Arkitektura e Internetit... 3 IP Adresimi... 4 Konvertimi decimal dhe binar... 4 Shndërrimi decimal/binar... 5 Shndërrimi binar/decimal...

Transcription

1 1 Arkitektura e Internetit... 3 IP Adresimi... 4 Konvertimi decimal dhe binar... 4 Shndërrimi decimal/binar... 5 Shndërrimi binar/decimal... 6 Klasët e IP-ve... 7 Klasa A e IP-ve... 8 Klasa B e IP-ve... 8 Klasa C e IP-ve... 9 IP adresat e rezervuara... 9 Adresa e rrjetit... 9 Adresa broadcast Klasa A Klasa B Klasa C IP Adresat Publike dhe Private Ndarja (Dhënja) e IP-ve Adresimi statik Adresimi dinamik Protokolet Protokoli ARP Protokolet adresues (routed) IP-ja si protokol adresues (routed) Protokolet rrugëtues (routing protocols) Tabelat e rutimit (routing table) Zgjedhja e shtegut (Path determination) Llojet e Protokoleve të rutimit Nënrrjetat (Subnets) Subnetimi i Klasit A Subnetimi i klasit B Subnetimi i klasit C Kalkulimi i IP-së së Subnetit përmes mbledhjes logjike Funksionet e nivelit Transport të TCP/IP Modelit Besueshmëria (reliability) Kontrollimi i transmetimit (Flow control) Vendosja e kontaktit para transmetimit (Three way handshake) Portet dhe numrat e porteve Niveli Aplikativ (Application) Teknologjitë e WAN-it LAN-i dhe WAN-i. Disa koncepte Paisjet e WAN-it Komunikimi i bazuar në lidhje në qark (circuit switched) dhe i bazuar në pakete (packet switched) Opsionet e WAN-it Circuit switched Packet - switched Lidhja me modem ISDN... 41

2 2 Lidhjet me qera DSL (Digital Subscriber Line) Lidhja kabëll-modem Tregëtia elektronike (E commerce) E-pagesa (e-payment) Përparësitë e pagesës elektronike Brengat e pagesave elektronike Si të ndërtoni një e-pagesë për biznesin tuaj E mësimi (E learning) Nivelet e e-mësimit (format) E qeverisja (E government)... 54

3 3 Arkitektura e Internetit Edhepse Interneti është kompleks, ekzistojnë disa koncepte themelore në lidhje me funksionimin e tij. Interneti (International Network) është rrjet ndërkombëtar botëror, i cili mundëson komunikim gati pandërprerë në mes të çdokujt, kudo që ndodhen ata në tërë botën, dhe në çdo kohë! LAN-i është një rrjet lokal, i kufizuar gjeografikisht në një hapësirë të caktuar. Lidhja e më shumë LAN-ave mes veti bën që Interneti të funksionoj. Megjithë avansimin e teknologjive lidhja mes LAN-ave në distancë ende është problem, sa i përket bitlëshimit (bandwidth-it). Funksionimi i Internetit bazohet në lidhjen e bazuar në principet e nivelit të rrjetit (Network). Qëllimi është që LAN-a të teknologjive të ndryshme në nivelin Physical dhe Data Link, të mund të komunikojnë mes veti dhe ate për protokole të ndryshëm të nivelit Application Paisjest që mundësojnë lidhjen e rrjeteve lokale mes veti (switching) quhen router-a Ata bëjnë edhe përzgjedhjen e rrugës më të shpejtë (path determination) për paketet që transmetohen deri tek destinacioni. Në bazë të informatave që shkëmbejnë mes veti, routerat ndërtojnë tabelat që quhen tabela rutimi (routing table). Në këto tabela ruhen informatat për drejtimet kah rrjetet e caktuar (pra si të arrihen ato rrjete!). Secili rrjet në Internet ka adresën e vet ashtu si edhe çdo kompjuter në një LAN që ka një të tillë. Prandaj thelbi i gjithë komunikimit në Internet është adresimi i të gjitha pajisjeve dhe i të gjithë rrjeteve (me IP-a). Kjo mundëson një komunikim të gjithmbarshëm. Dy kompjuterë kudo në botë, me hardware dhe software adekuat, si dhe me protokole të duhura mund të komunikojnë mes veti. Standardizimi i praktikave dhe procedurave për lëvizje të të dhënave përgjatë rrjeteve kanë mundësuar Internetin. Reja (cloud) është paraqitje simbolike e të gjitha lidhjeve fizike dhe të gjitha paisjeve që mundësojnë lidhjen mes dy nyjeve (host) që komunikojnë.

4 4 IP Adresimi Për dy sisteme të çfarëdoshme, që të komunikojnë mes veti, duhet që ta identifikojnë dhe të gjejnë njëra tjetrën. Që të realizohet kjo, këto dy sisteme duhet të kenë adresa unike. Secili kompjuter në rrjetet TCP/IP duhet të ketë IP adresë unike për identifikim. Kjo adresë operon në nivelin e tretë (Network) të OSI Modelit dhe mundëson që një kompjuter ta gjen tjetrin në rrjet. IP adresat konsiderohen si adresa logjike, në kuptimin që mund të ndërrohen me konfigurim. Është me rëndësi të kuptohet se secila IP adresë në vehte përmbanë informatën për rrjetin të cilit i takon ai kompjuter si dhe pjesën tjetër që është e veqantë për atë kompjuter. Të gjithë kompjuterët brenda një rrjeti gjithashtu kanë edhe adresa fizike unike, që njihen si MAC adresa që operojnë në nivelin e dytë (Data Link) të OSI Modelit.. Një kompjuter zakonisht i takon një rrjeti, por ka raste kur ai mund t i takoj edhe dy rrjeteve. Kjo realizohet duke vendosur dy kartela rrjeti në slotet PCI të motherboard-it, ku secila prej tyre mund të mbajë adresë të veqantë si dhe ti takojë dy rrjeteve të ndryshëm. IP adresa është 32 bitëshe. Paraqitja e saj, për lehtësi është me numra decimal, të cilët janë katër, të ndarë me pikë ku secili numër përfaqson një oktet ose 8 bita. P.sh adresa ka ekuivalentin e vet binar: Konvertimi decimal dhe binar Për ti pasur të qarta më mirë disa kuptime dhe veprime në lidhje me dizajnimin e rrjetave si dhe ndarjen e tyre në nënrrjeta (subnet), është e domosdoshme që të kuptohet se si bëhet shndërrimi i numrave decimal në binar dhe anasjelltas, si dhe të kuptohet logjika e sistemit binar të numrave. Duke supozuar se shndërrimet binar, decimal janë bërë në kurset tjera, këtu shkurtimisht do të përhshkruhet procedura.

5 5 Shndërrimi decimal/binar Metoda I-rë Një numër decimal konvertohet në binar duke e pjestuar sukscesivisht me numrin 2 (bazën e sistemit binar) dhe duke regjistruar në një kolonë mbetjet nga pjestimi. Vazhdohet me pjestim deri sa të fitohet rezultati zero. Kolona e fituar e mbetjeve nga pjestimi e lexuar prej së poshti lartë paraqet ekuivalentin binar të numrit të dhënë decimal. Më poshtë do të ilustrohet shndërrimi i numrit 200 në numrin ekuivalent binar. Pjestimi me 2 Rezultati Mbetja Leximi 200:2 = :2 = :2 = :2 = :2 = 6 0 6:2 = 3 0 3:2 = 1 1 1:2 = 0 1 Shihet se ekuivalenti binar është: Metoda II-të Një metodë më praktike është metoda e peshës së numrit. Secila shifër në një numër binar ka peshën e vet. Sa më majtas që është numri e ka peshën më të madhe. Numri i fundit djathas e ka peshën 1 d.m.th. vlera e tij është 2 0, e kështu duke shkuar majtas vazhdojnë vlerat e bitave: 2 1 =2, 2 2 =4, 2 3 =8, 2 4 =16,, 2 8 =128. Paraqitja e vlerave u bë për një oktet sepse zakonisht punohet me logjikën e okteteve, por logjika është e njejtë edhe për bitin e 9, 10,11,12 e kështu me radhë. Këtë mund ta paraqesim edhe në formë tabelare:

6 6 majtas djathtas Pozita e bitit llogaritja pesha Metodën e dytë të shndërrimit të një numri decimal në binar do ta ilustrojmë duke e marrur si shembull numrin 200. Duke shikuar tabelën, meqë numri 200 është më i vogël se numri 256 dhe më i madh se 128 atëherë biti i parë që do ta ketë vlerën 1 është ai i pozitës 8. Kalkulohet ndryshimi =72 Vazhdohet me të njejtën logjikë: A është 72>=64? Po. Atëherë regjistro 1 në bitin me pozitën 7. Kalkulohet ndryshimi: 72-64=8 A është 8>=32? Jo. Shëno 0 në pozitën e 6 të bitit. A është 8>=16? Jo. Shëno 0 në pozitën e 5 të bitit. A është 8>=8? Po. Shëno 1 në pozitën e 4 të bitit. Kalkulimi: 8-8=0. Në këtë rast të gjithë bitat në vazhdim kanë vlerën 0; Prandaj ekuivalenti binar i numrit 200 është: E njejta procedurë vlen edhe në rastet kur kemi numra më të mëdhenjë, atëherë vijnë duke u shtuar bitat majtas! Shndërrimi binar/decimal Shndërrimi i numrit binar në numër decimal është i thjeshtë. Duke i ditur tash peshat e secilit prej bitave në numrin e dhënë veprohet kështu. Aty ku vlera e bitit është 1, pesha përkatëse mbledhet kurse kur është 0 ajo nuk mbledhet. Ta ilustrojmë këtë për numrin e dhënë Numri Pesha Nëse mblidhen numrat e kolonës fundit del rezultati: =197 Prandaj ekuivalenti i numrit binar: është numri decimal 197.

7 Procedura është krejtësisht e njejtë edhe në rastet kur kemi të bëjmë me numra me ma shumë shifra binare! 7 Klasët e IP-ve Routeri përcjell paketet nga rrjeti burim (source) ka rrjeti cak (destination) duke përdorur IP protokolin. Paketi duhet të përmbaj adresat e rrjetit burimor dhe të rrjetit cak. Kur paketi të arrij tek routeri i rrjetit cak, ai, routeri, shfrytëzon IP adresën që të gjejë kompjuterin lokal i cili është caku i fundit. Kjo funksionon si sistemi postal, për dërgimin e letrave. Së pari shfrytëzohet Zip kodi për të gjetur destinacionin - qytet, kurse pastaj duke shfrytëzuar adresën e shtëpisë dërgohet letra në cakun përfundimtar. Për këtë arsye secila IP adresë ndërtohet prej dy pjesëve. Pjesa e parë identifikon rrjetin të cilit i takon kompjuteri kurse pjesa e dytë identifikon vet kompjuterin. IP adresa e ndërtuar nga katër oktete bitash është unike dhe me përmbajtje të saj tregon adresën e rrjetit si dhe adresën e kompjuterit të veqantë (host-it). IP adresat janë të ndara në klasa, varësisht prej madhësisë së rrjetit, respektivisht prej numrit të kompjuterëve që përmbanë ai rrjet. Klasa A e IP-së i ndahet rrjetit që ka më shumë kompjuterë, klasa B atij që ka pak më pak kurse klasa C rrjetit më të vogël. Klasa e adresës Numri i rrjeteve Numri i hostave (kompjuterëve) për rrjet A B C Në mënyrë që t iu përshtatën madhësive të rrjeteve, IP adresat pra janë klasifikuar në grupe që quhen klasa. Ky quhet ndryshe edhe adresim i klasave të plota (classfull). Secila IP adresë, 32 bitëshë është ndarë në pjesën e rrjetit dhe në pjesën e hostit (nyjes). Biti i parë i adresës ose sekuenca e bitave të parë të oktetit të parë përcakton se cilës klasë i takon IP adresa e dhënë.

8 8 Klasa A e IP-ve Klasa A e IP adresave shfrytëzon vetëm oktetin e parë për të treguar adresën e rrjetit kurse tre oktetet tjerë i takojnë adresave të hostave. Në këtë mënyrë rrjeti i klasit A mund të ketë më shumë se 16 miljon adresa për hosta (2 24 ), derisa numri i rrjeteve është vetëm 126. Çdo adresë e klasit A fillon me bitin e parë të oktetit parë me vlerë 0. Adresa e parë 0 ( ) dhe ajo e fundit 127 ( ) nuk mund të përdorën për adresim, kurse të tjerat prej 1 ( ) deri 126 ( ) po. 24 bita Klasa A Rrjeti Hosti Hosti Hosti 32 bita Klasa B e IP-ve Klasa B e IP adresave shfrytëzon dy oketete e parë për të treguar adresën e rrjetit kurse dy oktetet tjerë i takojnë adresave të hostave. Në këtë mënyrë rrjeti i klasit B mund të ketë më shumë se adresa për hosta.(2 16 ) për rrjetë, derisa numri i rrjeteve është Çdo adresë e klasit B fillon me dy bitat e parë 10 në oktetin e parë.. Adresa e parë është ( ) 128 dhe ajo e fundit ( ) 191 që mund të përdorën për rrjete si adresa të klasës B. Bitat për oktetin e dytë mund të jenë të çfarëdoshëm, dhe në këtë mënyrë me kombinimet e bitave fitohen aq shumë adresa të rrjeteve të klasit B. 16 bita Klasa B Rrjeti Rrjeti Hosti Hosti 32 bita

9 9 Klasa C e IP-ve Klasa C e IP adresave fillon me sekuencën binare 110 në oketetin e parë. Kështuqë numri më i vogël që mund të paraqitet në oktetin e parë, për klasë C është: ( decimal 192). Kurse numri më i madh që mund të parqitet në oktetin e parë për klasën C është: ( decimal 223). Prandaj nësë ndonjë adresë në oktetin e parë ka numrat në brezin i takon kalës C. 8 bita Klasa C Rrjeti Rrjeti Rrjeti Hosti 32 bita Ekziston edhe klasa D e IP adresave e cila nuk është në shfrytëzim për IP të rrjeteve sepse ato përdorën për disa qëllime më speciale - për dërgimin e mesazheve multicast (kur një paisje iu dërgon më shumë paisjeve).okteti i parë ka vlerat prej 224 deri 239 për këtë klasë. Klasa E me vlera të oktetit parë në decimal, 240 deri 255 janë të rezervuara për hulumtime të ndryshme në lëmin e Internetit. IP adresat e rezervuara Adresat e catuara janë të rezervuara dhe ato nuk mund t u ipen paisjeve në rrjet. Këto adresa të rezervuara janë: Adresa e rrjetit dhe Adresa broadcast (emituese) Adresa e rrjetit Çdo rrjet ka adresën e vet, përmes të cilës identifikohet në Internet. Routerat, paisje që dërgojnë pakete mes rrjeteve dhe njëkohësisht i lidhin ato, ndërtojnë tabelat e rrugëtimit (të paketeve) në të cilat ruajnë informatat se si të arrihet deri te rrjeti i caktuar. Këto informata janë adresat e rrjeteve. Brenda rrjetit të caktuar, secili prej nyjeve (kompjuter, interfejs routeri) ka adresën e vet unike dhe në atë mënyrë ata komunikojnë brenda një rrjeti. Por nga jashtë të gjitha ato nyje shihen si një IP adresë si IP e rrjetit.

10 10 Nëse p.sh. një rrjet ka adresën e vet: , atëherë brezi i adresave për nyjet e këtij rrjeti do të jetë prej: deri , pra gjithsej 254 adresa mund t i ndahet nyjeve (hostave). Adresa broadcast Secili rrjet ka një adresë që quhet broadcast (emitim). Ajo shfrytëzohet që njëkohësisht të gjitha nyjet e rrjetit ta marrin paketën e cila ka atë adresë. Pra nëse duhet të gjitha nyjet të marrin një kërkësë ose informatë atëherë kjo bëhet përmes kësaj adresë. Adresa e fundit në brezin e adresave të një rrjeti është adresa broadcast. Për rrjetin që e muarrëm si shembull: , bradcast adresa është: Siq e dijmë, klasat e IP adresave të cilat mund t u ndahen rrjeteve janë A,B dhe C. Ekziston një logjikë në bazë të cilës përcaktohet adresa e rrjetit dhe broadcast adresa për secilin rrjet, të secilës klasë. Ajo çka duhet të mbahet mend është se sa bita janë të dedikuar për pjesën e rrjetit e sa për pjesën e nyjeve, për secilën klasë. Nëse të gjithë bitat e pjesës së nyjeve (hosts) kanë vlerë 0 atëherë ajo është IP adresë e rrjetit. Nëse të gjithë bitat e pjesës së nyjeve (hosts) kanë vlerë 1 atëherë ajo është IP adresë broadcast. Më poshtë do të ilustrohet për secilën prej klasëve veq e veq përmes shembujve. Klasa A 24 bita Klasa A Rrjeti Nyja Nyja Nyja Nëse merret adresa e klases A ( ) e cila në oktetin e parë ka vlerën 100 (decimal), adresa e rrjetit e paraqitur me numra decimal dhe binar do të jetë (pjesa e nyjeve të gjitha 0) Decimal Binar Kurse adrdesa broadcast do të jetë (pjesa e nyjeve të gjitha 1):

11 11 Decimal Binar Të gjitha IP adresat në mes të këtyre dy adresave të skajshme, shërbejnë si adresa valide për nyjet që i takojnë rrjetit: deri Klasa B 16 bita Klasa B Rrjeti Rrjeti Nyja Nyja Po marrim për shembull adresët e klasës B ( ) e cila në dy oktetet e parë ka vlerat: , kurse dy oktetet e fundit i takojnë adresave të nyjeve. Adresa e rrjetit është kur pjesa e nyjeve ka të gjithë bitat me vlerë 0 dhe për këtë rast është: Decimal Binar Kurse adrdesa broadcast do të jetë (pjesa e nyjeve të gjitha 1): Decimal Binar Të gjitha IP adresat në mes të këtyre dy adresave të skajshme, shërbejnë si adresa valide për nyjet që i takojnë rrjetit:

12 deri Klasa C Klasa C Rrjeti Rrjeti Rrjeti Nyja 8 bita Po marrim për shembull adresën e klasës C ( ) e cila në tre oktetet e parë ka vlerat: , kurse okteti i fundit i takon adresave të nyjeve. Adresa e rrjetit është kur pjesa e nyjeve ka të gjithë bitat me vlerë 0 dhe për këtë rast është: Decimal Binar Kurse adrdesa broadcast do të jetë (pjesa e nyjeve të gjitha 1): Decimal Binar Të gjitha IP adresat në mes të këtyre dy adresave të skajshme, shërbejnë si adresa valide për nyjet që i takojnë rrjetit: deri IP Adresat Publike dhe Private Në mënyrë që Interneti të funksionoi në mënyrë normale, atëherë secila paisje (nyje) që merr pjesë në Internet duhet të ketë adresën e vet unike, të veqantë. Numri i IP adresave të klasës së plotë (classfull) është i kufizuar, kurse numri i pjesëmarrësve në Internet është gjithnjë e më i madhë dhe numri i IP-ve ekzistuese nuk kënaq kërkesat për to.

13 13 Për këtë arësye qysh moti kompetentët kanë menduar që të gjejnë metoda për tejkalimin e këtij problemi në mënyrë që Interneti të funksionoj normalisht. Një mundësi është me ndarjen e rrjeteve në rrjete më të vogla që njhet si subnetim (nënrrjetëzim) CIDR(Classless Inerdomain Routing). Mundësi tjetër është që të përdorët version 6 i IP adresave IP v6i cili përdorë IP adresën me 128 bita me ç rast rritet dukshëm numri i IP-ve në dispozicion për nyje, dhe Mundësia e fundit e cila është në zbatim është: përdorimi e adresave publike dhe atyre private. Adresat publike janë ato të cilat shihen në Internet dhe të cilat duhet të jenë unike, pra nuk bënë dy adresa të jenë të njejta. IANA (Internet Assigned Numbers Authority) është një autoritet i cila ndanë IP adresat në shfrytëzim dhe ajo kujdeset që IP-të publike mos të përsëriten. Ekziston një numër i IP-ve, që quhen private, të cilat dihen botërisht, e që mund të shfrytëzohen nëpër rrjete të ndryshme. Këto IP nuk shihen prej routerave pasi janë të fshehura. Nëse routerat hasin paketet me adresa private, i shkatërrojnë menjëherë ato, pra nuk i marrin fare në shqyrtim. Këto IP private mund të përdoren pa kufizim nëpër rrjete te ndryshme anë e mbanë botës duke u përsëritur sa herë të duash. Por, brenda një rrjeti IP-të e nyjeve duhet të jenë unike në mënyrë që ato të mund të komunikojnë mes veti. Në mënyrë që këto IP private të mund të dalin në Internet nevojitet të kryhet një proces që quhet NAT (Network Address Translation) i cili bënë përkthimin e adresave private në atë publike. Ky proces mundëson që p.sh. 100 adresa private të dalin përmes vetëm një adrese publike, me ç rast bëhet ruajtja e IP-ve publike dukshëm. Paisja që kryen këtë proces të shndërrimit të IP-ve private në atë publike është routeri. Më poshtë janë paraqitur adresat që mund të shfrytëzohen si private: Klasa Brezi i IP -ve A deri B deri C deri Kurse të gjitha adresat tjera, qofshin të klasëve A,B, ose C janë publike dhe ndahen nga autoriteti kompetent për ndarjen e tyre (IANA), në mënyrë që të mos ketë përsëritje të tyre në Internet. Ndarja (Dhënja) e IP-ve Nyja e rrjetit (hosti) duhet të ketë adresë unike në Internet. Ajo është IP adresa. Çdo nyje disponon me dy adresa :

14 14 Adresa fizike ose MAC adresa që i takon nivelit të dytë (Data Link). Adresa logjike që i takon nivelit tretë (Network). IP konsiderohet si adresë logjike, për faktin se mund të ndërrohet. Administratori i rrjetit ka në dispozicion dy metoda për ndarjen (dhënjen) e IP adresave nyjeve. Këto janë: Metoda statike, dhe Metoda dinamike. Pavarësisht se cila metodë përdoret, dy interface-a (pikëlidhje) ose dy nyje që i takojnë një rrjeti nuk mund të kenë IP adresë të njejtë! Adresimi statik Kjo metodë e dhënjës së IP adresës nyjeve zbatohet, zakonisht në rrjetet e vogla, ku nuk ka ndërrime të shpeshta. Administratori në mënyrë manuale, bënë konfigurimin, respektivisht ndarjen e adresave për secilin prej nyjeve, gjithnjë duke pasur kujdes që mos të përsërisë adresat. Kjo metode nuk zbatohet tek rrjetat me shumë nyje. Në këto rrjete, zakonisht IP adresat e serverave, printerave dhe interface-ave të routerave ipen në mënyrë statike, në mënyrë që ato t i kanë adresat e përhershme (të pandryshuara). Adresimi dinamik Ekzistojnë tri metoda për adresim dinamik të nyjeve. Metoda më e sofistikuar dhe që përdorët më shumë është ajo që njihet si DHCP (Dynamic host configuration protocol). DHCP është një protokol që ia mundëson një kompjuteri të bëjë ndarjen e IP adresave në mënyrë dinamike në një rrjetë. Ai kompjuter quhet DHCP-server. Gjatë konfigurimit të DHCP-së është e nevojshme të definohet brezi i IP-ve që janë në dispozicion për rrjeten aktuale. Ndarja e adresave bëhet në mënyrë automatike; - Ajo nyje që ndërlidhet në rrjetë furnizohet me një komplet të dhënash (IP, subnet maskë dhe default gateway), të nevojshme për pjesëmarrje në Internet; - nyja tjetër e merr kompletin tjetër e kështu me radhë. Është metodë që preferohet të zbatohet tek rrjetat e mëdha në mënyrë që të mos vie deri tek përsëritja e adresave dhe shkaktimi i konfliktit mes adresave - që nuk është e dëshirueshme.

15 15 Protokolet Protokoli është një grumbull rregullash që përcakton se si kompjuterët (nyjet) komunikojnë mes veti në rrjete kompjuterike. Kompjuterët komunikojnë duke shkëmbyer mesazhe të të dhënave. Për me i pranuar dhe me vepruar në këto mesazhe, kompjuteri duhet të dijë se si me i interpretuar mesazhet (të ketë definicionin kodin). Shembuj të mesazheve janë ato : të vendosjes së lidhjes me një nyje që gjendet larg, mesazhet , transferimi i fajllave nëpër rrjetete etj. Protokoli përshkruan (definon): Formatin e mesazhit, dhe Mënyrën në të cilën kompjuterët duhet të shkëmbejnë mesazhe që të kryejnë një aktivitet të caktuar. Protokoli ARP ARP (Address Resolution Protocol) është një protokol i standardit TCP/IP i cili luan rol të rëndësishëm në komunikimin mes dy nyjeve brenda një rrjeti. Për të komunikuar dy nyje që i takojnë një rrjeti, datagrami ose frame-i duhet të ketë informatën për IP adresën dhe MAC adresën e cakut (destionation). Nëse njëra mungon frame shkatërrohet në cak (destinacion). Këtë problem të shoqërimit IP adresës MAC adresën e caktuar e zgjidh protokoli ARP, i cili duke përdorur mesazhet broadcast, brenda rrjetit, e gjen MAC adresën që i takon IP-së së caktuar. Pra krijohet çifti IP-MAC i nevojshëm për transmetim. Në këtë mënyrë secila nyje në rrjetë ndërton ARP tabelat në të cilat figurojnë çiftet IP MAC, të nevojshme për ndërtimin e frame-it, me rastin e transmetimit. Këto tabela ruhen në RAM memorie.

16 16 Për komunikim mes LAN-ave përdorët një verzion i këtij protokoli, Proxy ARP, Ky është një version i protokolit ARP. Kur Routeri merr një kerkesë për MAC adresë e cila është jashtë LAN-it, atëherë ai përgjigjet në kërkesën e nyjes duke i dërguar atij MAC adresën e interfejsit ku është i lidhur ai LAN (MAC adresën e ethernet interface it). Tash nyja ka në dispozicion IP-në e destinacionit dhe MAC adresën e interfejsit ethernet (gateway-it). Në rastet e konfigurimit statik, kur dihet gateway-i veprohet kështu: Nyja krahason IP-ne e destinacionit me IP-ne e gateway-it. Nëse konstaton se këto IP-ja i nuk i takojnë të njejtit rrjet (LAN) atëhere ai krijon çiftin: IP e destinacionit dhe MAC adresa e gateway-it dhe e dergon frame in me këto të dhëna. Derisa IP mbetet e pandryshuar në frame, deri në destinacion, MAC adresa pëson ndryshime prej routerit në router gjatë rrugës së saj. Protokolet adresues (routed) Protokolet adresues (routed) duhet të ofrojnë informata të mjaftueshme në nivelin Network, që t i mundësojnë routerit ta përcjell paketen deri tek paisja e ardhshme në rrugën deri në destinacion. Ata gjithashtu definojnë formatin dhe fushat (fields) brenda paketit. Protokolet adresues iu mundësojnë routerëve të përcjellin të dhënat mes nyjeve që i takojnë rrjeteve të ndryshme pra mundësojnë komunikim mes rrjeteve të ndryshme. Që ky protokol të funksionoi, secila nyje duhet ta ketë pjesën e adresës që i takon rrjetit (IP e rrjetit network number) dhe pjesën e adresës që i takon nyjes (IP e nyjes host number). Ka protokole adresues, si IPX, p.sh. i cili kërkon vetëm IP në e rrjetit sepse ky protokol për IP të nyjes shfrytëzon MAC adresën e nyjes.

17 17 Kurse protokoli IP, kërkon adresë komplete që ndërtohet prej pjesës së rrjetit dhe pjesës së nyjes. Këto protokole kërkojnë gjithashtu edhe maskën e rrjetit (network mask) Kjo maskë bënë grupimin e nyjeve në bashkësi (rrjete) dhe trajtimin e tyre nga routerët si një njësi një IP e vetme (IP ja e rrjetit). Maska gjithashtu shërben për identifikimin e nyjes së caktuar se cilit rrjet i takon - përmes operatorit të mbledhjes logjike (ANDing operation).pra nëse mblidhet logjikisht adresa e nyjes me maskën fitohet adresa e rrjetit të cilit i takon ajo nyje. Kështu mbledh routeri, kur atij i vjen paketi në hyrje!

18 18 IP-ja si protokol adresues (routed) IP (Internet Protocol) është protokoli që përdorër më së shumti për adresim. IP konsiderohet si protokol : pa lidhje paraprake (connectionless), jo i besueshëm (unreliable) dhe i qëllimit mirë për dërgim të paketit (best-effort delevery) Termi connectionless ka kuptimin që para se të fillojë transmetimi i paketeve nuk vendoset ndonjë lidhje e dedikuar (shteg) prej burimit deri tek caku, sikurse është rasti p.sh. te lidhja telefonike ku krijohet shtegu prej burimit deri te caku. Për të gjetur shtegun deri te destinacioni IP protokolit i ndihmojnë protokolet për rrugëtim (routing) të cilët gjejnë rrugën më të mirë (më të shpejtë) deri te caku (Path determination). Termi jo i besueshëm d.m.th. se IP nuk është protokol që merret me atë se paketet do të arrijnë gjithësesi në cak, pra nuk garanton besueshmëri. Me gjithë qëllimin më të mirë që të dhënat të arrijnë në cak (best-effort delivery), IP-ja nuk bënë verifikimin se a kanë arritur ato në cak. Me këtë problematikë merret niveli fqinjë më i lartë Transport. E dhëna e cila transmetohet kalon prej nivelit më të lartë Application e deri te ai më i ulëti Physical. Në secilin prej niveleve ajo pëson ndërrime. Kështu në nivelin e tretë Network, e dhëna enkapsulohet në pakete (ndryshe datagrame). Paketet tash do të përmbajnë ate që quhet IP header (IP kreu) i cili përmbanë informata për IP adresat e burimt dhe cakut. Këto janë të dhëna të domosdoshme që paketet të kalojnë në nivelin e ardhshëm gjatë procesit të enkaspsulimit.

19 19 Protokolet rrugëtues (routing protocols) Rrugëtimi (routing në vazhdim: rutimi) është funksioni i Nivelit Network. Rutimi është një një proces i cili mundëson gjetjen e shtegut më të mirë (më të shpejtë) prej një nyje deri te nyja tjetër. Paisja primare e cila kryen këtë punë është routeri. Të gjitha adresat individuale të nyjeve janë të organizuara në grupe më të mëdha adresa të rrjetave. Routeri, prandaj punon me adresa të rrjetave, jo edhe të IP-ave individuale të nyjeve. Protokolet e rutimit duhet të konfigurohen në router. Ata mundësojnë komunikimin e routerëve mes veti dhe shkëmbimin e informatave të nevojshme për përcjelljen e paketeve në drejtimin e duhur. Dy funksione kyqe të routerit janë : (routing & switching): Routerat duhet të përmbajnë tabelat e rrugëtimit(rutimit) (routing tables). Të gjitha ndryshimet që ndodhin në topologjitë e rrjetave regjistrohen në to. Informatat për ndërrime routerat i shkëmbejnë mes veti përmes protokoleve të rutimit (routing protocols).routerat duhet të gjejnë rrugën më të shpejtë për paketat për në destinacionion e tyre (routing) Kur paketat arrijnë në interface të routerit, ai duke shfrytëzuar informatat që ka në tabelat e veta të rutimit do të dijë kah ti përcjell ato paketa. Routeri do ta dërgojë paketen në interfejsin e duhur, të shtoj të dhënat e nevojshme në te dhe pastaj ta transmetoj atë (frame-in) (switching). Tabelat e rutimit (routing table) Routeri shfrytëzon protokolet e rutimit për të ndërtuar dhe për të mirëmbajtur tabelat e rutimit. Ato përmbajnë informata për ruta (shtigje). Këto informata varen nga protokoli që përdoret. Këto tabela përmbajnë të gjitha informatat e duhura për përcjelljen e paketeve që arrijnë në router, kah rrjetet e lidhura direkt në router. Routeri mund të ketë më shumë interfejsa, dhe në secilin prej tyre mund të ketë të lidhur një rrjet që ka një adresë. Dhe paketet transmetohen në drejtimin e duhur duke konsultuar tabelat e rutimit.

20 20 Routerat, në këto tabela, mbajnë informata të rëndësishme si vijon: Tipi i Protokolit Tipi i protokolit që shfrytëzohet për ndërtimin e tabelave Kah në destinacion? Apo: Si të arrihet deri te rrjeta e dëshiruar. Ajo mund të jetë e lidhur direkt (direct connected) ose të arrihet përmes routerit të ardhshëm (next hop router). Krejt kjo varet nga përmbajtja që gjendet në paketë, apo IP-ja e destinacionit. Metrika është në fakt kalkulimi për të arritur në destinacion. Secili prej protokoleve ka parametrat e vet për kalkulimin e metrikës. P.sh. Protokoli RIP përdor numrin e hopave (kërcimeve routerave) deri te destinacioni. Protokolet tjerë më të avansuar përdorin p.sh. bandwidthin i cili në fakt përcakton shpejtësinë për arritje deri në cak. Interfejsi dalës është interfejsi kah duhet me dalë paketi për të arritur destinacionin final. Zgjedhja e shtegut (Path determination) Detyra primare e routerit është zgjedhja e shtegut më të mirë për drejtimin e të dhënave drejt destinacionit. Duke konsultuar tabelat e rutimit, routeri kalkulon të gjitha rrugët e mundshme deri te destinacioni i duhur, dhe nga të gjitha rrugët e mundshme zgjedh atë më të favorshmen, sipas rregullave që përcakton protokoli i konfiguruar. Routeri si paisje e nivelit Network përdor një ose më shumë metrika të determinoj shtegun optimal nëpër të cilin do të rrjedh trafiku. Metrikat e rutimit janë vlera që i takojnë rutave alternative për një destinacion, me qëllim krahasimi për të gjetur atë më të mirën. Rutat që kanë bandwidth më të madh, kanë metrikë më të mirë.protokolet e rutimit përdorin kombinime të

21 21 ndryshme të metrikave për të gjetur rutën më të mirë. P.sh. sipas figurës shihet se për të dërguar nyja A të dhëna deri te nyja F ekzistojnë më shumë rrugë. Por cila do të zgjidhet, varet nga metrika e llogaritur nga secili router. Metrika më e ulët është prioritare (ka përparësi). Llojet e Protokoleve të rutimit Protokolet e rutimit ndahen në dy kategori më të mëdha, sipas natyrës së punës që bëjnë. Ata ndahen në: Protokolet Distanc Vector dhe Protokolet Link State. Disa protokole që përdoren për rutim janë: RIP, IGRP, EIGRP, OSPF etj. Secili prej tyre ka karakteristikat e veçanta. Protokolet RIP dhe OSPF janë të karakterit të hapët (open), IGRP dhe EIGRP janë të CISCO-s. Qëllimi kryesor tek përzgjedhja e protokolit të caktuar është paisja e cilit prodhim është dhe disa kërkesat tjera. Disa protokole janë më të sofistikuar sepse konvergjojnë më shpejtë. Konvergjimi është kur routerat e interesuar për një informatë, e marrin atë të gjithë menjëherë (OSPF, EIGRP). Në bazë të informatave që protokolet shkëmbejnë mes veti, routerat ndërtojnë tabelat e rutimit, të cilat i ruajnë në RAM. Këtë tabelë routeri e shfrytëzon për përcjelljen e të dhënave kah destinacioni.

22 22 Nënrrjetat (Subnets) Një nga metodat për kursimin e IP adresave është krijimi i subnetave. Me subnet kuptojmë një rrjet të krijuar brenda rrjetit ekzistues, i cili përfshinë një numër më të vogël të IP ve, krahasuar me rrjetin e tërësishme. Me këtë arrihet që të zvogëlohet domeni (fusha) i broadcast-it.kjo është gjë pozitive për ruajtjen e bandwidth-it. Edhe siguria rritet, por edhe struktura dhe organizimi i brendshëm mbahet sekret. Si krijohen subnetet? Dijmë se çdo IP adresë 32 bitëshe, ndërtohet prej pjesës së rrjetit dhe pjesës së hostit. Pra ajo përmbanë informatën edhe për rrjetin cilit i takon, edhe adresën e vet unike brenda atij rrjeti. Se cilit rrjet i takon një IP adresë varet nga subnet maska. Kjo maskë në një formë përcakton kufinjtë e IP-ve brenda një rrjeti. Për klasën B, p.sh subnet maska duket si në tabelë: Subnet maska Pjesa e rrjetit Pjesa e hostave Decimale Binare Për ta ndarë një rrjet, në rrjete më të vogla (subnete), duhet që ta ndërrojmë subnetmaskën. Nëse disa nga bitat, nga pjesa e hostave barten në pjesën e rrjetit (huazohen), subnet maska ndryshon nga ajo standarde (për klasën e caktuar). Bitat e huazuar janë ata më afër pjesës së rrjetit (ana e majtë e bitave të hostave). Ata marrin vlerën 1 (një), nga 0 (zero) sa e kanë në pjesën e hostave. Bitat e huazuar, tash në pjesën e rrjetit ndërtojnë pjesën e subnetit, si në tabelë: Okteti I II III IV Decimal Subnet maska Rrjeti Subneti Hosti Binare Ndarja e rrjetit në rrjete më të vogla, mundëson menaxhimin më të mirë të saj. Mund të bëhet edhe një siguri e nivelit të ulët, duke lejuar ose bllokuar

23 23 subnetet nga qasja në shërbime të caktuara ( Listat e qasjes Access Lists). Ose, mund të bllokohen ose lejohen tërësishtë subnetet e caktuara! Subnetimi është një funksion i brendshëm i rrjetit. Nga jashtë, LAN - i shihet si një rrjet i vetëm, pa detaje të strukturës së brendëshme. Kjo mundëson që Routerat, t i kenë tabelat e rutimit më të vogla dhe më të efektshme. Nëse p.sh. një nyje (hosti) i ipet një adresë në subnetin , nga jashtë ajo nuk shihet. Nga jashtë shihet vetëm adresa fullclass ( klasëplotë ): , kurse adresa e subnetit ka funksion vetëm brenda rrjetit! Pra: Esenca e subnetimit bazohet në ndërrimin e subnet maskës. Dijmë se subnet maska përcakton kufinjtë e IP-ve brenda një rrjeti. Subnet maska standarde për klasën A është: , për klasën B: dhe për klasën C: Të shohim në vazhdim, për secilen klasë se si bëhet subnetimi dhe si ndërron subnet maska. Subnetimi i Klasit A Klasa A e IP-së, oktetin e parë e ka të rrjetit kurse tre të tjerët i ka për hosta (nyje). Përkthyer në bita i bie: 8 bita për rrjet dhe 24 bita për hosta. D.m.th. mund të krijohen (2 8 2) rrjete dhe në secilën prej tyre të ketë deri (2 24-2) hosta. Për të krijuar subnetim, bitat nga pjesa e hostave duhet të kalojnë në pjesën e rrjetit. Me këtë rast subnet mask ndërron, dhe bile okteti i dytë më nuk është 0. Numri i bitave që huazohet nga pjesa e hostave, përcakton numrin e subnetave që do të krijohen si dhe numrin e hostave për subnet. Me kët caktohet edhe numri i IP-ve brenda një subneti. Bitat që huazohen dhe që quhen bitat e subnetit, në subnet mask marrin vlerën 1, prandaj edhe ndërron subnetmaska. Nëse huazohen 2 bita nga hostat, numri i subnetave që mund të krijohen është: 2 2-2=2 (kjo -2 e ka kuptimin: Një IP duhet rezervuar për rrjetin dhe një IP për broadcast-in IP të rezervuara!). Me tre bita të huazuar mund të krijohen: 2 3-2=6, me katër: 24-2=14 e kështu me radhë. Bitat që i mbesin hostave shërbejnë për IP adresa të tyre. Edhe këtu aplikohet e njejta logjikë binare. Me dy bita për hosta mund të ndahen dy adresa (2 2-2) me tre bita 6 IP-ja (2 3-2),., me 7 bita 126 IP ja (2 7-2) e kështu me radhë.

24 24 Të marrim në shembull. Le të jetë e dhënë IP ja e klasit A; me subnet maskë standarde. Nëse na duhen për t i krijuar 30 subneta duhet që të huazojmë 5 bita nga pjesa e hostave (2 5-2>=30), me ç rast ndryshon edhe subnet maska. Klasa A ; IP: Network Host Host Host Subnet maska standarde: Subnet maska e re pas huazimit të 5 bitave nga pjesa e hostave Subnet maska e re: Nga tabela shihet se: Nëse huazohen 5 bita nga pjesa e hostave, do të krijohet subnetmaska e re për subnetin: e cila mundëson që për çdo subnet të ketë nga: (2 15-2) IP ja. (15 zero në pjesën e hostave!). Pyetje: Cilët janë subnetet e krijuar? Janë të paraqitur në tabelë më poshtë! IP e dhënë Subnet Maska Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Cilat janë IP-të e përdorshme të subnetit të 5 - të (brezi)?. Cila është IP e rrjetit dhe cila broadcast? Subneti_5 (IP e rrjetit) Brezi IP të përdorshme IP broadcast

25 25 Subnetimi i klasit B Edhe për klasin B të IP-jave, vlen e njejta logjikë e bitave dhe huazimit të tyre. Varësisht sa bita huazohen për pjesën e rrjetit ndërron edhe numri i subnetave me ligjin e njejtë: 2 bitat e huazuar -2 por edhe numri hostave për subnet do të jetë: 2 bitat e mbetur -2 Shembull: Le të jetë e dhënë IP ja e klasit B; me subnet maskë standarde. Nëse na duhen 50 subneta duhet që të huazojmë 6 bita nga pjesa e hostave (2 6-2>50), me ç rast ndryshon edhe subnetmaska. Nga tabela shihet se: Nëse huazohen 6 bita nga pjesa e hostave, do të krijohet subnetmaska e re për subnetin: e cila mundëson që për çdo subnet të ketë nga: (2 10-2) IP ja. (10 zero në pjesën e hostave!). Klasa B ; IP: N N H H Subnet maska standarde: Subnet maska e re pas huazimit të 6 bitave nga pjesa e hostave Subnet maska e re: Pyetje: Cilët janë subnetet e krijuar? Janë të paraqitur në tabelën më poshtë! IP e dhënë Subnet Maska Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Cila është IP-a e subnetit të 10 - të?. Cila është IP e rrjetit dhe cila broadcast? Subneti_10 (IP e rrjetit)

26 Brezi IP të përdorshme IP broadcast Subnetimi i klasit C Edhe për klasin C të IP-jave, vlen e njejta logjikë e bitave dhe huazimit të tyre. Varësisht sa bita huazohen për pjesën e rrjetit ndërron edhe numri i subnetave me ligjin e njejtë: 2 bitat e huazuar -2 por edhe numri hostave për subnet do të jetë: 2 bitat e mbetur -2 Shembull: Le të jetë e dhënë IP ja e klasit C: me subnet maskë standarde. Nëse na duhen 13 subneta duhet që të huazojmë 4 bita (2 4-2>=13) nga pjesa e hostave, me ç rast ndryshon edhe subnet maska. Nga tabela shihet se: Nëse huazohen 4 bita nga pjesa e hostave, do të krijohet subnetmaska e re për subnetin: e cila mundëson që për çdo subnet të ketë nga: (2 4-2) IP ja. (4 zero në pjesën e hostave!). Klasa ; IP: N N N H Subnet maska standarde: Subnet maska e re pas huazimit të 4 bitave nga pjesa e hostave Subnet maska e re: Pyetje: Cilët janë subnetet e krijuar? Janë të paraqitur më poshtë! IP e dhënë Subnet Maska Subneti_ Subneti_

27 27 Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Subneti_ Cila është IP-a e subnetit të 6 - të?. Cila është IP e rrjetit dhe cila broadcast? Subneti_5 (IP e rrjetit) Brezi IP të përdorshme IP broadcast Kalkulimi i IP-së së Subnetit përmes mbledhjes logjike Routerat shfrytëzojnë subnet maskën për të përcaktuar subnetin për hostat (nyjet). Ky proces kryhet përmes mbledhjes logjike, që ndryshe quhet AND operacioni (AND operation). Ky është një proqes i mbledhjes binare të bitave të IP së së destinacionit dhe subnet maskës. Aplikohet algjebra e Boolit sipas figurës. 0 AND 0 = 0 0 AND 1 = 0 1 AND 0 = 0 1 AND 1 = 1 Në vazhdim është përshkruar procesi i mbledhjes logjke, të cilën e kryen routeri me paketat që atij i vijnë në interfejsa (pikëlidhje), në mënyrë që të dijë se si të veprojë me paketin e arritur kah ta drejtoi atë! Adresa e

28 28 destinacionit AND Mask IP e Subnetit Funksionet e nivelit Transport të TCP/IP Modelit Detyra primare e nivelit Transport është transportimi i informatave, rregullimi i rrjedhjes së informatës nga burimi në cak, si dhe besueshmëria e arritjes së informatës në cak. Niveli Transport vendosë lidhje logjike në mes dy pikave fundore që komunikojnë. Protokolet e këtij niveli bëjnë segmentimin e të dhënës që vjen nga niveli më i lartë (Aplikacioni) në burim si dhe kompozimin e segmenteve në destinacion. Dy detyrat kryesore të nivelit transport janë: që të sigurojnë kontroll të transmetimit - rrjedhjes së informatës (flow control) dhe besueshmëri (reliability) Dy protokolet e nivelit Transport, të TCP/IP Modelit janë TCP dhe UDP. I pari është më i sigurtë pasi që paraprakisht vendos lidhjen në mes pikave fundore të komunikimit dhe pastaj fillon transmetimin kurse i dyti është më pak i sigurtë sepse nuk ka vendosje kontakti para transmetimit. Besueshmëria (reliability) Besueshmëria nënkupton veprimet të cilat ndërmirren në mënyrë që informata gjithsesi ta arrij në distinacion. Veprimet janë: Destinacioni njofton burimin për segmentet e arritur Segmentet e paarritur në destinacion, ritransmetohen Segmentet që arrijnë në destinacion, kanë një numër (sequence number) që definon pozitën e tyre në të informatën komplete. Eviton mbingarkesën, apo kontrollon rrjedhen e informatës (segmenteve)

29 29 Kontrollimi i transmetimit (Flow control) Pasi niveli Transport është përgjegjës për transmetimin e informative në mes pikave fundore, në mënyrë të sigurtë, ai mundohet që e dhëna mos të humbet. Humbja e të dhënave mund të ndodh, nëse hosti (marrësi) nuk mund t i procesoj (përpunoi) të dhënat në shpejtësinë që arrijnë. Në këtë rast, marrësi detyrohet që t i shkatërroj të dhënat e arritura. Kontrollimi i transmetimit mundëson që të dhënat të rrjedhin në mënyrë të koordinuar, që të mos ketë mbingarkesë (overflow) në memorien e marrësit (buffer). Kjo metodë quhet sliding windowing, që nënkupton se numri i segmenteve (paketeve) që mund të transmetohen përnjëherë ndryshon varësisht prej asaj se si mundet me i përpunuar marrësi.

30 Vendosja e kontaktit para transmetimit (Three way handshake) Dijmë se TCP është protocol i cili paraprakisht vendosë lidhjen në mes të pikave fundore, e tek pastaj siguron transmetimin. Të dy pikat fundore (hostat) së pari duhet të bëjnë sinkronizimin e numrave të sekuencave fillestare (inicuese). Sinkronizimi kërkon që secila palë të dërgojë numrin inicues të sekuencës (SYN) dhe të pranoj nga pala tjetër njoftimin se e ka marrë atë numër (ACK). Kjo procedure njihet si three way handshake. Tek pasi të kryhet faza e sinkronizimit të numrave të sekuencave dhe të mirren njohtimet prej palëve, fillon transmetimi i paketave. 30

31 31 Portet dhe numrat e porteve Të dy protokolet e TCP/IP Modelit (TCP dhe UDP), shfrytëzojnë numrat e porteve (port numbers) për përcjelljen e informatave në nivelin më të lartë (Apliccation). Në rrjet mund të ndodhin më shumë komunikime të natyrave të ndryshme në të njejtën kohë (telnet, , web faqe, fajla,etj), por secili prej tyre ka numrin e vet të portit. Pra secili paket që shkon prej burimit kah destinacioni, në përbërje të vet ka edhe numrin e portit, i cili tregon se cilit protokol i takon ai paket. Secili prej protokoleve të nivelit Apliccation e ka numrin e vet. P.sh. FTP shfrytëzon numrin 21 të portit, SMPT ( ) numrin 25, HHTP (Web faqet) numrin 80 etj. Prandaj nuk ka rrezik, qe paketet të cilët vijnë në të njejtin vend të përzihen pasi që secili prej tyre ka numrin e vet të portit. Numrat deri në 1024 janë numra të ditur, të caktuar, kurse ata mbi 1024 janë dinamik, të lirë dhe mund t i shfrytëzojnë hostat për dërgim të paketeve. Numrat që dihen të porteve janë ndarë nga autoriteti IANA (Internet Assigned Numbers Authority), që është kompetent për këtë punë. Niveli Aplikativ (Application) Përmbanë protokolet e nivelit të lartë që mirren me prezentim, enkodim dhe kontrol të dialogut (komunikimit). Në këtë nivel kryhen të gjitha punët e duhura që sigurojnë paketimin e të dhënave dhe përcjelljen e tyre në nivelin fqinjë (Transport). Protokolet e nivelit Application të standardit TCP/IP janë të shumtë. Në vazhdim do të përmendim disa prej tyre.

32 32 HTTP (Hypertext Transfer Protocol) mbikqyrë shkëmbimin e fajllave si tekst, grafikë, zë dhe video në Internet ose në World Wide Web (www). Si tregon edhe emri i tij, përdoret për shkëmbimin e hypertext fajllave. Këta fajlla mund të kenë lidhje (linka) me fajlla tjerë. Web Browser-ët janë aplikacione tek klienti, që shfrytëzojnë protokolin HTTP për të bërë kërkesë (request) për hapjen e ndonjë web faqeje. Edhe serveri, për dërgimin e web faqes së kërkuar, shfrytëzon protokolin e njejtë FTP (File Transfer Protocol) Protokoli për bartjen e fajllave ose FTP, më shkurtë, është protokol i sigurtë për bartjen e fajllave në mes sistemeve që punojnë me FTP. Ky bënë transferin e ASCII fajllave. Përdor protokolin TCP të nivelit Transport. TFTP (Trivial File Transfer Protocol) është shërbim për transferin e fajllave por që përdor protokolin UDP të nivelit Transport, i cili nuk garanton siguri dhe besueshmëri të arritjes së të dhënave. Është më i shpejtë se FTP-ja dhe zakonisht përdoret për instalimin e sistemeve operative ose fajllave konfigurues për routera dhe switcha. SMPT(Simple Mail Transfer Protocol) bënë administrimin e transmetimit të -ave (letrave elektronike) në rrjetet kompjuterike të Internetit. Telnet (Terminal Emulation) është protokol që mundëson qasjen nga largësia. Zakonisht përdoret për qasje nga largësia të paisjeve si routera ose switcha me qëllim të rikonfigurimit të tyre. DNS(Domani Name System) është sistem që përdoret në Internet dhe mundëson përkthimin e emrave të domemeve në IP adresa. Komunikimi në Internet zhvillohet me IP adresa, kurse për përdoruesit është më e lehtë të shërbehen me emra të domeneve (si: yahoo.com, hotmail.com, msn.com, rtklive.com etj.) të cilëve iu përgjigjen IP adresat e caktuara SNMP(Simple Network Management Protocol) mundëson monitorimin, kontrollimin e paisjeve të rrjetit, si dhe menaxhimin e konfigurimeve, mbledhjen e statistikave, performansave si dhe të sigurimit të rrjetit. Krahasuar me OSI Modelin, ky nivel, Application, përfshinë tri nivele të OSI Modelit (Application, Presentation dhe Session).

33 33 Teknologjitë e WAN-it LAN-i dhe WAN-i. Disa koncepte WAN-i është rrjet për komunikim i cili operon në një hapësirë më të madhe se LAN-i. Edhe Interneti mund të konsiderohet një WAN. Në mënyrë që LAN-i, (që në fakt është rrjetë lokale e ndonjë institucioni, kompanie, agjensioni, fabrike etj). të mund të komunikojë me të tjerët (partner afarist etj), pra me LAN-at tjerë, duhet që të shfrytëzojë shërbimet e kompanive të specializuara për këtë qëllim, të cilat bëjnë bartjen (transmetimin) e të dhënave (nformatave). Për këtë qëllim, LAN-i duhet të abonohet (parapaguhet) tek kompanitë që ofrojnë shërbime në WAN. Përgjithësisht WAN-i bartë të dhëna të ndryshme si: zë, të dhëna, video. Paisjet në pjesën e abonentit (parapaguesit) quhen CPE (customer premises equipment). Kjo paisje ose është pjesë e parapaguesit ose mirret me qera nga Ofruesi i shërbimit (Service Provider). Përmes mediumeve me bakër ose me fije optike CPE lidhet me pikën më të afërt të Provajderit (CO Central Office). Kjo lidhje e paisjes së klientit (parapaguesit) me Provajderin (Ofruesin e shërbimeve) quhet lidhje lokale (local loop). Paisjet fundore tek parapaguesi, ku krijohet e dhëna zakonisht është kompjuteri. Ajo konsiderohet si paisje DTE (data terminal equipment). Nga kjo paisje e dhëna bartet tek paisja tjetër e cila e përgatit të dhënën në formën e nevojshme për transmetim. Kjo paisje mund të jetë modemi dhe konsiderohet si paisje DCE (data communications equipment) (fig.). Prandaj DCE mund të trajtohet si një pikëlidhje (interface) e DTE-së në WAN (Internet) (ose: DCE është dritarja e DTE-së në Internet!). Pra e dhëna e krijuar në kompjuter mund të dali në Internet vetëm përmes paisjes ndërmjetësuese që mund të jetë një modem p.sh.

34 34 Lidhjet në WAN ofrohen në bandwith-e (bitlëshime) të ndryshme, që maten me bps (bit per second) ose me shumëfishat e saj (Kbps,Mbps,Gbps). Transmetim në përgjithësi është në modin full duplex, që don të thotë se nëse thuhet se me standardin E1 ofrohet bitlëshimi 2Mbps, atëherë kjo nënkupton nga 2Mbps në të dy drejtimet njëkohësisht. Paisjet e WAN-it WAN-i mund të konsiderohet si një bashkësi LAN-ash që komunikojnë mes veti duke shfrytëzuar infrakstrukturën e Ofruesëve të shërbimeve (ISP Internet Service Proveder). Pasi që lidhja në mes LAN-ave nuk mund të realizohet direkt pa ndihmë e paisjeve të caktuara, atëherë do të njoftohemi shkurtimisht me to. Routeri-i Kompjuterët e një LAN-i transmetojnë të dhënat deri tek routeri, i cili përmbanë interfejsa edhe për LAN edhe për WAN. Të dhënat e pranuara ata i drejtojnë në intrfejsin e duhur në bazë të IP adresave të destinacioneve. Routeri është paisje e Nivelit Network (OSI Modeli). Ata, dijmë se ndërtojnë tabelat e rutimit, dhe në bazë tyre edhe drejtojnë paketata në drejtimin e duhur. Routerat janë paisje intelegjente, të cilat bëjnë edhe menaxhimin e rrjetave lokale.

35 35 CSU/DSU Për transmetim të mëtutjeshëm sinjali duhet të jetë në formë të përshtatshme. Nëse është fjala për transmetim digjital atëherë nevojitet një paisje e quajtur CSU/DSU (Channel Service unit/data Service Unit) e cila zakonisht është e integruar në interfejsin e routerit.kurse për transmetim analog, nevojite modemi. Modemi Modemi mundëson transmetimin e të dhënave nëpër linjat telefonike duke bërë modulimin dhe demodulimin e sinjalit. Me këtë rast sinjali digjital i superponohet sinjalit analog të zërit dhe modulohet për transmetim. Tek pranuesi sinjali i pranuar së pari demodulohet dhe këthehet në formën e vet digjitale. Nësë p.sh. shfrytëzohet ISDN si teknologji e komunikimit, të gjitha paisjet në zingjirin e transmetimit duhet të jenë kompatibile me këtë teknologji.

36 36 Komunikimi i bazuar në lidhje në qark (circuit switched) dhe i bazuar në pakete (packet switched) Komunikimi i cili bazohet në vendosjen e lidhjes ne mes të dy nyjeve që komunikojnë nëpër një shteg të cilin vetëm ata e shfrytëzojnë mund ta konsiderojmë si komunikim të njëfisht (lidhja e bazuar në një qark të vetëm). Sepse ai shteg është i shfrytëzuar vetëm nga ata dy (ang: circuit-switched) Teknologji të tilla mund të konsiderohen lidhja : dial-up dhe ISDN, edhe pse kjo e fundit, përshkak se është teknologji digjitale, shfrytëzon një teknikë TDM (time division multiplex) e cila mundëson që më shumë kanaleve t u rezervohet nga një interval kohor (time slot) për transmetim. Ajo mund të jetë me dy kanale por mund të jetë edhe me 24(T1) ose 31 (E1) Nëse shtegu është në dispozicion për më tepër nyje që komunikojnë mes veti, atëherët këtë mund ta konsiderojmë si komunikim të shumëfisht, pasi që i njejti shteg shfrytëzohet nga më shumë nyje (hosta) për bartjen e paketeve (packet-switched). Komunikimi i shumëfsiht (packet-switched) është zhvilluar që të anashkalojë shpenzimet e komunikimit të njëfisht (circuit-switched). Si? Kur një parapagues bënë një thirrje telefonike, atëherë numri që thirret, shfrytëzohet për vendosjen e shtegut deri te ai numër (nyje). Ky është një shteg i pakëputur në mes të dy pikave fundore që komunikojnë. Për këtë arësy, Sistemi telefonik quhet Rrjet i njëfishtë (ose: Rrjet i lidhur në qark Circuit-switched network). Nëse paisjet telefonike (telefonat) i zëvendësojmë me modema, atëherë edhe të dhënat e kompjuterëve mund të shfrytëzojnë këtë formë të komunikimit. Pra me këtë rast ndërtohet një rrugë e njëfishtë e komunikimit. Nëse qarku i konstituuar bartë të dhëna të kompjuterit, ai nuk mund të shfrytëzohet me efektivitet. Pse? Ja pse: P.sh. Nëse bëhet hapja e një Web faqeje të Internetit, atëherë deri sa të bëhet hapja e faqes në kompjuter do të ketë bartje të të dhënave dhe shfrytëzim të shtegut. Por gjatë kohës kur shfrytëzuesi është duke e lexuar përmbajtjen e faqes, shtegu është i pashfrytëzuar. Kjo gjë është tipike për trafikun në Internet. Prandaj okupimi i një shtegu nga një kompjuter edhe në kohën kur ai nuk e shfrytëzon është jo racionale, prandaj kjo formë e lidhjes është më e shtrenjtë. Ndryshe quhet lidhje e dedikuar.

37 37 Alternative e kësaj është bashkëshfrytëzimi i kanalit të transmetimit nga më shumë shfrytëzues. Rrjetet që përdorin (aplikojnë) këtë sistem të komunikimit quhen Rrjete të shumëfishta multiplexe ) (Packet-switched networks). Sqarim: Parapaguesit që lidhen tek ISP-ja (ATIKOS p.sh.) janë të shumtë, dhe secili prej tyre shfrytëzon një lidhje të veqantë. Ata lidhen në Switcha.Por për dalje në Internet ose lidhje me ndonjë qendër më të madhe (IPKO p.sh.) shfrytëzohet vetëm një lidhje. Atëherë kjo lidhje iu shërben të gjithë parapaguesëve. Çmimi është më i lirë se te lidhja e dedikuar sepse është vetëm një qark, një shteg për të gjithë parapaguesit. Këtu mund të ketë vonesa të paparashikuara për shkak se ndonje paketë duhet të pres deri sa të transmetohet ajo para saj p.sh. por megjithate është e levërdishme. Paketet mund të transmetohen në dy mënyra (pra packet-switched mund të jetë): 1. E orientuar (connection oriented) 2. E paorientuar (connectionless) 1. Interneti i takon mënyrës të paorientuar. Secili paket duhet të ketë informatën për adresën e destinacionit, kështu që paisjet e rrjetit në bazë të kësaj vendosin se kah me i drejtuar paketet. 2.Metoda e dytë me pakete të orientuar përdoret tek disa teknologji si Frame Relay, ku secili paket e ka një identifikator (DLCI). D.m.th ekziston një shteg, për më shumë klient, por paketet e secilit prej tyre e kanë nga një identifikatorë. Në këtë mënyrë krijohen shtigje virtuale (VC) në një shteg fizikë. Ato mund të jenë të përheshme (PVC- permanent virtual circuit) ose të përkohëshme (SVC Switched virtual circuit)

38 38 Opsionet e WAN-it Circuit switched Lidhja në qark (circuit switching) vendos (konstituon) një lidhje të veqantë për sinjal të zërit ose për të dhëna, në mes të dërguesit dhe marrësit. Para se komunikimi të fillojë, është e domosdoshme të bëhet vendosja e kontaktit (lidhjes) mes switchave në të dy anët. Në sistemin telefonik kjo bëhet me numrin thirrës. Me qëllim të shmangjes së vonesave deri sa të vendosin kontaktin switchat, provajderët e shërbimeve telefonike ofrojnë lidhje permanente (të përhershme) Lidhjet e dedikuara, ose me qera përdorin sistemin e lidhjes në qark, ose shfrytëzojnë një lidhje të posaçme. Këto lidhje me qera ose të dedikuara ofrojnë bandwidth më të madh. Shembuj tjerë të lidhjeve circuit-switched janë: Sistemi telefonik (POST Plain Old Telephone System) ISDN e tipit BRI (Basic Rate Interface) ISDN e tipit PRI (Primary Rate Interface) Te lidhjet permanente, ose ato me qera me bandwidth të caktuar, nuk kemi shfrytëzim efektiv të bandwidthit sepse rrjedhja e të dhënave fluktuon (ndërron me kohën). Për një moment ai shfrytëzohet, kurse në momentin tjetër jo. Prandaj tek lidhja e dedikuar nuk kemi shfrytëzim racional të bandwidth-it (bitlëshimit).

39 39 Packet - switched Rrjetat që përdorin sistemin e transmetimit me pakete (packet switched) vendosin lidhje mes pikave fundore duke shfrytëzuar switchat si stacione gjatë rrugës. Këtu dallojme dy lloje të lidhjeve. PVC (Permanent virtual circuit) kur me rastin e aktivizimit të switchave lidhja automatikisht realizohet (vendoset) dhe mund të shfrytëzohet sipas nevoje, dhe SVC (Switched virtual circuit) kur lidhja vendoset sipas nevojës, respektivisht kërkesës (thirrjes). Për tu lidhur në rrjeten packet-switched parapaguesi duhet të jetë i lidhur në pikën (lokacionin) më të afërt të provajderit. Kjo lidhje lokale, normalisht duhet të jetë lidhje e dedikuar (me qera). Por kjo lidhje lokale është shumë më e shkurtër se sa lidhja mes dy pikave fundore që komunikojnë. Njëherit, kjo lidhje lokale zakonisht, bartë disa lidhje virtuale (VC), sepse jo të gjitha VC-të njëkohësisht transmetojnë ose pranojnë. Prandaj kapaciteti (bitlëshimi) i kësaj lidhje lokale mund të jetë më i vogël se sa shuma e të gjitha VC-ve individuale të kesaj lidhje lokale. Shembuj të lidhjeve packet-switched dhe cell-switched janë: Frame Relay X.25 ATM Në skemë janë të paraqitur opsionet ose mundësitë e lidhjeve në WAN.

40 40 Lidhja me modem Për rastet kur nevojitet lidhje e kohëpaskohëshme, e transmetimit të të dhënave të sasisë së vogël, përdoret lidhja telefonike me modem. Telefonia tradicionale përdorë kablla të bakrit për të lidhur aparatin telefonik të parapaguesit në rrjetin telefonik përmes qarkut lokal (local loop). Sinjali në lidhjen lokale është sinjal continual (analog) që paraqet zërin e parapaguesit. Ky qark lokal nuk është i përshtatshëm për transportimin e të dhënave binare të kompjuterit. Modemi është ajo paisje e cila mundëson transmetimin e të dhënave të kompjuterit nëpër rrjetin telefonik. Modemi modulon të dhënat binare të kompjuterit në sinjal analog tek burimi dhe demodulon sinjalin analog në të dhëna binare, tek destinacioni. Karakteristikat fizike të qarkut lokal (lidhjes lokale) në rrjetin telefonik e limitojnë sasinë e sinjalit që mund të bartet nëpër te. Limit i epërm është përafërsisht 33kbps. Për biznese të vogla, kjo lidhje është adekuate, p.sh. për shkëmbimin e listave të çmimeve, raporteve të ndryshme, letrave elektronike ( ), etj. Shfrytëzimi i lidhjes me thirrje (dial-up) gjatë natës ose vikendeve është shumë i leverdishëm për transferimin e fajllave më të mëdhejë për shkak të tarifave të ulëta të çmimeve. Çmimi varet nga koha kur shfrytëzohet lidhja, distanca në mes pikave fundore komunikuese dhe kohëzgjatja e kontaktit (lidhjes) Përparsia e shfrytëzimit me modem dhe linjes analoge është thjeshtësia, çmimi i lirë i implementimit dhe disponueshmëria (është gjithnjë në dispozicion). Mangësitë janë: Bitlëshimi (bandwidthi) i vogël mundëson bartje të sasisë së vogël të informatës në njësi të kohës, dhe kohëzgjatja e madhe në vendosjen e kontaktit. Për shkak të bitlëshimit të vogël, transmetimi i zërit dhe i videos është gati i pamundshëm.

41 41 ISDN Lidhjet e brendshme të PSTN-së kanë ndërruar nga bartja e sinjalit analog me multiplexim frekuencor, në bartje të sinjalit digjital me multipexim kohor. Si hap i ardhshëm i mundshëm është që lidhjeve lokale t u mundësohet që të bartin sinjal digjital. Kjo do të rezultoj me kapacitet më të madh në mes pikave lidhëse. ISDN ja e shndërron lidhjen lokale në lidhje me multipexim kohor (TDM). Lidhja shfrytëzon kanalet bartës (B) për bartje të zërit(telefonia) dhe të dhënave (nga kompjuteri) si dhe kanali delta (D kanali ) për vendosjen e lidhjes (filimin e lidhjes). Dallojmë dy lloje të lidhjes ISDN. BRI(Basic Rate Interface) është e dedikuar për shtëpi dhe për kompani të vogla. Kjo furnizon (ofron) dy B kanale me nga 64 kbps për të dhëna dhe një D kanal me 16 kbps për sinkronizim. PRI (Primary Rate Interface) e dedikuar për instalime më të mëdha. Ajo shpërndanë 23 B kanale dhe një D kanal, që të gjithë me nga 64 kbps. Ky standard është për Amerikën Veriore, me bitlëshimin total 1,544 Mbps. Kjo shkakton pak probleme për sinkronizim. Në Australi në Europë dhe në shtetet tjera të botës, ISDN BRI ofron 30 B kanale dhe një D kanal me sasi totale të bitlëshimit Mbps. duke përfshirë edhe sinkronizimin. Në Amerikën Veriore, PRI korespondon me lidhjen T1, kurse ajo në Europë me lidhjen E1. Kanali D i BRI-së është i pashfrytëzuar sepse kontrollon vetëm dy kanale. Për WAN-a të vegjël, ISDN e tipit BRI ofron lidhje ideale. Ajo ka kohën e vendosjes së kontaktit (call setup time) më të vogël se 1 sec, dhe kanali B i tij ofron kapacitet më të madh se sa lidhja me modem. Nëse kërkohet kapacitet më i madhe, mund të aktivizohet edhe kanli i dytë B që së bashku ofrojnë 128 kbps. Edhepse nuk është i përshtatshëm për bartje të video sinjalit, ai ofron mundësi të bartjes së disa konverzacioneve me zë si dhe bartje të të dhënave, njekohësisht. Një zbatim tjetër i ISDN së është që të ofrohet si kapacitet shtesë në lidhjet me qera. Lidhjet me qera projektohen që të bartin sasinë mesatare të të dhënave, kurse në rastet kur ka ngarkesë atëherë aktivizohet lidhje ISDN. Gjithashtu ISDN përdoret si lidhje rezervë, në rastet kur dështon lidhja me qera. Tarifat për lidhjen ISDN janë të ngjashme me ato të lidhjeve për sinjal analog (dialup). Me ISDN të tipit BRI, në mes dy pikave fundore mund të lidhen shumë B kanale. Kjo mundëson realizimin e video konferencave dhe lidhje me bitlëshim të madh dhe pa vonesë. Por lidhja e tillë, e shumëfishtë është e shtrenjtë, sidomos në distanca të mëdha.

42 42 Routeri i Ciscos me interfejs për lidhje ISDN. WAN-i me ISDN Lidhjet me qera Në rastet kur nevojitet lidhje e vazhdueshme dhe e veçantë (permanent dedicated), shfrytëzohen lidhjet me qera, të cilat arrijnë bitlëshimin deri 2.5 Gbps. Lidhja pikë për pikë (point-to-point) ofron WAN komunikim prej paisjes së parapaguesit, nëpër rrjetin e provajderit deri te paisja tek destinacioni. Lidhjet pointto point zakonisht janë lidhje që merren me qera prej Provajderëve ( transportuesve ose kompanive sinjal-bartëse), dhe quhen linja me qera. Ato mund të jenë të kapaciteteve të ndryshme. Zakonisht çmimet për to kalkulohen në bazë të bitlëshimit dhe distancës në mes pikave fundore komunikuese. Këto lidhje të posaçme janë shumë më të shtrenjta se sa shërbimet e bashkëshfrytëzueshme sikur është Frame Relay. Çmimet janë sidomos të larta, kur duhet të krijohen më shumë lidhje, dhe të lidhen me shume vende. Ka raste kur shpenzimet janë më të larta se sa përfitimet nga ajo lidhje.

43 43 Lidhja e dedikuar, nuk ka vonesë. Për çdo lidhje me qera nevoitet një port i veçantë serik i routerit. Gjithashtu nevoitet paisje CSU/DSU dhe lidhja lokale me provajderin. Lidhjet me qera janë përdorur në mënyrë ekstenzive për ndërtimin e WAN-ave dhe për dhënjen e kapacitetit permanent dhe të dedikuar. Por ato kanë edhe të metat e veta. Trafiku në WAN zakonisht është i ndryshueshëm dhe lidhjet me qera kanë kapacitet fiks. Kjo rezulton që bitlëshimi i linjes rrallë shfrytëzohet i tëri. Çdo pikë fundore duhet të ketë një interface (pikëlidhje) në router, gjë që do të rrisë koston e lidhjes. Për çdo ndërrim në linjat me qera, kërkohet rikonfigurim të kapaciteteve nga ana e provajderit. Linja me qera ofron lidhje direkte, point-to-point, në mes të LAN-ave të kompanive dhe ndërlidhjen e degëve individuale në rrjetin packet-switched. Disa koneksione (kontakte) mund të multiplexohen nëpër një linjë me qera. Kjo rezulton me lidhje më të shkurta në distancë dhe kërkon më pak interfejsa Lidhja me qera DSL (Digital Subscriber Line) Është teknologji e ashtuquajtur broadband. Kjo teknologji shfrytëzon linjat telefonike për të përcjellur të dhëna me bitlëshim të gjërë, deri tek parapaguesi (shfrytëzuesi). LAN-at zakonisht shfrytëzojnë teknologjinë baseband, derisa DSL shfrytëzonë atë broadband që do të thotë se shfrytëzon breze të shumtë të frekuencës brenda mediumit të njejtë fizik, për transmetimin e të dhënave. Termi xdsl mbulon një numër të variantave të teknologjisë DSL si p.sh. ADSL (Asymetric DSL) SDSL (Symetric DSL) HDSL (Hight Bit Rate DSL) IDSL (ISDN like DSL), etj. Teknologjia DSL iu mundëson provajderëve (ofruesve të shërbimeve) të ofrojnë shërbime të rrjetit me bitlëshim të madh duke shfrytëzuar lidhjet lokale ekzistuese të telefonisë.

44 44 Me teknologjinë DSL linjat ezistuese telefonike pra mund të shfrytëzohen për lidhje normale telefonike, si dhe për lidhje të vazhdueshme on-line për shfrytëzim të menjëhershëm të rrjetit të Internetit. Më shumë linja të parapaguesëve janë të multipleksuara në një të vetmen linjë, të kapacitetit të madh duke shfrytëzuar një paisje që ndodhet tek provajderi DSLAM (DSL Access Multiplexer). Kjo paisje shfrytëzon teknologjinë e modulimit kohor (TDM) për grumbulimin e më shumë linjave të parapaguesëve dhe për t i transportuar të dhënat e tyre në një të vetme (përgjithësisht T3/DS3). Aktualisht teknologjitë e DSL-së janë duke shfrytëzuar kodime të sofistikuara dhe teknika modulimi të ndryshme për të arritur bitlëshim deri Mbps. Skema e lidhjes permes shërbimit DSL. Kanali i zërit (telefonia) mbulon brezin frekunecor 330Hz-4KHz. Dhe ky brez është i mjaftueshëm për transmetim të zërit përmes lidhjes telefonike. Teknologjia DSL vendos transmetimet: upload (ngarkim- dërgim) dhe download (shkarkim - marrje) mbi brezin 4KHz. Kjo teknikë mundëson transmetimin e njëkohshëm të zërit dhe të dhënave. Dy tipet themelore të teknologjisë DSL janë: asimetrike (ADSL) dhe simetrike (SDSL). Të gjitha format tjera janë nënkategori të tyre. Shërbimi asimetrik ofron download (marrje) më të lartë se sa uopload (dërgim). Kurse shërbimi simetrik (SDSL) ofron kapacitet të njetë të bandwidthit (bilëshimit) si për marrje ashte edhe për dërgim. Llojet e ndryshme të DSL-së, ofrojnë bitlëshime të ndryshme me mundësi tejkalimi të lidhjeve me qera siq janë T1 ose E1. Sasia e transferit të bitave varet nga gjatësia e lidhjes (local loop) si dhe kabllimit. Për shërbim të kënaqshëm, largësia e lidhjes duhet të jetë më e vogël se 5,5 km (3,5 mila). Në formë tabelare janë paraqitur karakteristikat e secilit prej llojeve të shërbimeve DSL.

45 45 Lidhja kabëll-modem Dihet se kabllat koaksial përdorën shumë në hapësira urbane për shpërndarje të sinjalit televiziv. Rrjetat televizive që shpërndajnë sinjalin televiziv, mund të përdorën edhe për qasje në Internet. Kjo mënyrë ofron bandwidth më të madh se sa lidhjet e realizuara permes lidhjeve telefonike. Kjo lidhje kabëll- modem (cable modem) mundëson transmetim të të dhënave me bitlëshim të madh, në të dy drejtimet njëkohësisht (download - upload), nëpër të njejtin kabëll i cili sjell sinjalin televiziv. Disa nga ofruesit e shërbimeve kabllovike premtojnë bitlëshim më të madh për 6.5 herë se sa lidhjet me qera T1. Ky bandwidth e bënë transmetimin kabllovik atraktiv për transferimin e sasive të mëdha të të dhënave digjitale me shpejtësi të madhe (duke përfshirë video klipe, audio fajlla dhe sasi të mëdha të të dhënave tjera.). Nëse për marrjen (download-imin) e një fajlli me teknikën ISDN BRI nevojiten 2 minuta, me shërbimin kabllovik nevoiten vetëm 2 sekonda. Lidhja kabëll-modem ofron një instalim të thjeshtë dhe lidhje të vazhdueshme (always on), me çka rritet rreziku për siguri (Korporatat për këtë aplikojnë serverat VPN të cilët krijojnë lidhje virtuale me klientët e vet) Kabëll-modemi në një kanal (televiziv) 6MHz, mund të transmetoj deri 30 ose 40 Mbps. Kjo është për nja 500 herë më shpejtë se sa modemi dial-up me 56 Kbps. Me kabëll-modem, parapaguesi mund të pranoj njëkohësisht edhe sinjalin televiziv edhe të ketë lidhje në Internet. Këtë e mundëson ndarësi një-në-dy (splitter). Të gjithë parapaguesit lokal të një ofruesi të shërbimeve të Internetit (ISP), bashkëshfrytëzojnë bitlëshimin e njetë. Sa më shumë shfrytëzues që ka, bitlëshimi individual për host bie.

46 46 Në disa sisteme kablli koaksial është medium i vetëm për shpërndarje të sinjalit, kurse tek disa tjera, përcjellja e sinjalit bëhet me fiber optik deri tek një pike shpërndarjeje, prej nga vazhdohet me kabëll koaksial deri tek shfrytëzuesit individual. Sinjali që bartë të dhëna nëpër kabllin koaksial, trajtohet si sinjal i kanalit televiziv. Ekzistojnë brezet për marrje (download) dhe ata për dërgim(upload). Për këtë arësye pasi që nëpër të njejtin kabëll udhëtojnë të dhënat në dy drejtime duhet të ekzistojnë dy paisje që punojnë në çift: modemi (tek parapaguesi) dhe CMTS cable modem termination system (tek provajderi). CMTS mund të krahasohet me DSLAM tek shërbimi DSL. CMTS-ja gjendet tek provajderi dhe tek ai nëpër një lidhje fizike vijnë më shumë lidhje logjike. Shumë shfrytëzues nëpër një lidhje fizike, mund të shfrytëzojnë internetin përmes kësaj paisjeje. Kjo paisje fundore mund edhe të lidhet me një server i cili mund të identifikoj shfrytëzuesit përmes MAC adresave të tyre dhe të lejoj ose jo kyqjen në Internet, mund të konfigurohet protokoli DHCP për ndarje dinamike të IP adresave etj.

47 47 Tregëtia elektronike (E commerce) E-commerce ose Tregëtia elektronike (e-tregëtia), është një mundësi për të bërë tregëti - për të blerë ose shitur përmes Internetit. Interneti si medium gjithëbotëror, përveq tjerash, ofron mundësi për të gjithë ata prodhues ose tregëtarë, të bëjnë shitjen e mallrave (ose shërbimeve) të tyre. Konsumatorëve u mundësohet blerja e mallrave ose marrja e shërbimeve duke qenë afër kompjuterit dhe duke shfrytëzuar Internetin. Para se të mirret malli ose shërbimi, normalisht duhet të bëhet pagesa. Pagesa është elektronike dhe quhet e-pagesa (e-payment). E-pagesa (e-payment) Asgjë nuk është më e volitshme se sa pagesa elektronike. Nuk ke nevojë të shkruash çekun, as të posedosh të holla kesh (të gatshme). E tëra që duhet të bësh është që të fusish disa të dhëna në Web browserin tënd dhe të klikosh me maus! Prandaj nuk është për tu çuditur pse gjithnjë e më shumë njerëz i janë këthyer kësaj metode për të bërë pagesa të ndryshme. E-pagesa është në të vërtete një alternativë e dërgimit të çekut përmes -it! Tipet e e-pagesave Pagesë elektronike konsiderohet çdo formë e pagesës pa mjete kesh (para të gatshme) dhe pa çek (fletëpagesë). Metodat e pagesave elektronike përfshijnë kartelat e kreditit, kartelat debisë dhe rrjeti ACH (Automated Clearing House sistem i cili regjistron automatikisht depozitat, debitë ose çekimet elektronike (kontrollet elektronike!)). Për të gjitha këto metoda të pagesave elektronike ekzistojnë tri tipe kryesore të transakcioneve: Courtesy Amazon Pagesa blerës shitës përdorët kur ju bleni on-line në ndonjë Web sajt për e-tregëti (Amazoni p.sh.). E tëra që duhet të bësh është të klikosh në ikonën e kartelës (Cart) për blerje dhe t i fusish informatat tuaja të kartelës së kreditit. Pastaj sajti do t i përpunoj të dhënat e kartelës tënde dhe do t iu njoftoi përmes e- mail-it se pagesa është kryer. Në disa Web sajte, mund të përdoret metoda e-check. Me këtë metodë nuk futen të dhënat e kartelës por të dhënat e xhirollogarisë tënde që e ke në bankë. Në këtë mënyrë shitësit i bëhet pagesa përmes bankës së blerësit. Banka pastaj i dërgon shitësit një çek përmes it si dëshmi për transferin që është bërë.

48 48 Pagesat e aranzhuara janë atëherë kur ju paguani faturën sipas orarit të paracaktuar, përmes xhirollogarisë suaj. Kjo formë e pagesës ofrohet nga kompanitë e sigurimeve të veturave, kompanitë e telefonit dhe kompanitë huadhënëse. Pra pagesa iu ndalet në mënyrë automatike për çdo muaj! Pagesa automatike bankë-shitës mund të realizohet nëse banka juaj ofron shërbimin e quajtur online bill pay (pagesa e drejtpërsëdrejtë). Prodedura është kjo: duhet të hyjsh në Web sajtin e bankës tënde, të japish shënimet e shitësit dhe të autorizosh bankën për të bërë pagesën në mënyrë elektronike. Pra banka pas autorizimit që i ke dhënë ti, i heq të hollat nga kontoja yte dhe e kryen pagesën e caktuar! Këtë procedurë mund të përsëritësh sa here që bën ndonjë pagesë, ose në rastet kur ke të bësh pagesë për çdo muaj p.sh. mund t`a programosh pagesën për çdo muaj në datën e caktuar. Kështu, në datën e caktuar nga kontoja yte do të hiqen mjetet në vlerën e caktuar për të bërë pagesën. Përparësitë e pagesës elektronike Pagesa elektronike është shumë e volitshme për konsumatorët. Në shumicën e rasteve ju vetëm duhet të futni informatat për konton tuaj si numri i kartelës së kreditit dhe adresa e shitësit. Pastaj këto informata ruhen në databazën e Web serverit të shitësit. Dhe herën tjetër kur hyni në këtë Web sajt, ju vetëm identifikoheni përmes emrit dhe fjalëkalimit tuaj (user name & password). Kompletimi i transakcionit është i thjeshtë me një klikim mausi! E tëra që duhet të bëni është të konfirmoni vlerën e pagesës. Pagesa elektronike është më racionale në kuptimin e shpenzimeve për bizneset në përgjithësi. Sa më shumë pagesa elektronike që bën një biznes, aq ma pak shpenzon letër dhe shpenzime postare! Ofertimi i pagesave elektronike nga bizneset i ndihmon ato që të ruajnë klientellen (konsumatorët). Sepse konsumatori ma lehtë vendos që ta përdorë të Web sajt-in e-commerce në të cilin i ka dhënë njëherë të dhënat e veta dhe i ka të deponuara atje. Duke pare të gjitha këto përparësi që ka pagesa elektronike, nuk është për t u habitur që përdorimi i saj është në rritje. Më shumë se 12 miliard ACH pagesa janë bërë në vitin 2004, që është një rritje prej 20% në krahasim me vitin Prandaj çeqet letër janë duke u zëvendësuar me çeqe elektronik gati tërësisht. Në mënyrë që më mire t u shërbejnë konsumatorëve, bankat gjithnjë e më shumë janë duke ofruar shërbime pagese të drejtëpërdrejtë online. Për këtë duhet shfrytëzuar software-et: Quicken ose MS Money. Por ekzistojnë edhe Web faqe që iu ofrojnë shërbime për pagesa. Normal për çdo transakcion pagesë e kanë profitin e vet (p.sh. 0.5 ) ose kanë edhe pagesë mujore (p.sh. 13 për 30 transakcione. Shërbimet e tilla janë: Paytrust, Yahoo!Bill Pay etj.).

49 Brengat e pagesave elektronike Problemi kryesor i pagesave elektronike ka të bëjë me mundësinë e vjedhjes së identitetit. Fatbardhësisht ekzistojnë shumë mundësi për mbrojtje në mënyrë që të ruhet informata personale për të mos ra në duar të gabueshme. 49 Ju mund të mbroheni përmes softverëve antivirus dhe firewall-it (murit zjarrtë!). Ju gjithashtu duhet të jeni të sigurtë se i keni dërguar informatat e karteles së kreditit në serverin e sigurtë (të duhur). Browser i Internetit do t iu lajmëroj se ai serveri a është i sigurtë apo jo, duke treguar dryrin ose çelësin! Edhe siguria shtesë:web faqet (URL) e sigurta fillojne me prefiksin: https në vend me http si fillojnë Web faqet e zakonshme. Kjo ka domethënjën se Web faqja e tillë informatat i enkripton dhe dekriptimin e tyre mund ta bëjë vetëm ai që ka çelësin e duhur prandaj janë më të sigurta. Duke i lënë anash të gjitha këto, disa njerëz thjeshtë nuk dëshirojnë të bëjën pagesa elektronike. I urrejnë passwordat, logimet në Web faqe etj. Ose ndjejnë kënaqësi kur të mbushin fletëpagesat! Megjith këtë popullariteti i pagesave elektronike është në rritje. Si të ndërtoni një e-pagesë për biznesin tuaj Të sypozojmë se keni një biznes të vogël edhe dëshironi që pagesat të bëhen përmes Web faqes suaj. Keni dy mundësi: 1.Të shfrytëzoni shërbimet e sigurta (Web f aqet) sikur PayPal dhe ProPay, të cilat iu mundësojnë transakcionet të cilat, normal paguhen. Nëse konsumatori futë të dhënat e veta në Sajtin tuaj, shërbimi i juaj për pagesa (PayPal p.sh.) bën autorizimin e pagesës dhe transferon mjetet në xhirollogarinë tënde. Për këtë punë shërbimi paguhet nga ana yte. 2. Ose, nëse dëshiron të kesh një sistem personal, së pari duhet të disponosh me një server të sigurtë. Ky është kompjuter i cili përdor kriptimin për të ruajtur fshehtësinë

50 50 e informatave. Teknologjia SSL (Secure Socket Layer) përdoret për kriptimin e të dhënave. Për këtë duhet të mirret një certificate SSL. Kur ta keni certifakën SSL, iu duhet të regjistroheni për autentikim digjital. Certifikata digjitale siguron konsumatorët se sajti yt është legjitim dhe informatat janë të kriptuara. Courtesy Paypal Tash, kur ju keni një server të sigurtë, iu nevojitet të ndërtoni ose të bleni një software i cili iu mundëson konsumatorëve të zgjedhin prodhimet nga sajti juaj dhe të sajojnë listën (kartën) virtuale të artikujve që do t i blejnë. Kur konsumatorët përfundojnë me zgjedhjene artikujve, klikojnë në butonin përkatës (chekout), i cili i lidh ata me serverin tuaj të sigurtë, ku ata i deponojnë të dhënat e tyre të kartelave të kreditit. Dhe në fund, iu nevoitet një sistem për përpunimin e pagesave që bëhen me kartela krediti. Gjithashtu iu duhet edhe një konto me bankën e cila duhet të funksionoi përmes Internetit.Ekzistojnë shërbime (servise) online të kompanive, të cilat bëjnë përpunimin e pagesave me kartela krediti. Ato kompani, iu furnizojnë me software, i cili bënë vlerësimin e kartelave të kreditit të konsumatorëve tuaj që i keni të deponuara në serverin tuaj. Disa biznese, gjithashtu kërkojnë që të marrin edhe verifikim elektronik nga konsumatorët.

51 51 E mësimi (E learning) E-learning, iu mundëson juve të mësoni çdo kund dhe zakonisht në çdo kohë në një kompjuter të konfiguruar si duhet. E njejta gjë si me telefonat mobil ku ju mund të bisedoni çdo kund dhe në çdo kohë nëse e keni konfiguruar si duhet telefonin e juaj mobil. E-learning mund të jetë i bazuar në: CD-ROM, Rrjetë kompjuterike, Intranet ose në Internet. Ai mund të përmbajë: tekst, video, audio, animacione dhe ambiente virtuale (imagjinare). Ai mund të jetë një eksperiencë e pasur e të mësuarit, e cila edhe mund të ia kalojë nivelit të mësimit në klasë. Sepse me këtë metodë ai që mëson, e zgjedh vet ritmin e mësimit duke ia përshtatur vetit sepse vet e bën dirigjimin. Kualiteti i trajnimit online (e-learning) varet nga përmbajtja dhe nga shpërndarja. E- learning mund të vuaj nga të njejtat gracka sikur edhe mësimi në klasë siq janë: slajdet e mërzitshme, shpjegimi monoton, dhe mundësia e vogël për ndërveprim (interakcion). Bukuria e e-learning është sepse software-et e rinj mundësojnë krijimin e ambienteve me efekte të mira që të përpijnë e të fusin në botën e asaj që mëson. Nivelet e e-mësimit (format) Ekzistojnë disa nivele (forma) të e-mësimit, prej atyre bazike e deri tek ato shumë të avansuara. Ato janë: Databazat e njohurive(knowledge databases) Edhepse detyrimisht nuk konsiderohet si trajnim, këto databaza paraqesin formën më themelore të e-mësimit. Ju me siguri keni parë databaza të njohurive nëpër software të ndryshme, të cilët ofrojnë shpjegime dhe sqarime, sipas indexit, për pyetje të ndryshme në lidhje me atë software. Si dhe instrukcione hap pas hapi (step-by-step) për kryerjen e veprimeve të caktuara. Këto baza janë interaktive, që do të thotë se ju ose mund të shkruani një fjalë ose frazë për të cilën interesoheni, ose bëni zgjedhjen e asaj çka doni prej një renditjeje të veprimeve sipas alfabetit.

52 Mbështetja e drejtëpërdrejtë (Online support) është formë e e-mësimit dhe funksionon në mënyrë të ngjashme me databazat e njohurive. Mbështetja e drejtpërdrejtë vjen në formë të: forumeve, dhomave chat (bisedave), buletineve, e- mail-ave, ose mesazheve të menjëhershëm mbështetës. Është pak më interaktiv (ndërveprues) se sa databaza e njohurive dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë ofron përgjigjje për shumë pyetje të veqanta. 52 Trajnimi asinkron është formë më tradicionale e e-mësimit në kuptimin e fjalës. Ai përfshinë mësimin e pavarur ose me CD-ROM, ose përmes Rrjetit, Intranetit ose Internetit. Ai mund të përfshijë qasjen tek instruktorët përmes buletineve online, grupeve të diskutimit online ose të -eve. Ose, mund të jetë e-mësim në ndonjë link të materialit të ndonjë instruktori.

53 53 sinkron ndodh në kohë reale me instruktorin i cili e bën më të lehtë mësimin. Çdokush mund të logohet (autentikohet) dhe të komunikoj direkt me instruktorin ose me të tjerët. Trajnimi mund të zgjasë me javë, muaj ose edhe vite. Ky lloj i trajnimeve bëhet përmes Web sajteve të Internetit, audio ose video konferencave, Internet telefonisë etj. Qyteti Stokholm, duke shfrytëzuar shërbimet e një kompanie lokale për shpërndarje të rrjetit me fiber optik (Teknologjia broadband), i ka lidh të gjitha shkollat fillore dhe te mesme dhe ka ndërtu një Shërbim edukativ të drejtpërdrjetë online ). Sot 175 shkolla të Stokholmit (nga të cilat 35 të mesme) janë të lidhura në rrjetin broadband të bandwidthit 1Gbps. Secila klasë është e lidhur me 100 Mbps. Me këtë rast nxënës dhe arsimtar kanë qasje: në e-majlat personal (ata më të ri se 6 vjeçe me identifikim biologjik) në më së 400 filma edukativ - online, në më shumë se 30 kurse edukativ online (të hapur për të gjithë!), si dhe në portalet e shkollave ku përfshihet komunikimi, administrata, planifikimi etj. Përmbajtjet e e-mësimit - në përgjithësi duhet të jenë të pasura me tekste, animacione, audio dhe video efekte. Nxënësit ose studentët me këtë rast që mësojnë e kanë më të lehtë që të kuptojnë materjen, sepse iu është më atraktive. Prandaj profesorët ose instruktorët që krijojnë materiale për mësim në largësi duhet të kanë parasysh që të krijojnë përmbajtje të larmishme. Veglat për e-mësim sot janë të nduardurshme. Përveq kompjuterit, jemi dëshmitarë të prezencës së shumë paisjeve mobile, të vogla si: MP3, USB Flash disk, laptop, PDA, telefoni intelegjent (smartphone) etj. Këto paisje krijojnë mundësi që mësimi elektronik të bëhet në çdo vend dhe në çdo kohë. Sot të rinjtë kanë shkathtësi që me shumë lehtësi të përdorin paisjet e reja që dalin në treg dhe t i shfrytëzojnë ato edhe për qëllime pozitive të marrjes së dijes, përderisa profesorët ngelin pak pas tyre në këtë aspekt! PDA (Personal Digitas Assistance) është kompjuter i dorës, që është bërë shumë i gjithanshëm gjatë viteve. Njihen edhe si kompjuter të vegjël (palmtop computers). Mund të përdorën për: kalkulime, të shërbej si orë dhe kalendarë, për qasje në Internet, dërgim ose pranim të -eve, inçizim të videove, përpunim të tekstit, ndërtim të tabelave, pastaj të shërbej si radio, për luajtje të lojrave të kompjuterit. PDA-të e rinj mund të përdorën edhe si telefona mobil (smartphones), ose si Web browsera. Shumë PDA mund t i qasen Internetit, Intranetit ose Extranetit përmes WWAN (Wireless Wide Area Network e cila është formë e rrjetit ajror - pa tela). Shuë PDA e aplikojnë teknologjinë touch screen (prekja e ekranit). Telefoni i zgjuar (smartphone) - është telefon mobil i cili ofron mundësi më të mëdha se sa mobili i zakonshëm, kryesisht me funksione të PC-së. Për disa smarphone është telefon i cili posedon sistem të plotë operativ duke ofruar interface standard dhe platformë për aplikacione. Për të tjerët ky është vetëm një telefon me veti të avansuara.

54 54 E qeverisja (E government) E-government (eletronic government, gjithashtu e njohur si: e-gov, digital government, online government) paraqet përdorimin e teknologjisë së informatës (IT) për qeverisje. Kjo arrihet përmes shkëmbimit të informatave dhe shërbimeve me qytetarët, bizneset dhe degët tjera që qeverisen në përgjithësi. E-qeverisja mund të zbatohet në legjislaturë, judikaturë ose administratë, në mënyrë që ta rris efektivitetin e ofrimit të shërbimeve publike. Modelet ose shembujt e e- qeverisjes janë: qeverisja e qytetarëve qeverisja e konsumatorëve qeverisja e bizneseve qeverisja e punëtorëve, etj. Përderisa e-qeverisja shpesh konsiderohet si qeverisje on-line (qeverisje e drejtpërdrejtë) ose qeverisje e bazuar në Internet, edhe teknologji tjera mund të shfrytëzohen në këtë kontekst e që janë gjithashtu të drejtëpërdrejta si p.sh. telefoni, faxi, SMS mesazhet, rrjetet wireless, pastaj identifikimi biometrik, kartat identifikuese, kartelat intelegjente, njoftimet e ofruara përmes TV-se dhe radios, e- maili, chati online etj. Ekzistojnë disa implikime potenciale (ndikime) si rezultat i zbatimit dhe dizajnimit të e-qeverisjes. Ajo ndikon në interakcionin (ndërveprimin) në mes të qeverisë dhe qytetarëve, pastaj ndikim në faktorët ekonomik, shoqërorë, ose politik. Në shtete si Britania e Madhe p.sh., ekziston interesi i zbatimit të e-qeverisjes për përfshirjen e qytetarëve në procese politike. P.sh. kjo ka të bëjë me forma të ndryshme të votimit elektronik në mënyrë që edhe votimi si proces të jetë më i lehtë. Zhvillimi dhe implementimi (zbatimi) i e-qeverisjes ndikon dhe ka efekte në organizimin e sektorit publik si dhe në natyrën e shërbimeve që ofron shteti duke përfshirë çështjet shoqërore, kulturore, edukative dhe të tjera. Disa nga mundësitë që ofron komunikimi elektronik janë: E-demokracia (e-democracy) - duke shfrytëzuar teknologjinë e komunikimit elektronik sikur është Interneti, bën fuqizimin e proceseve demokratike brenda një shoqërie ose shteti demokratik. Kjo ndikon në zhvillimin politik përmes debateve dhe aktiviteteve brenda qeverisë, grupeve civile (shoqërive civile) dhe shoqatave të ndryshme nëpër botë. Me këtë qytetarët në një far forme marrin pjesë në qeverisje duke dhënë mendimet, idetë dhe sygjerimet e veta. Konsultimet direkte (on-line constultations ose e-consultations) paraqesin shkëmbimin e të dhënave përmes Internetit. Lidhja është e drejtëpërdrejtë. Për më tepër, konsultimet on-line shërbejnë, që përmes Internetit të pyesin një grup të caktuar njerëzish për përshtypjet dhe mendimet e tyre për çështjen e caktuar. Konsultimet dhe angazhimet on-line shfrytëzojnë:

55 55 Websajte Tabela diskutimi, dhe Letrat elektronike Shërbimet këshilluese elektronike (electronic services delivery) Të gjithë qytetarët që jetojnë nën qeverinë qoftë shtetërore, provinciale ose lokale, kanë nevojë që të ndërveprojnë me te. Disa nga ndërveprimet janë voluntere (sipas vullnetit jo të detyrueshme) si p.sh. anëtarësimi në ndonjë shoqatë; kurse të tjerat mund të jenë të detyrueshme të mandatuara (p.sh. pagesa e taksave, marrja e patent shoferit etj.). Bizneset dhe organizatat tjera gjithashtu kane nevojë të bashkëveprojnë me qeverinë në bazë të rregulloreve. Në një popullatë të madhe me nevoja të shumta, është vështirë për qeverinë që në mënyrë efektive t i përmbush shërbimet për qytetarët dhe organizatat. Problemi mund të rritet derisa qeveria dhe popullata rriten gjithnjë, kurse sistemi për shërbime mbetet i njejtë. Me këtë rast ai do të jetë i ngadaltë dhe i pasigurtë dhe kështu çmimi për marrjen e shërbimeve do të rritet. Kjo mund të çoj deri te korupcioni (për ta kryer punën ma shpejtë ipet mito!). Kjo dukuri është e zakonshme sidomos në kombet që janë në zhvillim e sipër. Për t i zgjidhur këto probleme, qeveria duhet të tentoj që t u ofroj qytetarëve shërbim të shpejtë të sigurtë dhe transparent. Shërbimi elektronik është njëra nga mundësitë që qeverija tenton t u ofroj shërbime qytetarëve pa pasur nevojë këta të fundit që të shkojnë në ndertesat qeveritare. Kjo mund t i ngjajë tash një shërbimi tregëtarë (e-commerce) në Internet. Qeverisja e hapur (open source) - iu mundëson qytetarëve të interesuar të japin ide kreative në lidhje me politikat qeverisëse përmes web faqeve të destinuara për këtë qëllim (wiki). Kështu Legjislacioni është i hapur në mënyrë demokratike për të gjithë qytetarët. Kjo mundëson që legjislacioni të përfitoj nga idetë dhe sygjerimet e mençura të qytetarëve. * Njësia e e-qeverisjes (e-government unit egu) është njësia ma e madhe e Zyrës së Kabinetit të qeverisë së Britanisë së Madhe. Ajo është përgjegjëse për t i ndihmuar departamentet e ndryshme të qeverisë përmes teknologjisë së informacionit, në mënyrë që të rrisë efektivitetin dhe të përmirësoj qasjen elektronike në shërbimet e qeverisë. Kjo është krijuar nga Kryeministri Tony Blair në shtator të 2004-es. egu është përgjegjëse për: formulimin e strategjisë dhe politikave të IT-së

56 56 zhvillimin e komponenteve të duhura të IT-së për kontakt me qeverinë promovimin e praktikave më të mira kontaktuese me qeverinë dërgimi i shërbimeve on-line për qytetarët Web sajti i egu-së numëron disa principe udhërrëfyese të kësaj njësie: Të punohet në projektet për shërbimet publike, e jo vetëm projektet e IT-së T`i kushtohet më shumë vëmendje mbështetjes se sa kontrollit dhe diktatit Të përkrahet bashkëpunimi me departamentet dhe furnizuesit Të promovohen praktikat më të mira globale etj. egu është përgjegjëse për këto resore (lëmi): Strategjia - për zhvillimin e ICT-së brenda qeverisë (Information and Communication Technology) Arkitektura për të ofruar politikat, dizajnin, standardet etj. Për ICT në qeverinë qëndrore. Inovacionet të ofroj këshillime të nivelit të lartë për trupen qeveritare në lidhje me inovacionet që ofron ICT-ja. IT Financat për monitorimin e projekteve madhore të IT-së në qeveri dhe të jap këshilla në vendimet për investime. Zbulimet të identifikoj dhe të jetë në rrjedha me trendet kyqe të teknologjisë, shanset, kërcënimet dhe rreziqet. Siguria të mbikqyrë politikat e sigurimit të IT-së qeveritare, standardet, si dhe të bëj planifikimin për infrastrukturën kritike kombëtare (nacionale) në raste rreziku.