shteti. Një treg privat efiçent do të thotë që shteti nuk ka përse ndërhyn. Grafiku i mëposhtëm 9 tregon lidhjen e zhdrejtë që egziston midis nivelit të shpenzimeve publike (R) me shkallën e zhvillimit dhe të përsosmërisë së tregjeve private (D) e cila është funksion i kohës dhe të ardhurave. Pra me rritjen e përsosjes së tregjeve private, ulet ndërhyrja e shtetit dhe anasjelltas. R Grafiku 1.1 Përsosmëria e sektorit privat dhe shpenzimet publike D Zhvillimi teknologjik dhe globalizimi bënë që monopolet shtetërore të të mirave publike, si energjia, uji, transporti, komunikacioni t i humbisnin pozitat e tyre, po kështu edhe programe të tilla si fondet e pensioneve filluan të konkuroheshin nga fonde private. Morën zhvillim format konçesionale, si një marrdhënie e re midis shtetit dhe sektorit privat. Disa arsye të tjera për këto forma të reja organizimi ishin: levizjet demografike midis shteteve dhe brenda tyre, nga periferitë drejt zonave urbane, duke rritur kërkesën për të mira dhe shërbime publike nga njëra anë dhe nivelet e larta të defiçiteve fiskale të cilat u lejonin gjithnjë e më pak hapsira shteteve për të rritur nivelin e shpenzimeve. Efekti i globalizimit është po aq i rëndësishëm. Eleminimi i barrierave, integrimi i tregjeve, facilitetet dhe aksesi në shumë të mira dhe shërbime edhe përtej kufijve sollën jo vetëm një ulje të rolit të shtetit, por edhe përfitime për të, psh reduktimi i kostove në 9 Tanzi Vito (2005) The economic role of state in the 21 st century, Cato Journal, Vol 23, Nr 5, pp

26 prokurimet publike për shkak të pjesmarrësve të huaj, ose asistenca e institucioneve ndërkombëtare. Por globalizimi ka edhe kosto për shtetin sidomos në drejtim të të ardhurave nga taksat për shkak të transferimit të kapitaleve në vënde me taksa më të ulta, blerjet jashtë, paraja elektronike, etj Përdorimi i internetit jo vetëm nga sektori privat por edhe ai publik (e-government) është një tjetër rast i përfitimit dhe rritjes së efiçencës së operacioneve të qeverisë. 1.2 Dimensionet e ndikimit të shtetit në rritjen ekonomike Debati në lidhje me ndërhyrjen e shtetit në ekonomi përqëndrohet më së shumti në efektin që ai ka në rritjen ekonomike. Ekzistojnë shume studime empirike të cilat kanë arritur në përfundime të ndryshme. Disa theksojnë faktin se niveli i lartë i shpenzimeve në ekonomi e ngadalëson rritjen ekonomike dhe studime të tjera të cilat pohojnë se ngadalësimi i rritjes ekonomike nuk vjen domosdoshmërisht nga niveli i lartë i ndërhyrjes së shtetit në ekonomi. Sipas pikpamjeve teorike egzistojnë disa instrumenta nëpërmjet të cilave sektori publik kontribon pozitivisht në rritjen ekonomike 10 : Së pari krijimi dhe mbajtja e një mjedisi institucional i cili gjeneron politika të shëndetshme dhe mbeshtetëse ndaj rritjes ekonomike, së dyti limitimi i ndërhyrjes së shtetit në funksionet bazë dhe ofrimin e të mirave dhe shërbimeve bazë për ekonominë, së treti promovimi i rritjes së sektorit privat dhe përdorimi efiçent i burimeve publike, së katërti financimi i aktiviteteve publike dhe rregullimi i sektorit privat nëpërmjet një sistemi tatimor efiçent dhe të qëndrueshëm dhe së pesti mbështetja e stabilitetit makroekonomik nëpërmjet poltikave fiskale të qëndrueshme. Nëse të gjitha këto kushte plotësohen efekti pozitiv i politikave publike mbi variabla të rëndësishëm makroekonomikë si puna, kapitali, kursimet, investimet dhe inovacioni, kontribon në një rritje të qëndrueshme të ekonomisë. Financat publike e ndikojnë rritjen ekonomike nëpërmjet tre kanaleve kryesore: kuadrit institucional, sistemit tatimor, dhe nivelit e përbërjes së shpenzimeve Kuadri institucional 10 Afonso António, Ebert Werner, Schuknecht Ludger, Thöne Michael (2005), Quality of Public Finances and Growth, ECB Working Paper Series No.438/ February 26

27 Ndërhyrja e shtetit në ekonomi duhet të jetë legjitime dhe të përcaktohet fillimisht në Kushtetutë. Ai është ligji themelor i një shteti dhe përmban parimet themelore të përgjithshme në bazë të të cilave do të ndërtohen politikat e shtetit. Për të drejtuar këto politika në të gjitha aktivitetet ekonomike në vënd shërbejnë ligjet. Ato shoqërohen nga rregullat të cilat përgjithësisht ndahen në tre kategori kryesore: rregullat ekonomike, rregullat e sigurisë dhe rregullat e informimit. Pra ndërhyrja e shtetit në ekonomi është tërësisht e përcaktuar sipas ligjeve. Megjithatë edhe ligjet kanë probleme ne mënyrën e interpretimit, në krijimin e hapsirave evazive, në mungesën e fleksibilitetit, etj. Kushtetuta - në të përfshihen parime më të përgjithshme të cilat shpeshherë mund të reflektojnë shqetësimet dhe problemet politike të kohës kur janë hartuar. Ndonjëherë këto parime nuk janë shumë fleksibël dhe të specifikuara mirë duke lënë vend për abuzime nga ana e shtetit, p.sh kur flasim për të drejtat e pronësisë një rast mund të jenë shpronësimet e tokës me kompensime më të ulta. Duke patur parasysh këto probleme, Buchanan, (2001) dhe ekonomistë të tjerë kanë argumentuar se do të ishte më mirë që në Kushtetutë të pasqyroheshin kufizimet e ndërhyrjes së shtetit në ekonomi, sesa rastet në të cilat lejohet ndërhyrja e tij. Kjo do të minimizonte abuzimet dhe keqkuptimet në lidhje me rolin dhe ndërhyrjen e shtetit. Ligjet - Hartimi dhe përmbajtja e ligjeve është një element përcaktues në cilësinë e sektorit publik, në aftësinë që shteti duhet të ketë për të arritur objektivat e tij në mënyrën më efiçente të mundshme. Ligjet krijojnë mundësinë për të detajuar dhe specifikuar parimet e përgjithshme të shprehura në kushtetutë. Problemi lind kur numri i tyre është shumë i madh dhe nuk janë të përcaktuar qartë, d.m.th mund të mos mbulojnë të gjitha fushat e aktiviteteve ekonomike dhe mund të bien ndesh me njëri tjetrin. Mënyra më efektive e veprimatarisë ligjore do të ishte konsistenca legale 11, e cila shpeshherë nuk është e pranishme ose është e pjesshme. P.sh nëse futet një ligj i ri, legjislacioni i mëparshëm duhet të rishikohet me qëllim që ai të jetë në përputhje me paketën ligjore të përfshirë rishtazi. 11 Tanzi Vito (2000) The Role of State and the Quality of Public Sector, IMF Working Paper, WP/00/36, March 27

28 Rregullat Ato shpjegojnë proçedurat ose përpunojnë përmbjatjen e ligjeve, ose në rastin më të thjeshtë përcaktojnë një sjellje specifike që firmat dhe individët duhet të kenë. Rregullat duhet të rrisin konkurrencën në treg, të sigurojnë informacionin e nevojshëm dhe të lejojnë manaxhimin efiçent të riskut. Ato duhet të garantojnë se ndërhyrja e qeverisë po mbështet politikat e tregut të lirë. Pra një kuadër rregullator që funksionon mirë ndikon në uljen e kostove të transaksionit të sektorit privat dhe ndihmon në internalizimin e eksternaliteteve dhe fenomeneve të tjera jashtë tregut. Rregullat gjithashtu sigurojnë stabilitet të politikës fiskale duke mos lejuar ndryshime të çrregullta në ligjet tatimore dhe programet e shpenzimeve publike. Në këtë kontekst rregullat buxhetore kanë një rëndësi të veçantë pasi përcaktojnë kërkesën agregate për shpenzime dhe i japin zgjidhje problemeve të rishpërndarjes. Një numër teknikash, si performanca e buxhetimit, mjetet e manaxhimit të kapitalit human, vendosja e çmimeve me mekanizma të ngjashëm me tregun, rregullat e auditit, të prokurimeve publike, analiza kosto përfitim në përcaktimin e aktiviteteve publike, targetimi i shpenzimeve publike, etj kanë ndikuar në dhënien e sinjaleve për përmirësimin e alokimit të burimeve dhe rritjen e efiçencës në proçesin e implementimit. Megjithatë rregullat, të cilat lëshohen nga autoritetet ekzekutive, ose agjensitë rregullatore, mund të jenë shumë komplekse, mund të mbivndosen me njëra tjetrën dhe publiku mund të mos ketë akses ndaj tyre. Në përgjithësi interpretimi i rregullave lihet në dorë të burokratëve, duke bërë që mundësia për të abuzuar të jetë e lartë. Rregullat janë cilësuar nga literatura bashkohore si një nga shkaqet kryesore të korrupsionit. Sipas një raporti (OECD 1999) rregullat janë ndoshta forma më përhapur e ndërhyrjes së shtetit në ekonomi Efektet e sistemit tatimor në vendimarrjen e sektorit privat Rritja ekonomike mund të ndikohet nga efekti që kanë tatimet në vendimarrjen ekonomike. Taksat bëjnë shpërndarjen e burimeve nga sektori privat drejt atij publik. Një rritje në normat tatimore redukton kthimin nga investimet si në kapitalin fizik ashtu edhe atë human, gjithashtu redukton edhe kthimin nga shpenzimet e kërkim zhvillimit. Këto norma të ulta kthimi nënkuptojnë edhe një reduktim të akumulimit të kapitalit dhe 28