آشنايي با مفاهيم حقوق عمومي بررسي مفهوم»نظارت«

Transcription

1 آشنايي با مفاهيم حقوق عمومي بررسي مفهوم»نظارت« /2/01

2 شناسنامه عنوان: آشنايي با مفاهيم حقوق عمومي بررسي مفهوم»نظارت«مؤلف: مصطفي حضوري ناظر علمي: علي بهادري جهرمي دفتر مطالعات نظام سازي اسالمي شماره مسلسل: تاريخ انتشار: 0029/12/01 مركز تحقيقات شوراي نگهبان

3 بلاطمتسرهف همدقم 2 :دمآرد یسانش هژاو یانعم :یوغل یانعم :یحلاطصا میهافم هباشم هچخیرات تراظن ماسقا و عاونا ینابم یهقف یقوقح و تراظن ینابم یهقف ای یملاسا یقوقح ینابم ای یفرع تراظن رد نوناق یروهمج یساسا یملاسا ناریا س یس تراظن ا ی تراظن یمدرم یقوقح تراظن )ینوناق( تراظن یئاضق تراظن یلام عمج.7 یدنب تهج عبانم هعلاطم رتشیب عبانم و ذخآم 15...

4 بررسيمفهومنظارت 2 مقدمه در تحقیق و تتبع پیرامون هر گرایش علمی گام اول آشنایی با مفاهیم پایهای آن علم است. حقوق عمومی به عنوان شاخه و گرایشی از علم حقوق از این قاعده مستثنی نیست و آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی درگاهی برای ورود و اظهارنظر در موضوعات مرتبط با آن میباشد. از سوی دیگر تأسیس حكومتی بر مدار مختصات اوامر الهی نیازمند به نهادها و سازوكارهایی متناسب با آن است. بر این اساس نظامسازی اسالمی پس از تشكیل حكومتی بر مبنای اصول و احكام شریعت مقدس اسالمی ضروری به نظر میرسد. حركت در مسیر این امر مستلزم آشنایی با مفاهیم علمی مطالعه مبانی و نقد و بررسی آنها بر اساس اندیشه ناب اسالمی است. در این میان مفاهیم حقوق عمومی به عنوان گرایش تخصصی رشته حقوق كه به بررسی كالن موضوعات مرتبط با حوزه حكومت و حدود اختیار آن روابط مردم با فرمانروایان و مباحث مشابه آن میپردازد از اهمیت واالیی بر خوردار است. در همین راستا موضوع بازخوانی مفاهیم حقوق عمومی در دستور كار دفتر مطالعات نظامسازی اسالمی مركز تحقیقات شورای نگهبان قرار گرفته است. هدف از این امر آشنایی با تعاریف مفاهیم تاریخچه اقسام و انواع بررسی مبانی آن در حقوق موضوعه و مطالعه تطبیقی با مبانی اسالمی و بررسی موضوع در قوانین و سازوكارهای حقوقی نظام جمهوری اسالمی ایران و ارائه نقد و تحلیلی اجمالی از آن است تا به این واسطه گام نخست در عرصه نظامسازی اسالمی برداشته شود.

5 1 گزارشپژوهشي 3 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي نظارت النظاره supervision درآمد: مفهوم»نظارت«از جمله مهمترین و پیچیدهترین مسائل در هر نهاد و سازمان و به طور كلی در هر نظام سیاسی و اجتماعی است و با مسئولیت اجتماعی پیوندی ناگسستنی دارد. اندیشمندان و صاحب نظران این عرصهها از گذشتههای دور به فراخور به این موضوع پرداخته و تعاریف گوناگونی ارائه كردهاند. در این نوشتار ابتدا به بررسی مفهوم»نظارت«و سیر تاریخی آن سپس به مبانی فقهی و حقوقی»نظارت«خواهیم پرداخت. در انتها نیز به بررسی»نظارت«در قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران خواهیم پرداخت. 1. واژه شناسی در ابتدا به بررسی معنای لغوی و اصطالحی نظارت میپردازیم. 1 معنای لغوی:»نظارت«در اصل یک واژه عربی است كه از مادهی»نظر«و به معنای نگاه توأم با تأمل و اعتبار آمده است و بیشتر به معنای حاصل مصدر یعنی به رأی صادره از سوی ناظر به كار میرود. )عمیدزنجانی و همكار (. همچنین»نظارت«را به معنای نگریستن در چیزی با تأمل چشم انداختن حكومت كردن میان مردم و فیصله دادن دعاوی ایشان یاری دادن و مدد كردن و نیز به معنای چشم بصر دیده فكر اندیشه تفكر رویه دقت تأمل تدبر خیال وهم و اعتراض آورده و همچنین آن را به معنای نظر كردن و نگریستن به چیز مراقبت و در تحت نظر و دیدهبانی داشتن كاری نگرانی دیده بانی به سوی چیزی و مباشرت معنا كردهاند. )دهخدا ( همچنین»نظارت«را عمل ناظر و ناظر را در اصطالح به معنای كسی كه بر كار دیگری نظارت میكند تا عمل او به صورت صحیح صورت گیرد معنا كردهاند. )جعفری لنگرودی ج و 3613 ( برای معادل واژه نظارت در زبان انگلیسی واژههایی چون: monitoring,overseeing, review insection,control, stewardship, supervision و... بیان شده است. )اخوان

6 1 بررسيمفهومنظارت 4 كاظمی ( 2 معنای اصطالحی: در تعریف مصطلح»نظارت«به مجموعه عملیاتی گفته میشود كه طی آن میزان تطابق عملكرد اشخاص با قوانین و مقررات سنجیده میشود تا از این طریق به مطابقت نتایج عملكرد با هدفهای مطلوب اطمینان به دست آید. )اخوان كاظمی (»نظارت«در حقوق اساسی نیز بررسی و ممیزی و ارزشیابی كارهای انجام شده یا در حین انجام و انطباق آنها با تصمیمات اتخاذ شده و همچنین قانون و مقررات در جهت جلوگیری از انحراف افراد تعریف شده است. )قاضی 352( 1383, به طور خالصه»نظارت«در مفهوم حقوقی عبارت است از بازرسی و سنجش و ارزیابی اقدامات مجریان و ناظر كسی است كه به منظور چنین بازرسی و ارزیابی و سنجشی تعیین میشود. )عمیدزنجانی و همكار ( آنچه در مجموع نظریات مختلف در تعریف»نظارت«میتوان یافت آنكه در همه تعاریف نظارت را نوعی آگاهی و اطالع از آنچه در حال وقوع است دانستهاند. به عبارتی نظارت مقایسه ضمنی بین آنچه هست و آنچه باید باشد و انجام اموری در راستای رسیدن به هدف مطلوب است. )ایزدهی ( این نظارت میتواند در موضوعات مختلف یا به شیوههای مختلفی اعم از پیشینی یا پسینی استصوابی یا استطالعی مستقیم یا غیرمستقیم نهان یا آشكار و بسیاری انواع دیگر اعمال گردد. 2. مفاهیم مشابه مفاهیمی چون»ارزیابی«و»كنترل«مشابه مفهوم»نظارت«میباشند و در بسیاری از مواقع در كنار یكدیگر به كار برده میشوند. اما باید گفت نظارت با»ارزیا ی«ب متفاوت است زیرا اگر در»نظارت«بازرسی خالفكاریه یا عاملین در یک سازمان یا غیرسازمان مورد توجه باشد غایت»ارزیا ی«ب آن است كه سرانجام در یک برنامه چه چیزی عاید شركتكنندگان میشود و چه نگرشی و مهارتهایی را كسب میكنند و بازخورد آن را به متولیان امر منعكس نموده و در مجموع میتوان اینگونه بیان نمود كه»ارزیا ی«ب از مفهوم وسیعتری نسبت به»نظارت«برخوردار است. )بهادری ( نظارت با»كنترل«نیز متفاوت است. گرچه برخی درصدد بودند مترادف بودن این دو

7 5 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي واژه را اثبات كنند و لكن باید گفت این دو واژه علیرغم نزدیكی معنایی كه با یكدیگر دارند در برخی از موارد از یكدیگر جدا میشوند بدین صورت كه»نظارت«در بعد حقوقی و فلسفهی سیاسی خودنمایی میكند و»كنترل«به حوزه مدیریت نزدیک شده و شكل عملی به خود میگیرد و از این روی»كنترل«به مجموعهی شیوهها تدابیر و وسایلی اطالق میشود كه به یک فرد جامعه و یا گروه در راستای تحقق اهداف و هدایت افرادش به رعایت قوانین اصول كاركردها آداب شعائر مناسک و هنجارها و ارزشهای پذیرفته خود به كار میگیرد. )ایزدهی ( 3. تاریخچه نظارت بحث»نظارت«با انواع مختلف و شیوههای گوناگون آن در حكومتهای مختلف مطرح بوده است. در زمان هخامنشی و در زمان پادشاهی كوروش و داریوش تفتیش و نظارت جزء مشاغل اداری محسوب میگشته است )پیرنیا (. پس از ظهور اسالم نظارت به عنوان سنتی از سنن ثابت الهی معرفی گردید. نظارت كامل و دقیق نیات انسانها )1( و ارزیابی اعمال انسان در روز قیامت مفاهیمی است كه بر این امر داللت دارد. )عمیدزنجانی و همكار ( فارغ از بحث اخالقی نظارت این مفهوم در ساختار حكومت نیز جایگاه ویژهای در سیرهی عملی پیامبر اكرم صلی اهلل علیه و آله و سلم و امیرمؤمنان علیه السالم داشته است. سیره و روش پیامبر صلی اهلل علیه و آله و سلم این بود كه هرگاه سپاهی را به مأموریت میفرستاد فرماندهی بر آن سپاه تعیین میكرد همچنین برخی از افراد موثق و مورد اعتماد خود را بر او میگماشت تا رفتار و عملكرد او را زیر نظر گرفته و برای ایشان گزارش )2( كنند. موضوع نظارت و بازرسی در حكومت و مدیریت حضرت علی علیه السالم كه الگوی. در این رابطه سوره توبه آیه 115 می فرماید: )ای پیامبر( بگو عمل كنید خداوند و رسول خدا و مؤمنان اعمال شما را می بینند و به زودی به سوی كسی باز می گردید كه پنهان و آشكار را می داند و شما را به آنچه عمل می كردید خبر می دهد.. امام رضا علیهالسالم :»كان ر س ول الل ه صلیاهللعلیهوآله إذا وج ه جیشا ف أ م ه م أمیر بعث معهم من ثقاته من یتجس س له خ ب ره«)مجلسی ج بی تا(

8 بررسيمفهومنظارت 6 كاملی از دولت اسالمی به حساب میآید نیز از جمله مقوالتی است كه به دفعات و تناوب )1( مورد توجه ایشان بوده است. )عمیدزنجانی و همكار ( امیرالمؤمنین علی علیهالسالم با تدبیر و سازماندهی گسترده نظارت و كنترلی سازمان یافته و دقیق را در فراخنای جامعه اسالمی سامان داده بود و انواع و اقسام نظارته یا پیشرفته در حكومت ایشان مشهود بود هر چند نظارت حضرت از حوصله این مقال خارج است. فكر و تشریح كلیه مراحل و مستندات بازرسان ناظر نیز در سنت علوی از افراد الیق خبره كاردان بصیر خبیر امین و تیزبین انتخاب میشدند و امام علیهالسالم در موارد متعددی صفات ممدوح و ایجابی بازرسان را با تأكید به عم ال و كارگزاران خود گوشزد مینماید به عنوان نمونه میفرمایند»بازرسانی را بر آنان اعزام كن كه اهل راستی و وفا باشند... آنان را بر اساس خبروی ت و شایستگی به كار )2( بگمار و از روی روابط و امتیازات نابجا به كار نگیر.«)نهج البالغه نامه 53( امام علیهالسالم در توصیههای خود به مالک میفرماید:»با فرستادن مأموران مخفی كه اهل صدق و راستی و وفا باشند كارهای آنان را زیر نظر بگیر! زیرا بازرسی نهایی در كارشان آنان را به رعایت امانت و مالطفت با مردم وادار میسازد و با دقت فراوان مواظب ا عوان و انصار و كارگزاران خود باش و برا عمال ایشان نظارت كن و چنانچه یكی از آنان دست به خیانتی زد و مأموران مخفی تو به طور جمعی آن را تأیید كردند باید كه به آن اكتفا كنی و بدون تأخیر خیانتكاران را كیفر دهی و به مقدار خیانتی كه انجام داده است او را كیفر نمایی آنگاه وی را در مقام خواری و مذل ت بنشان و داغ خیانت بر پیشانی او بگذار و طوق رسوایی بر گردنش بیفكن.«)نهج البالغه نامه 53( در نامههای متعددی در نهجالبالغه )از جمله در نامههای: و 71( امام علیهالسالم رسیدن گزارش بازرسان و مأموران ویژه و ناظر رسمی. حضرت در نامه ای خطاب به مالک ابن كعب یكی از فرمانداران خود می نویسد: بر حوزه خدمت خود كسی را جانشین بگذار و با گروهی از یارانت برو تا به سرزمین سواد عراق بگذری و دربارهی كارگزاران و كاركنان من پرسش و تحقیق كن و روش عملكرد آنان را نظارت و بازرسی كن... )تاریخ یعقوبی ج 2 ص 214 به نقل از عمیدزنجانی(. :»و اب ع ث ال عیون من أهل الص دق و الوفاء علیهم... ف اس ت ع م ل ه م اخ تبارا و ال ت و ل ه م م حاباة و أ ث رة «.

9 7 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي و غیررسمی خود را با استفاده مقدماتی از عبارت»ب ل غنی«یا كرده است. )1(»ف ق د ب لغنی ع ن ک...«و... بیان البته در فرمودههای ایشان تعابیر و عناوین دیگری نیز در این رابطه مانند»ت ف ق دت ح ف ظو ا ب ع ث ال ع ی ونت ع اه د «و»ر ق ی إ ل ی ع ن ک «نیز دیده میشود. 4. اقسام و انواع نظارت را از مناظر گوناگونی میتوان دسته بندی نمود. یكی از این انواع دسته بندی تقسیم نظارت بر دو نوع كلی»نظارت حكومتی«و»نظارت مردمی«است. نظارت حكومتی را به انواع مختلفی همچون: نظارت سازمانی )سلسله مراتبی و نظارت قیمومتی( نظارت كیفی )قضایی اداری مالی سیاسی و پارلمانی( نظارت درونی و بیرونی نظارت شكلی )مستمر و موردی( نظارت پسینی پیشینی و روندگرا نظارت ماهوی )استصوابی و استطالعی( و... تقسیم كرده و نظارت مردمی را هم به اقسامی همچون: افكار عمومی آزادی احزاب و اجتماعات آزادی مطبوعات و رسانهها و... قسمت كردهاند. )عمید زنجانی و همكار ( در ادامه برخی از مهمترین این موارد را به اختصار بررسی مینمائیم. نظارت مردمی یا همگانی كه آن را به مثابه یک سرمایه اجتماعی محسوب كردهاند ناظر به عمومی و همگانی بودن نهاد ناظر دانستهاند تا از این طریق بتوان به مشاركت همگانی در دستیابی به اهداف نظارت نائل شد. )اصغری 29( 1378 نظارت سیاسی عبارتست از مطالعه بازرسی و رسیدگی كه از جانب نهادها یا مقامهای سیاسی كشور بر مراجع و نهادهای حكومتی و مستخدمان و اموال آنان صورت میگیرد تا از حسن جریان امور اطمینان حاصل شود )عمید زنجانی (. مراد از نظارت قضایی نظارتی است كه از سوی قوة قضائیه اعمال میگردد و یكی از اصول پذیرفته شدهی حقوقی در غالب نظامهای حقوقی دنیا به شمار میرود. این اصطالح به طور خاص در خصوص نظارت نهاد قضایی بر اقدامات و تصمیمات مقامات اجرایی و قدرتهای حكومتی به كار میرود )بهادری (. نظارت اداری كه از آن تحت عنوان نظارت سلسله مراتبی نیز یاد كردهاند نظارتی است كه در دستگاه اداری كشور و از سوی این دستگاه اعمال میگردد. این نظارت از نظر سلسله مراتب نظارتی مكملی بر نظارت سیاسی است كه از سوی سازمانهای دولتی یا. یعنی»در مورد شما به من خبر رسیده است...«.

10 بررسيمفهومنظارت 8 سازمانهای محلی صورت میگیرد )عمید زنجانی (. نظارت مالی به مفهوم نظارت بر تمامی تصرفات دستگاههای دولتی و همه نهادهایی است كه به نحوی از انحاء از بودجه دولتی استفاده میكنند به كار میرود )عمید زنجانی (. نظارت قانونی نیز بررسی انطباق اعمال دولتمردان ونهادها با قوانین و مقررات توسط مرجع و مقام ناظر با هدف نظم حقوقی و قانونمند بودن همهی امور حكومت و در نهایت رسیدن به حاكمیت قانون است. )عمید زنجانی ( البته این نوع از نظارت را میتوان شامل تمامی انواع پیش گفته قلمداد نمود اما مقصود از آن بخشی از اقسام این نظارت است كه ذیل سایر انواع نظارت قرار نگیرد. برخی نظارت را به نظارت استطالعی و استصوابی تقسیم نمودهاند. نظارت استطالعی نظارتی است كه اعمال حقوقی با اطالع ناظر صورت میپذیرد و ناظر از چگونگی جریان امور با خبر میشود ولی نمیتواند در تصمیم گیریها دخالت كند. در نظارت استصوابی هم اعمال حقوقی كه وسیله مجریان انجام میگیرد زیر نظر مستقیم و با تصویب و صالحدید ناظر صورت خواهد گرفت. )جوان آراسته ( میتوان نظارت را نیز به درونی و بیرونی تقسیم نمود. نظارت درونی نظارت انسان بر خود افكار و اعمالش را شامل میگردد و از درون فرد میجوشد. اما نظارت بیرونی نظارتهایی هستند كه از سوی شخص یا مقام یا سازمانی بر اعمال شخص یا مقام یا سازمان دیگر اعمال میشوند. )جوان آراسته ( )1( هر یک از این انواع نظارت نیز به شیوههای مختلفی قابل اعمال و اجرا هستند. 5. مبانی فقهی و حقوقی نظارت بررسی مفهوم نظارت از دو بعد فقهی و حقوقی ممكن میگردد. هرچند این دو بعد به دلیل نظام حقوقی اسالمی ایران با یكدیگر همپوشانی داشته و میتوانیم در یک عنوان هر دو بعد فقهی و حقوقی آن را در نظر بگیریم. در این بخش ابتدا مبانی فقهی یا اسالمی را آورده و سپس به ذكر مبانی حقوقی یا عرفی خواهیم پرداخت.. برای مطالعه ی بیشتر در این خصوص ر. ك: ابوطالب خدمتی انواع كنترل و نظارت در مدیریت اسالمی فصلنامه حوزه و دانشگاه شماره صص

11 گزارشپژوهشي 9 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي 5 مبانی فقهی یا اسالمی تحقق توحید و اجرای شریعت: در آموزههای اسالمی اساس نزول پیامبران و تأسیس حكومت اسالمی دست یابی به هدف واالی تحقق توحید و اجرای شریعت توحیدی اسالم است. )اخوان كاظمی ( در راستای دستیابی بدین هدف هم حكومت و هم مردم باید تالش كنند و این تالش خود مستلزم تضمینی وثیق است و نظارت همین تضمین وثیق محسوب میگردد. پس تكلیف مردم و حكومت به تحقق توحید و لزوم تضمین آن یكی از مبانی نظارت از منظر فقه اسالمی خواهد بود. 1 5 حفظ جان و مال مردم از تعرض: یكی از قواعد مسلم عقلی كه شرع نیز آن را تأئید نموده است و در كتب فقهی بسیاری بدان استناد شده است قاعده تسلیط است. بر طبق این اصل انسان به جان و مال خویش سلطه دارد و كسی حق تعرض به این موارد را ندارد. در حدیثی از پیامبر اكرم صلی اهلل علیه و اله ایشان میفرمایند: همانا مردم بر اموالشان تسلط دارند. نتیجه آنكه با توجه به این نكته كه قدرتها همیشه در طول تاریخ میل به تجاوز به حقوق افراد و تسلط كامل بر آنها را داشتهاند جهت حفظ حقوق افراد در جامعه از تعرضات قدرتها ناگزیر از كنترل و نظارت بر آنها هستیم. )محرمی ( 1 5 احیای حق و عدالت خواهی و قیام علیه باطل و ظلم: از اهداف بنیادین رسالت پیامبران الهی تحقق عدالت بوده است. با توجه به اهمیت وافر عدالت در راستای حق و عدالت خواهی و قیام علیه باطل و ظلم ستیزی باید نظارتی مستمر و مؤمنانه حاكم گردد. بنای نظارت احیای حق و عدالت است و نتیجه آن مقابله با ظلم و قیام علیه باطل خواهد بود. )اخوان كاظمی ( 1 5 لزوم احتیاط در امور مهمه: در كتب فقهی مسائلی چون دماء و نفوس را جزء امور مهم قرار میدهند. البته در هیچ یک از كتب فقهی بخشی به این عنوان مطرح نشدهاست بلكه در هر جا كه بحث از موارد مذكور شده تأكید گردیده است كه در برخورد با آنها احتیاط الزم و كافی لحاظ گردد. حكومت كردن نیز بر این اساس جزء امور مهمه قرار میگیرد در حالیكه شارع برای حفظ حرمت انسانی تا این اندازه احترام و احتیاط قائل شده است بی شک در مبحث كشورداری اگر به مسیر انحراف و خطا بیافتد جان و مال بسیاری از انسانها را به مخاطره میافكند. )محرمی ( 1 5 تحقق معروف و جلوگیری از منكر: امر به معروف و نهی از منكر از مهمترین فرائض شرعی است كه بقای دین و تداوم رسالت الهی و حفظ كیان و نظام مسلمانان بر

12 بررسيمفهومنظارت 01 انجام آن مبتنی است. هم نظارت و هم فریضه مزبور جزء اهداف و سازوكارهای یكدیگر و الزم و ملزوم همدیگر هستند. )اخوان كاظمی ( 1 5 اهتمام به امور مسلمین حفظ مصالح عمومی: از اصول نظارتی در نظام سیاسی و اداری اسالم نظارت همگانی است كه به طور مستقیم به وسیله مردم اعمال میشود و عامل بازدارنده نیرومندی در برابر لغزش مسؤوالن محسوب میشود. تمام آحاد مردم این نظارت را طبق حدیث شریف نبوی كه فرمودند: مسلمانان تالشی نكند مسلمان نیست. 1 كاظمی ( )كلینی ص هركس صبح كند و نسبت به امور ( برعهده دارند. )اخوان 5 مبانی حقوقی یا عرفی عدم عصمت و احتمال بروز خطا: زمامداران و رهبران جامعه و نمایندگان آنها به جز معصومین علیهم السالم از آن جهت كه معصوم نیستند احتمال خطا از طرف آنها دور از ذهن نیست. بر این اساس منفعت و مصلحت عموم اقتضا میكند كه بر كار زمامداران نظارت شود. )هاشمی ( 2 5 اصالح گری و فساد ستیزی: یكی از اهداف و كاركردهای اساسی نظارت تحقق اصالح و طرد و امحای فساد است زیرا یكی از كارویژههای اصلی هر حكومتی اصالح امور عمومی مردم میباشد و اساسا نظامات حكومتی به دنبال تحقق شعار مبارزه با فساد هستند و این مهم با نظارت راهی بس آسانتر طی خواهد نمود. )اخوان كاظمی ( 2 5 افزایش مشاركت سیاسی شهروندان: نظام مردم ساالرانه به نظارت و مشاركت مردم در حكومت و تصمیم گیریهای خرد و كالن اهمی ت زیادی میدهد. بدیهی است در این راستا هر قدر به نقش نظارت و حضور سیاسی مردم بهای بیشتری داده شود میزان مشاركت سیاسی آنها افزایش مییابد و عیار تعمیق مردمساالری باالتر خواهد رفت و البته در حكومت اسالمی این بروز در نظام مردم ساالری دینی نیز بسیار مورد تأكید بوده است. )همان 115 ( 2 5 تحقق كارویژههای حكومت و افزایش كارآمدی آن: در هر نظام و سازمان. من أصبح و ال یهتم ب أمور الم سلمین فل یس ب م سلم.

13 1 5 گزارشپژوهشي 00 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي مدیریتی تحقق كارویژهها و اهداف سازمانی مد نظر است و بدیهی است بنای نظارت نیز باال بردن بهرهوری و كارآمدی این اهداف است و هر نظام سیاسی و دولتی چنین نقش با اهمیتی را برای نظارت قائل است. بنابراین تحقق كارویژههای حكومت و افزایش كارآمدی آن از پیامدهای مثبت وجود یک نظارت مؤثر در بدنه سازمان دولت میباشد. )همان 124( 2 5 مهار و كنترل قدرت سیاسی: مهمترین وجه تمایز نظامهای مردمساالر از غیر آن وجه نظارتپذیری و پاسخگو بودن مسئوالن در قبال مردم بوده و هست. در نظامهای مردمساالر به دلیل توجه به نظارتپذیری و پاسخگویی به مطالبات و نیازهای مردم و مصالح عمومی قدرت بالمنازع دولت مقید و مشروط گشته و رضایتمندی مردم جلب میشود. )همان 131 ( 6. نظارت در قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران بحث نظارت مكررا به صورت مستقیم و غیرمستقیم در قانون اساسی آمده است. گاه به صراحت از نظارت سخن به میان آمده است به عنوان مثال بند )111( اصل»2«)1( اساسی قانون و گاه هرچند نامی از نظارت به میان نیامده است اما تحقق اصل بدون نظارت ممكن نخواهد بود مانند بند»11«اصل )111( )2( قانون اساسی. برای اشاره به اصول متعدد قانون اساسی در باب نظارت و از میان تقسیمبندیهای موجود در این باب تمامی اصول را در ذیل نظارت سیاسی نظارت حقوقی نظارت قضایی و نظارت مالی تقسمبندی خواهیم نمود. در ادامه ضمن ارائه تعریفی مختصر از هر كدام از اقسام نظارت به صورت اشارهوار اصول مذكور در قانون اساسی را آوردهایم. تذكر این نكته نیز خالی از فایده نخواهد بود كه برخی از موراد ذیل گاه میتواند در دو یا چند عنوان جای گیرد مثال نظارت رهبری بر قوای سه گانه هم در نظارت سیاسی و هم در نظارت حقوقی قرار میگیرد. 6 نظارت سیاسی. نظارت بر حسن اجرای سیاستهای كلی نظام. عزل رئیس جمهور با در نظر گرفتن مصالح كشور پس از حكم دیوانعالی كشور به تخلف وی از وظایف قانونی یا رأی مجلس شورای اسالمی به عدم كفایت وی بر اساس اصل هشتاد و نهم.

14 بررسيمفهومنظارت 02 نظارتی است كه از جانب نهادها یا مقامهای سیاسی كشور بر مراجع و نهادهای حكومتی و مستخدمان و اموال آنان صورت میگیرد. این نظارت در جمهوری اسالمی ایران از طرق ذیل محقق میگردد: )عمیدزنجانی و همكار ( اساسی( 1 6 نظارت مجلس در قالب تحقیق و تفحص )موضوع اصل 76 قانون اساسی( 1 6 نظارت مجلس از طریق سؤال و استیضاح قانون اساسی( )موضوع اصول قانون 89 و 88 یا نظارت پیشینی بر وزرا از طریق ابراز رای اعتماد )موضوع اصول 87 و نظارت از راه اصل 91 قانون اساسی )ارائه شكایت از طرز كار مجلس یا قوه مجریه یا قوه قضائیه به مجلس شورای اسالمی( 1 6 نظارت بر صدا و سیما )موضوع اصل 175 قانون اساسی( 1 6 نظارت رهبری بر قوای سهگانه )موضوع اصل 57 قانون اساسی( 6 نظارت مردمی نظارتی كه توسط مردم و نهادهای مردمی بر نهادهای حكومتی اعمال میگردد. قانون اساسی جمهوری اسالمی راهكارهای متعددی برای این منظور تعبیه شده است: 2 6 نظارت عمومی و همگانی )موضوع اصل 8 قانون اساسی( 2 6 نظارت از راه آزادی مطبوعات )موضوع اصل 24 قانون اساسی( 2 6 نظارت از راه احزاب و تشكلهای سیاسی )موضوع اصل 26 قانون اساسی( 2 6 نظارت از راه برگزاری تجمع و راهپیمایی )موضوع اصل 27 قانون اساسی( در 6 نظارت حقوقی )قانونی( بررسی انطباق اعمال دولتمردان و نهادها با قوانین و مقررات توسط مرجع و مقام ناظر با هدف نظم حقوقی و قانونمند بودن همه امور حكومت. )عمیدزنجانی و همكار ( البته باید توجه داشت همه انواع نظارت را میتوان نوعی نظارت حقوقی یا قانونی قلمداد نمود اما در این قسم از نظارت مقصود تطبیق اقدامات یا مصوبات نهادهای حقوقی با قوانین جاری است به نحوی كه اعمال یكی از انواع نظارتهای دیگر قلمداد نگردد. 3 6 نظارت رهبری بر حسن اجرای سیاستهای كلی نظام )موضوع بند دوم اصل

15 گزارشپژوهشي 03 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي 111 قانون اساسی( 3 6 نظارت شورای نگهبان شامل الف( نظارت بر عدم مغایرت قوانین با قانون اساسی و شرع )موضوع اصول و 96 قانون اساسی( و ب( نظارت بر انتخابات )موضوع اصل 99 قانون اساسی( 3 6 نظارت رئیس مجلس شورای اسالمی بر مصوبات هیأت وزیران )موضوع اصول 85 و 138 قانون اساسی( 6 نظارت قضائی نظارتی است كه از سوی قوة قضائیه اعمال میگردد و به طور خاص در خصوص نظارت نهاد قضایی بر اقدامات و تصمیمات مقامات اجرایی و قدرتهای حكومتی به كار میرود )بهادری (. این نظارت شامل موارد ذیل است: اساسی( 4 6 نظارت دیوان عالی كشور بر حسن اجرای قوانین )موضوع اصل 161 قانون 4 6 نظارت دیوان عدالت اداری بر تصمیمات یا مصوبات مقامات و نهادهای اجرایی )موضوع اصول 171 و 173 قانون اساسی( 4 6 نظارت موردی قضات بر مقررات دولتی مغایر شرع و قانون و عدم اجرای آنها )موضوع اصل 171 قانون اساسی( 4 6 نظارت سازمان بازرسی كل كشور )موضوع اصل 174 قانون اساسی( 6 نظارت مالی نظارت بر تمامی تصرفات دستگاههای دولتی و همه نهادهایی است كه به نحوی از انحا از بودجهی دولتی استفاده میكنند. )عمیدزنجانی و همكار ( نظارت در قانون اساسی به این صورت آمده است: )1( اساسی( 5 6 نظارت دیوان محاسبات )موضوع اصول 54 و 55 قانون اساسی( مصادیق این نوع 5 6 نظارت رئیس قوه قضائیه بر داراییهای مقامات خاص )موضوع اصل 142 قانون. الزم به تذكر است سایر ابزارهای عام نظارتی مجلس شورای اسالمی )موضوع اصول و 91

16 بررسيمفهومنظارت 04 7.جمع بندی در انتها باید گفت نظارت یک مفهوم پركاربرد و اساسی حقوق عمومی است و با نگاهی به مجموع نظریات در تعریف این مفهوم میتوان آن را نوعی آگاهی و اطالع از آنچه در حال وقوع است و دارای نوعی مقایسه ضمنی بین آنچه هست و آنچه باید باشد دانست. برای نظارت دسته بندیهای متفاوتی ارائه دادهاند. این دستهبندیها از جهت نوع نگاه صورتهای مختلفی میپذیرند. میتوان از نگاه موضوعی به نظارت نگریست و آن را به نظارت سیاسی اداری قضائی و مالی تقسیم نمود. گاه از بعد اجرای نظارت بدان نگریسته و آن را در دو دستهی آشكار و پنهان جای میدهند و یا از منظر نقش مقام ناظر دستههای نظارت استطالعی و استصوابی را بیان نمودهاند. نظارت در فقه و قوانین اسالمی دارای مبنا است. تحقق توحید و اجرای شریعت حفظ جان و مال مردم از تعرض احیای حق و عدالت خواهی و قیام علیه باطل و ظلم لزوم احتیاط در امور مهمه تحقق معروف و جلوگیری از منكرات و اهتمام به امور مسلمین حفظ مصالح عمومی را میتوان از مبانی فقهی یا اسالمی امر نظارت برشمرد. برای مبانی حقوقی نیز مورادی چون عدم عصمت و احتمال بروز خطا اصالح گری و فساد ستیزی افزایش مشاركت سیاسی شهروندان تحقق كارویژههای حكومت و افزایش كارآمدی آن و مهار و كنترل قدرت سیاسی را آوردهاند. جمهوری اسالمی ایران نیز ضمن اهمیت فراوان به بحث نظارت روشهای نظارتی متعددی را برای تحقق بخشی به انواع نظارتهای موجود بر شمرده است و تكرار نظارت شیوهها و نهادهای مسؤول در این زمینه شاهدی بر اهمیت موضوع میباشد. 8. منابع جهت مطالعه بیشتر 1. اخوان كاظمی بهرام نظارت در نظام اسالمی تهران پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی اسماعیلی محسن مشاركت عمومی حاكمیت ملی و نظارت همگانی در فقه سیاسی قانون اساسی( میتواند بر عملكرد مالی مقامات دولتی نیز صورت گیرد.

17 05 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي.3 و حقوق اساسی تهران دفتر نشر فرهنگ اسالمی 1384 ایزدهی سید سجاد نظارت بر قدرت در فقه سیاسی قم پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی عروج 1391 ایزدهی سیدسجاد مبانی فقهی نظارت بر قدرت از دیدگاه امام خمینی ره 5. بهادری علی روابط میان قوا در حقوق اساسی ج.ا.ا با نگاهی به نظریه كنترل و تعادل قوا پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده حقوق دانشگاه امام صادق علیه السالم خمامیزاده فرهاد بررسی تطبیقی نظارت بر قوانین عادی با قانون اساسی آموزههای حقوقی دانشگاه علوم رضوی شماره 12 تابستان 1388 خورشیدی مژگان گسترهی ابزارها و نتایج نظارتی مجلس شورای اسالمی دفتر مطالعات حقوقی شورای نگهبان زارعی محمدحسین جایگاه نظارتی مجلس و اصول حاكم بر آن مجلس و پژوهش سال 12 شماره علینقی امیرحسین نظارت بر انتخابات و تشخیص صالحیت داوطلبان تهران نشر نی علیخانی علی اكبر: نظارت در نظام جمهوری اسالمی ایران مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السالم شماره 23 پاییز عمید زنجانی عباسعلی و همكار نظارت بر اعمال حكومت و عدالت اداری تهران دانشگاه تهران محرمی سعید نظارت بر قدرت سیاسی در اسالم شیعه پایاننامه كارشناسی ارشد دانشكده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق علیه السالم نظارت همگانی شهروندی و توسعه سازمانی مجموعه مقاالت دومین همایش علمی تخصصی نظارت همگانی )سال 1386 ( تهران موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی منابع و مآخذ

18 ا ب بررسيمفهومنظارت قرآن كریم 2. نهج البالغه 3. قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران 4. اخوان كاظمی بهرام نظارت در نظام اسالمی تهران پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی اصغری محمد مسئولیت همگا ین در پر وت )امر به معروف و نهی از منكر( همراه مقا هل شوراها و مشاركت مردم تهران اطالعات ایزدهی سید سجاد نظارت بر قدرت در فقه سیاسی قم پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی ایزدهی سیدسجاد مبانی فقهی نظارت بر قدرت از دیدگاه امام خمینی ره عروج بهادری علی روابط میان قوا در حقوق اساسی ج.ا.ا با نگاهی به نظریه كنترل و تعادل قوا پایان نامه كارشناسی ارشد دانشكده حقوق دانشگاه امام صادق علیه السالم پیرنیا حسن تاریخ باستان تهران راستی نو جوان آراسته حسین گزنش رهبر و نظارت بر او در نظام جمهوری اسالمی ایران قم پژوهشگاه حوزه و دانشگاه دهخدا علی اكبر لغت نامه دهخدا ج 41 تهران دانشگاه تهران فروردین عمید زنجانی عباسعلی نظارت بر اعمال حكومت و عدالت اداری تهران دانشگاه تهران قاسمی محمد علی و همكاران فقیهان امامى و عرصههاى والیت فقیه داشگاه علوم اسالمی رضوی قاضی سید ابوالفضل بایستههای حقوق اساسی تهران میزان قنبری داریوش نقش نظارتی یا وظیفه نظارهگری ضمیمه اعتماد 31 دی كلینی ابی جعفر محمدبن یعقوب اصول كافی تهران انتشارات علمیه اسالمی بی تا. 17. مجلسی محمدباقر بحاراالنوار قم دارالكتب االسالمیه [ یب تا[ ج 111 ص 61

19 07 آشنائيبامفاهيمحقوقعمومي 18. محرمی سعید نظارت بر قدرت سیاسی در اسالم شیعه پایاننامه كارشناسی ارشد دانشكده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق علیه السالم هاشمی سید محمد حقوق اساسی ج.ا.ا ج 1 تهران میزان 1387

20