VAMBA 263 LUNA PIENA 103 SETTEMBRE 20 MERCOLEDÌ S. EUSTACHIO, soldato e m. 1870 = Entrata delle truppe italiane in Roma. 1897 = Nascita de G vanén tradotto in dialetto pesarese da MARCELLO MARTINELLI Ecch ch è fatt. A jò vsud ripruducia maché tun st mi giurnalen el fujett del calenderi d ogg, ch el segna l entreda dle trupp italien tun Roma e ch l è anca el giorne ch a so ned mè, cum a jò scrétt sotta, parchè j amigh ch i vèn tun chesa i s arcorda d fèm el regal. Ecch intant l elench di regal ch a jò avud fén adess: 1 Na bela pistola par tirè al bersaj ch m à paghed mi pedre; 2 Un vistid a quadraden ch m à dat l Ada, la mi surela, mo d quest an m ne frega propi gnent, parchè an è un giógh; 3 Na bela cana da pesca sa la lenza e tutt quell ch serve par peschè, e ch la se smonta e la dventa un baston, ch m à dat la Virginia, n antra mi surela, e quest l è un regal ch me c vleva, parchè a vagh matt par la pésca; 4 Un astucc sa tutt quell ch serve par scriva e sa n magnifigh abis ross e bló ch m à regaled la Luisa, n antra mi surela acora, 5 Ste giurnalen ch m à regaled la mi mà e ch l è l pió bel de tutti. 1
Ah sigur! La mi bona mà la m n à fatt on propi bel dafatt, regalandme ste giurnalén parchè a j scriva sóra tutt quell ch me passa par la testa e quell ch me suced. Che bel libre, sa la rilegadura d tela verda e le pegin ancora tutt bianch ch a n sò daver cum a farò a renpìli. L era tant tenp ch a m distrugeva d avé anca mè un giurnalen mio, do scriva le mi memorie, cum è quell ch le jà le mi sureli, l Ada, la Luisa e la Virginia che tutt le ser prema d gì a lett, sa i capéi sle spall e mezzle nud, le dura a scriva par dle or. A n sò daver do ch le trova tanta roba da scriva, cle ragazz! Mè, invec, a n sò pió cò l è ch a poss dì; e alora cum a farò a renpì tutt le tu pegin bianch, cher el mi giurnalen? A m ajudarò sa la mi capacità ch a jò d disegnè, e a farò maché el mi ritratt d cum a so adess a l età d nov ann fnid. Prò t un giurnalen bell cum è quest, tucaria mettj di pensir, dle riflesion Me vèn n idea! E se a jarcupiassa maché un po del giurnalen dl Ada ch la jè gióst fora insèm sa la mà par fè dle visit? Dett e fatt. a so gid só tla canbra dl Ada, a jò apert el casett dla su scrivanìa, a jò chiaped el su giurnalen, e adess a poss cupiè in santa pèc. «Oh se chel vechiacc d Capitani an arturnassa pió! e invec, l è nud anca stasera. L è na roba inpusibil! an me piec! An me piec, e an me piac rà mèi, mèi, mèi... la mà la m à dett ch l è molt récch; e che s el me dmandassa in moj a l avrìa da spusè. An è na crudeltà questa? Por cor mio! Parchè i t turtura astavia? Ló l à dle manon grand e 2
ross, e sal ba an sà parlè d atre che d vén e d oli, d canp, de cuntaden e d besti, e a l avessa mèi vést, almanch na volta, vistid sa la grezia.... Magari, se sta storia la fnissa! S an arturnassa pió a m metrìa l anima in pèc. Iarsera, mentre a l cunpagneva ma la porta, e a jermi soli tl ingress, l à cerched d bagèm la mèn, mo mè a so steda pront a fuggia, e ló l è rmast sa un palma d nes....eh nò! Mè a voj ben mal mi cher Alberto De Renzis. Che pched che Alberto an è atre che un misre inpiegaducc.... D cuntinue el me fa dle scened, e mè a n ne poss pió! Che delusion! Che delusion l è la vita.... A m sent propi infelic!!!!...» E adess basta, parchè a jò renpid pió d dó pegin. 88 A t ipre n antra volta prema d gì a lett, giurnalen mia, parchè stasera m è sucess n afari seri. Vers le ott, cum al solit, l è vnud el sgnór Adolfo Capitani. L è un tip vechj, brótt, gross gross e rosc.... Le mi sureli le jà propi ragion d purtèl in gir! A jera donca tel salott sal mi giurnalen tla mèn, quant tutt t na volta ló m dic sa cla su vuciacia da gatt scurtighed: - Cò l legg d bell el nostre G vanén? Mè, naturalment, a j ò dat sóbit el mi libre d memorie, e ló el s è mess a legg le a voc alta, davanti ma tutti. Sle prém la mà e le mi sureli le ridiva cum dle matt. Mo apena l à cminced a leggia el pezz ch a jò cupied dal giurnalen dl Ada, questa la s è messa a urlè e la feva de tutt par sdrabièjle da le mèn, mo ló dur; l à vlud arivè fén dapid, e pó seri seri el m à dett: - Parchè t à scrét tutt stle stupidaggin? Mè a jò rispostj ch le n pudeva essa dle stupidaggin, parchè li aveva scrétt tel su libre d memorie l Ada, ch la jè la mi surela pió granda e parciò la jà pió giudizi ch an è me e la sà quell ch la dic. Apena dett quest, el signor Capitani el s è alzed seri seri, l à chiaped el capèll e l è gid via senza salutè ma niscion. Bela educazion! Alora la mà, invec d chiapèsla sa ló, la s la jè chiapeda sa me, urland e minaciand, e cla stupida dl Ada la s è messa a piagna cum na funtena! Gì a fè del ben ma le sureli pió grand! Basta! Sarà méj gì a lètt. Mo intant a so cuntent parchè a j la jò fatta a renpì guesi tre pegin zepple del mi cher giurnalen. 3 21 d Setenbre A jò propi pisced tel batesim! Tun chesa i n me pò pió veda, e tutt i n fa atre che dì che par colpa mia è gid in
fómm un matrimoni che de sti tenp l era na gran furtuna, che un marit cum el signor Capitani, sa na rendita d ventmélla franch, an s trova tutt i giorne, che l Ada la sarà cundaneda a rmana par Sant Antoni cum è sucess ma la zia Bettina, e dàj che te dàj, un straferi d stori ch le n fnésc mèi. Mè a vrìa savè cò l è ch a jò fatt pó d mèl, cupiand un pensir dal scartafacc d mi surela! Oh! mo d adess in avanti, o ben o mèl, a giur ch el giurnalen a l scrivrò tutt daparmè, parchè ma me stle stupidaggin dle mi sureli le m fa saltè le madonn. 88 Dop del fatt d iarsera, pareva che stamadena tun chesa fussa sucess na gran disgrezia. Era già suned da un pezz mezgiorne, e an c era gnanca l idea d metta i pid sotta la tavla par fè clazion cum chiatre giorne. Mè a n ne pudeva pió da la fèm; zétt zétt a sò gid dlà tla canbra da pranz, a jò chiaped da la vetrena tre panén, un bell grapp d ua, un sfragell d fighsecch, e sa la lenza sotabracc via ch a so gid vers el fiómm par magnè in santa pèc. Dop a m so mess a peschè, e atre a n penseva che a chiapè i pesciulen, quant tutt t na volta, a jò sentid a dè un gran strapon ma la cana ch a tneva tle mèn; forsi a m sarò fatt un po tropp avanti, parchè... gió, patapùnfete! A so casched tl aqua! È da nun creda: mo in chel mument an ò pudud fè d manch d pensè dentra d me: «Ecch, i mi genidor e le mi sureli i sarà cuntenti adess d nun avém pió fra i pid! Adess i n dirà pió ch a so l arvena dla chesa! I n me chiamarà pió d sopranom Gianburasca, ch me fa tant intignè!». A giva senpre pió gió tl aqua, a n capiva pió gnent, quant a m so sentid a trè só da dó bracc d acer. A jò respired a fond l eria fresca d setenbre, e sóbit, dat ch a m sentiva méj, a jò dmanded ma l om dla barca ch el me tneva in bracc, s l aveva pensed d metta in salv anca la mi pora lenza. A n sò parchè la mi mà la java piant tant, quant Gigi el m à rpurted a chesa tutt moll fraid. Mè a steva bnon, e a j le dciva, mo le mi parol le jera dett mal vènt, parchè le legrim d mi medra parèva ch le n fnissa méj. Cum a jera cuntent d essa casched tel fiómm, e d avé cors el réschj d murì afughed! S nò, a n avrìa avud tanti cunpliment, nè tutt cle smancerì. La Luisa la m à mess a lett; l Ada la m à purted na tazza d brod cald bulid; e tutti, anca i servidor, i è sted dintorne ma me, fén a l ora d gì a magnè. Pó, lasciandme acsé inbacuched tle cupert, da fèm daver murì sufughed, i è gid gió, sa la racumandazion d stè bon e d nun movme. Mo era pusibil quest par un ragazz dla mi età? Cò a jò fatt cum a so armast daparmè? A m so alzed, a jò tred fora da l armeri el mi vistid bon a quadraden, a m so vistid, e scendend par le schel pienpièn par nun fèm sentì, a so gid a nascondme sotta la tenda dla fnestra, tel salott. S i m avessa scupert, quantle sgrided 4
a javrìa avud!... An sò cum sia sucess ch a m so indurmented guesi sóbit; forsi a javeva sonn, o a jera stracch. Fatt è, che dop d na bona durmida, a jò apert j ochj; e da na fisura dla tenda a jò vést ma la Luisa a seda sel sofà, vicen mal dutor Collalto, ch i chiachiareva a bassa voc. La Virginia la suneva el piano, t un angol dla stanza. L Ada l an c era; la jera gida sigur a lètt, parchè la saveva ch el Capitani an niva. - C vrà almen un ann el dciva ló. El dutor Baldi, t sà, el cmencia a dventè vechj, e l m à prumess d chiapèm cum ajud. T dispiec d aspetè, amor mio? - Oh nò: e ma te? la jà rispost la Luisa, e tuti dó i s è mess a rida. - Mo an el dì ancora ma niscion. l à cuntinued ló Préma d fè savé ma tutti ch a fém l amor, a voj avé na pusizion sigura... - Oh cert! Sarìa na stupidaggin... Mi surela la javeva apena fnid d dì acsé, che tutt t na volta la s è alzeda, la jà traversed el salott e la s è messa a seda distant dal dutor Collalto.. Propi in chel mument le jentreva tla stanza le Mannelli. Tutt i n feva atre che dmandè sa molt intereress cum steva el por G vanén, quant la mà la jarentra d fuga tel salott, sa na facia bianca da fè paura, urland che mè a jera fugid dal lètt, ch la m aveva cerched dapartutt, mo ch an j l aveva fatta a truvèm. Alora, parchè la n s disperassa d pió cò a fagh mè? A scapp dal nascundilli, caciand un gran vurle. Che paura jà vud tutti! - G vanen, G vanen la s lamenteva la mà piagnend -. Tè t me farà murì. - Cum! T si sted tutt ste tenp drìa la tenda? la m à dmanded la Luisa, dventand d mélla culor. - Cert. A m predghè senpre d dì la verità; e alora, parchè vó an dcì ma le vostre amigh ch a fè l amor? a jò rispost rivolgendme ma lia e mal dutor. La mi surela la m à pres par un bracc, strag nandme fora da la stanza. - Lasc me! Lasc me! a vurleva. A vagh daparmè. Parchè t si alzeda in pid cum t à sentid a tuchè el canpanell? Collalto - mo a n j la jò fatta a fnì la frase, parchè la Luisa la m à taped la bocca, sbatachiand la porta. - A javrìa na gran voja de mnèt, - e la cminceva a piagna. Collalto an t la pardunarà pió e la singhiuzeva; la singhiuzeva, purténa, cum s la javessa pers el pió gran tesor del mond. - Lascia gì d piagna, surlena mia, - a j dciva. T pèr ch a sarìa nud fora da la tenda aclavia, s a savéva ch el dutor l è acsé pauros? Tel fraintenp è nuda la mà ch la m à arpurted a lett, arcmandand ma la Cataréna d nun lascèm fèna quant a n me fussa ben indurmented. Mo cum a javrìa pudud durmì, cher el mi giurnalén, senza cunfidèt préma tutt li aventur dla giurneda? La Catà l an ne pò pió dal sonn, e ogni volta ch la sbadèja, pèr che la testa la java da caschè gió dal coll. Adìo, giurnalen. Adìo par stasera. 6 d Otobre 5
L è dó stmen ch a nò scrétt pió na parola tel mi giurnel, parchè a m so maled da chel giorne famos ch a so sted par afughèm e a so fugid dal lètt tutt suded. Collalto l è vnud só a vedme dó volt al giorne; e l è sted acsé bon sa me, che guesi guesi me vèn el rimors d avél fatt spaventè cla sera. Quant tenp me ce vrà par guarìm? Stamatena a sentiva ma l Ada e ma la Virginia ch le parleva fra d lorle tel curidor: cum è naturel, a m so mess a stè a sentì quell ch le dciva. Pèr ch c sarà, gnentdmanch, che na festa da ball a chesa nostra. La Virginia la dciva ch la jera cuntentissima ch a so tel lett; acsé la s sentiva pió tranquélla, e la jera sigura dla bona rescida dla festa. Lia la spera che mè a java da rmana tla canbra un mes sen. An aresc a capì l parchè le sureli pió grandénle le n voja ben ma i fradèi pió pcen. E mè, invec, a so acsé bon sa la Virginia. Quant a stagh ben a vagh anca dó volt al giorne a la posta, a chiapèj e a inpustèj le lettre; qualca volta, a n déggh, a n avrò persa qualcdona; mo lia quest an l à mei savud, e la n à parciò nisciuna ragion d avéjla sa me! Ogg a m sentiva acsé ben, ch me vnuda voja d alzèm. Vers le tre a jò sentid a nì só par le schel la Catà ch la m purteva la merenda; a so scivled gió dal lett, a m so arniscost dria la porta dla canbra, tutt inbacuched t na gran scialéna nera dla mà, e mentre la camerira la steva par entrè, a j so salted adoss, bajand cum un chen. Cò t cred ch la java fatt cla stupida? Da la paura la jà fatt caschè partera el gabarè ch la l tnéva sa tutt dó le mèn.... Che pched!... El pot d purcelèna celest l à fatt tutt cuncén; el cafelatt el s è arbalted sel tapeten che la mà la m aveva cunpred iri; e cla scepa la s è messa a urlè acsé fort, ch el ba, la mà, le mi sureli, la cóca e G vann i è cors só tutti spaventedi, par veda quell ch era sucess....c pol essa na ragaza pió oca d quella?... Cum al solit, a so sted sgrided mè.... Mo apena a m so guarid. a voj fuggia da sta chesa, e gì via distant, acsé jinpararà a tratè i ragazz cum s dév!... 6 7 d Otobre Finalment stamatena a jò avud el parmess d alzèm.... Mo era pusibil che un ragazz cum a so mè el pudessa stè ferme s na pultrona, sa na cuperta d lèna sle ganb? C era da murì d noja; acsé mentre la Cataréna la jera gida gió n mument a chiapèm un bichir d aqua sal zócre, mè svelt svelt a butt via tutt, e a vagh tla canbra dla Luisa a guardè tutt cle futugrafì ch la tén chius dentra l cassett dla scrivanìa. Le mi sureli le jera tel salott sa n amiga, la sgnurena Rossi. La Catà, apena arturneda sal bichir e l zócre, la m cerca dapartutt, inutilment.... Cat, a sfid!... A m era arniscost dentra l armeri....le rised ch a jò fatt sa chi ritratt!... Sóra on c era scrétt: Un ver inbecell!... S un antre: Oh, blen daver!... S un antre: El m à fatt dle propost, mo... s a fussa minchiona! E tun dj atre: Sanpatigon!!!... opur: Che bocca!...in t un pó c era scrétt: Ritratt d un sumar!... Tun tutti c era na frase de ste gendre. Mè a jò chiaped na duzena d futugrafì dle parsón ch a cnosc, par fè qualca burletta inocent, apena a scaparò d chesa; dop a jò archiùs benbèn el cassett, in mod che la Luisa l an s incurg rà d gnent.... Mo a n aveva nisciuna voja d arturnè tla mi stanzaccia tutta sporca e in disordin; an aveva voja d anujèm. «E s a m mascarassa da dona?», a jò pensed tutt t na volta.
A jò truved un vechj bust dl Ada, na sutena bianca inamideda sal stragen, a jò chiaped da l armeri el vistid d batista culor rosa tutt tramezed sa i pizz, e a jò cminced a vistìm. La gonna la jera un po stretta tla vita e a jò vud da fermela sa le spéll. A m so vónt bnén bnén le ganasc sa na pumeda color rosa d un vasett, e a m so guarded in tel spechj. Jeso! an era pió me. Che bela sgnurena a jera dvented! «Che invidia le javrà d me le mi sureli!», a m so dett dentra d me al colme dla cuntentezza. E acsé dicend, a jer arived dapid ma le schel propi quant la sgnurena Rossi la steva par gì via. Che bachèn! - El mi vistid d batista rosa! la jà vurled la Luisa, dventand pallida tla facia da la rabia. La sgnurena Bice la m à pres par un bracc, girandme vers la luc, e: - Cum l è ch t è nud cle beli ganasc ross, eh, G vanen? la jà dett sa l eria d purtè in gir. La Luisa la m à fatt d acenn d nun parlè; mo mè, fajend fenta d nun vedla, a jò rispost: - A jò truved na pumeda t un casset. E cla sgnurena la jà cminced a rida tun mod acsé malizios, ch a n sò cò l è ch a javrìa fattj. Mi surela, dop, la jà dett che la Bice Rossi la jè na petegola, che an j senbrarà vera d gì a rcuntè ma tutti che mi surela la s tégn la facia: e quest pó an è vera, e mè a l pudrìa giurè, parchè cla pasta la serve a culurè i fior d seta che la Luisa la sà fè tant ben par guarnì i capèi. A steva par arturnè tla mi canbra a la svelta, quant a m so fermed davanti ma la Luisa e, guardandla féss, a jò scarpid na guarnizion dapid mal vistid. An l avessa mèi fatt!... La jè dventeda na furia, e la m à dat un gran schiafon.... «Ah, sgnurena!...» a jò dett fra me e me. «S la savessa ch a jò purtedj via i ritratt!». Le sureli le cred che le ganasc di ragazz le sia fatt aposta par chiapè i schiafon.... S le savessa, invec, quanti pensir neri e dispered c passa par la ment quant le fa acsé!.. A so sted zétt, mo... a dmen. 7 8 d Otobre Ah, cum a m so divertid ogg a gì a truvè tutt j uriginèi dle futugrafì ch a jò chiaped ma le mi sureli! A jò cminced da Carlo Nelli, el padron de cla bela butega d moda ch la jè tel Cors e che l va vistid senpre tutt a puntén, e ch el camenna senpre in punta d pid parchè l à le scarp tropp strett; ló apena el m à vést entrè el m à dett: - Oh G vanén, t si guarid ben? Mè a jò dettj de sé, e pó a jò rispost benbèn ma tutt quell ch el me dmandeva; e ló l m à regaled na bela gravata tutta rossa. Mè a l ò ringrazied educhedament, e dat che ló l à cminced a fèm dle interogazion sle mi sureli, mè a jò pensed ben che quell fussa el mument bon par trè fora la futugrafia. Sotta c era scrétt a penna: vechj gommeux; mo mè a n el sò cò l è ch vo dì. Par de pió j era sted slunghed i baff e slargheda la bocca fen ma li urechj.
Ló tel veda el su ritratt ardott aclavia, l è dvented tutt ross cum un pevron e l à dett sóbit : - Ah! t si sted tè, brótt brigant? Mè a jò rispost d nò, ch a javeva truved le futugrafì aclavia tla canbra dle mi sureli, e a so fugid via parchè l aveva na facia da fè paura, e pó a n vleva pió perda l tenp sa ló a dèj dli atre spiegazion, dat ch a javeva da distribuì li atre futugrafì ch a javeva purted via. Difatti a so gid sóbit in farmacia da Pitrén Masi. Cum l è brótt, por Pitrén, sa chi capiàcc rosc e cla facia tutta tavareda! Mo ló prò an j pensa gnanca. - Bongiorne, Pitren, - a jò dettj. - O G vanén! El m à rispost. E a chesa i stà tutti ben?..- Sé, E tanti salud da tutti. Ló alora l à tred gió da la scaffa un bel baratol d vetre bianch e l m à dett: - Le t piec, sé, le pasticch de menta?! E senza aspetè ch a j rispundessa, el m n à dat na manceda d tutt i culor. È propi vera che i ragazz ch i à la furtuna d avé dle sureli sanpatigh i ricev senpre mélla smancerì da i giuvnott! Mè a jò chiaped tutt le pasticch, pó a jò tred fora la futugrafia, e fajendj l uchiulèn, a jò dettj: - Vara maché: a la jò truveda stamatena tun chesa. - Fàmm veda! - E Pitren Masi l à stes la mèn, mo mè a n j vleva dè l ritratt par nisciuna ragion; prò ló m l à chiaped sa la forza, e acsé l à pudud leggia quell ch c era scrétt di dria sa l abis bló: El me vleva spusè, mo s a fussa minchiona. Pitren l è dvented bianch cum l è st foj, e lepparlé a credeva ch j chiapassa un sveniment. Mo invec l à dett a dent strett: - L è na vergogna che le tu sureli le porta in gir acsé le parson parben, t à capid? Anca s a l aveva capid benissim, ló par spieghèmle méj l à slunghed na ganba par dèm na zanpeda, mo mè a jò fatt fè cilecca e a jò infiled svelt svelt la porta, e à jò vud anca el tenp d chiapè n antra manceda d pasticch d menta ch le jera rmast a spargujon sel bancon. E a so gid da Ugo Bellini. Ugo Bellini l è n avuched giovne giovne: l avrà sé e nò ventitrè ann, e l stà tel studi insèm sal su ba, ch l è n avuched anca ló, mo de chi brèv, in via Vitorio Emanuele al nunbre 18. Ugo, a vedle camnè, pèr ch sia chi sà chi; el va via tutt inpetid sal nes apreria, e quant el dscurr l à na voc da bass prufond, ch pèr ch la j venga só da la sòla dle scarp. L è propi buff, e le mi sureli le jà propi ragion; mo mè, tel presentèm ma ló, a javeva un po d tremarela, parchè ló l è un tip ch an j piec d scherzè. A m sò faced ma la porta, e a jò dettj: - Ch el scusa, el stà maché el Vechj Silva Stendere? - Cò l è ch t vo? l à rispost. - Ecch, a jò maché na futugrafia par ló! E a jò cunsgned el su ritratt ch sotta c era scrètt: Pèr el Vechj Silva Stendere! Cum l è buff! 8
Ugo Bellini el l à chiaped, e mè via d corsa! J à d avè fatt un gran efett; parchè, mentre a scendeva par le schel, a l ò sentid a vurlè sal su vucion teribil: - Malduchedle! Petégol! Screanzedle! Ah! S a cuntinuassa a scriva tutt le scen de stamatena, stasera an girìa pió a lètt!..che facc spaurid i feva tutt chi giuvnott quant javeva sot ochj la su futugrafìa mentre mè, invec, a m sentiva spanzè dal rida, vdend tutt le smorfi ch i feva! Mo quell ch m à fatt rida pió d tutti l è sted Gino Viani quant a jò datj la su futugrafia do dapid c era scrétt: Ritratt d un sumar. Purett! J è vnud le legrim ma j ochj e l à dett sa n fil d voc: - La mi vita la s è schianteda! Mo an era vera gnent, parchè, s j s fussa schianted la vita, an avrìa pudud camnè só e gió par la stanza cum el feva, sburbutland un sach d parol senza sens. 9 d Otobre Ogg l Ada, la Luisa e la Virginia le jà turmented tutt el giorne ma la mà, parchè la dassa el parmess d fè cla famosa festa da ball ch le chiacra fra d lorle da tant tenp. Prega e arprega, la mà, ch la jè tanta bona, la jà fnid par cuntentèli, e la festa la jè steda fiseda par martedé de st atra stmena. El bell l è che, dscurend dj invit da fè, le jà rcurded, naturalment, anca tutt quei ch à jò purted iri le futugrafì. Figurémce se dop chi cunpliment scrétt da le mi sureli dapid ma i su ritratt, i avrà voja d nì a balè sa lorle! 12 d Otobre Cher el mi giurnalén, a jò tant bsogn d sfughèm sa te...pèr inpusibil, mo l è propi vera ch i ragazz i n vèn al mond s nò par fè di gvei, e sarìa ben ch an ne nascessa pió gnanch on, acsé i su genidor i sarìa cuntent!..quantle robb le m è capted iri, e a n avria tantle da cunfidèt, giurnalen mia! Mo propi parchè m n è sucess tantle, ch an m è sted pusibil scrivle! Ah sé, quantle a n ò avud iri!...e anca adess a n j la fagh a movme e a stè a seda par tutt cle robb ch a jò dett e ch le m à lasced, sa bon rispett parland, certle tegh ert un ded. Mo a jò giured ogg d arcuntè i fatt cum jè gid, e anca s me sà tanta fadiga stè a seda, a voj cunfidè tutt le mi sventur.... Ah, giurnalen mia, quant a soffre, quant a soffre!... E senpre par la verità e par la giustizia!... A t ò già dett giorne fa che le mi sureli le javeva avud da la mà el parmess d dè na festa da ball a chesa nostra; e a n t sò dì cum le jera tuttle apreria par ste pensir. Le giva a le niva par le stanz, le parluteva fra d lorle, tuttle pres.... An s penseva nè s parleva d atre. 9
Irlatre, dop dla clazion, le s era riunid tel salott par fè la lista dj invited e le paréva tuttle al colme dla cuntentezza. A l inpruvis, ecchte na gran scanpanlèda, e le mi sureli suspendend la nota dj invited le s mett a dscurra: - Chi sarà a st ora? Oste, che scanpanleda!... - An pol essa che un cuntadén!... - Cert, na persona senza na muliga d educazion.... Tun chel mument cunparésc sla porta la Catà, esclamand: - Guardè, sgnurenle, che surpresa!... E drìa d lia, ecchte la zia Bettina!... propi la zia Bettina in pell e oss, la zia Bettina ch la stà in canpagna e ch la vèn a truvèc dó volt a l ann. Le ragazz le jà dett sa n fil d voc: - Uh, che bela surpresa! Mo le jè dvented viola tla facia da la rabia, e sa la scusa d gì a fèj preparè la canbra le jà pianted la zia sa la mà e le s è gid a riunì tla stanza da lavor. Mè a j so gid d drìa par goda tutta la scena. - Ah brótta vechiaccia! - la jà dett l Ada sa j ochj pén d legrim. - E figurémce s la n s tratén! - la jà esclamed la Virginia sa l eria ironiga. E cum la sarà cuntenta, anzi, d avé l ucasion dla festa da ball par metta só el su vistid d seta verda e chi su gvant giall de cuton e cla scuffia lilla sla testa. - La c farà fè la facia rossa! - la jà agiunt la Luisa dispereda. Ah, è inpusibil, ecch! Mè a m vergogn d presentè na zia acsé ridicola! La zia Bettina la jè récca, arcirécca, mo la jè acsé intiga, puretta! acsé intiga ch la pèr scapeda da l arca d Noè: mo sa la diferenza ch j animei dl arca d Noè jè nud fora tutt a còppi, e la zia Bettina, invec, la jera nuda fora daparlìa, parchè la n à truved mèi un stracc d marid! Donca le mi sureli le n vléva che la zia la restassa ma la festa da ball. E par essa gióst, le n aveva tutt i tort, por ragazzle. Dop ess se dat tant da fè parchè la festa la riuscissa ben, an era un pched che sta vechia ridicola la nissa a cunprumetta l esit dla sereda? Tucheva salvè la situazion. Bsugneva che qualcdon s sagrifigassa par la su felicità. Ah! An è forsi na nòbil azion par un ragazz d bon cor el sagrifizi par la felicità dle su sureli? Mè a javeva el rimors dla vendetta ch a m era già pres vers d lorle sal brótt scherz dle futugafì e a jò decis lepparlé d arcunpensè le vittim sa na bona azion. Parciò irlatre a la sera, dop pranz, a jò pres da part la zia Bettina, e sal tòn seri che vleva la situazion a jò dettj chiapandla molt a la larga: - Cara zia, a vlé fè na roba gradida ma le vostre nipot? - Cò t vress di? - A v deggh quest: s a vlé veda propi cuntent le vostre nipot, fè el piacer d gì via prema dla festa da ball. Capiré, vó a si troppa vecchia, e pó a v vestì in mod tropp ridicol par stle fest, e l è naturel ch le n ve voja. An dcì ch a v l ò rdett mè; prò dè ment ma me, arturnè a chesa vostra lundè, e le vostre nipot le v ringraziarà infinitament. Adess a dmand mè. La javeva la zia da intignès, dop che mè a javeva parledj tant francament? E la javeva da spifarè stle mi parol ma tutti, dop le mi preghir d nun dì 10
gnent ma niscion; e giurè e spergiurè ch la sarìa arpartida la matena dop, apena alzeda? E la zia Bettina, difatti, la jè gida via irmatena giurand solenement ch la n avria mess pió pid tla nostra chesa. Mo an è tutt maché. Pèr ch el ba j avessa dmanded in prest na certa somma, parchè lia la jà rinfacedj el favor ch la javeva fatt, dicend che era propi na vergogna dè dle fest da ball sa i sold dj atre! E d quest che colpa a n aveva mè? Mo cum al solit, la rabia d tutti la s è arverseda s un por ragazz d nov ann! An voj arvinè stle pegin arcuntand quel ch a jò sufert. A voj dì sol ch irmatena, cum la jè partida la zia Bettina, le parson ch le m avrìa da vlè pió ben tun st mond, le m à tred gió i calzuncèn e via, cintured senza pietà. Ahi, ahi! A n j la fagh pió a stè a seda. E otra l dulor c è anca la preucupazion par la festa da ball. I preparativ i è guesi fnid, e a n so tranqvéll pargnent par via dle futugrafì. Basta; che Dio c la manda bona e senza vènt! 15 d 0tobre A sem riv mal famos martedé, causa de tutt li agitazion de sti giorne. La Cataréna la m à mess só el vistid nov e cla bela gravata rossa tutta seta ch m à regaled l atre giorne Carlo Nelli, quell dla futugrafia do ch c era scrett: vechj gommeux ch an sò cò l è ch vo dì. Le mi sureli le m à fatt na prediga longa pió dla quaresima, sa le solit racumandazion d essa bon, d nun fè gnent d mèl, d cunpurtèm educhedament sa le parson ch le nirà tun chesa, e tant atre robb nujos che tutti i ragazz i le sà a memoria a forza d sentìli ripeta in cuntinuazion e ch le se stà a sentì sol par fè veda ch a sem d acord sa i grand, pensand, invec, ma tutt atre. Naturalment mè a jò rispost senpre d sé, e alora a jò vud el parmess d scapè da la canbra e d girè par tutt le stanz del pianterén. Che belezza! Tutt è pront par la festa ch la cminciarà fra un po. La chesa la jè tutta inlumineda e mélla fiamm d luc elettriga le risplend qua e là, rifletendse ti spechj, mentre ogni sorta d fior spars dapartutt i mett in mostra i su culor e i manda par le sel i su parfóm tant diliched. Mo el parfóm pió gradid l è quell dla crema a la cicoleda e a la vanillia tle gran scudell d argent, e dla gelaténa gialla e rossa ch la trema ti gabarè, e de cle muntagn d past e de biscott d ogni sorta ch le s inalza tla sela da pranz, sla tavla cuperta da na bela tvaja tutta ricameda. Dapartutt un alegre barbaj d cristai e d argent.... Le mi sureli le jè belissim, tuttle vistid d bianch, tuttle sculed, sa le gvanc ross e sa j ochj ch i brélla d felicità lorle le gira dapartutt par veda se tutt è in ordin e le corr a riceva j invited. 11
Mè a so vnud a chiapè stj apunt sla festa, adess ch a jò la ment serena.... Parchè dop, giurnalén mia, a n poss garantì s a sarò ancora in cundizion da cunfidèt le mi inpresion. 88 A jò fuga d gì a durmì, mo préma a voj arcuntè cum è gida. Quant a so arturned al pianteren, le jera già vnud le sgnuren de nostra conoscenza, cum sarìa le Manelli, le Fabiani, la Bice Rossi, le Carlini e tantle atre e tra d lorle cla secóna dla Merope Santini, ch la s dà el rusett in mod indecent e che ma lia la mi surela Virginia jà picighedj el sopranom d porta arvernigeda. Le ragazz le jera moltle, mo dj om an c era ch el dutor Collalto, el muros dla Luisa, e l sunador del piano ch el steva a seda sa i bracc in croc, aspetand el segnel par sunè el prém ball. L arlogg el sgneva le nov: e l sunador l à cminced a sunè na polca, mo le sgnuren le cuntinueva a girè par la sela, chiachiarand fra d lorle. Pó el sunador l à suned na mazurca, e dó o tre ragazle le s è decis a balè fra d lorle, mo le n s divertiva. E intant l arlogg el sgneva già le nov e mezz. Anca la mà la jera preocupeda da matt, tant è vera ch a jò pudud cacè gió qvatre g led on drìa clatre, senza che lia gnanca la s incurgessa. Cum a jera pentid! Finalment, quant mancheva poch minud ma l dic, s è sentid na gran scanpanleda. Sta suneda d canpanell la jà rés alegre le invited pió d tutt le suned fatt fén a chel mument sel pianofort. Tutt le sgnurén le tira un gran suspir d suliév, e le s volta vers la porta d ingress in atesa di balaren da tant tenp aspeted. Le mi surell le s è precipited a fè j unor d chesa. Ech prò che, invec dj invited, entra la Catà sa na gran lettra e j la dà ma l Ada. La Luisa e la Virginia le s mett dintorne esclamand: - Qualcdon ch el se scusa d nun pudé nì! Atre che scusa! Quella la n era na lettra, nè un biliet: l era na futugrafia ch lorle le cnusceva benissim e ch la jera steda par tant tenp chiusa tla scrivania dla Luisa. Le mi sureli le jè dvented d mélla culor, e pased la préma inpresion le jà cminced a dmandès fra d lorle: - Mo cum è mèi? Mo cum pol essa? Mo cum è sucess?. Dop un po ech n antra scampanleda.... Le invited le s volta d arnov vers l ingress, aspetand senpre un balaren, e cum è préma s presenta invec la Catà sa n antra lettra che le mi sureli j la ipra tuttle tremant: l era n antra dle futugrafì da me purted l altriri ma i rispetiv uriginei. E dop cinqv minud, n antra scanpanleda e n antra futugrafìa. Le mi por sureli le jera dvented d mélla culor; mè a jera acsé murtifighed tel pensè che mè a jera la causa di sti su dispiacer, che par distraèm a m so mess a magnè di panen inbutid, mo n è sted pusibil, parchè el rimors l era tropp grand, e a javrìa paghed chisà cò par truvèm an sò do pur d nun veda cle por sureli mia ardott aclavia. 12
Finalment jè vnud Ugo Fabiani e Eugenio Tinti, ch i è stedi festeged pió d Orazio Coclite dop dla su vitoria si Curiazi. Mo mè a jò capid parchè Fabiani e Tinti i n aveva fatt cum tutt chiatre invited. A m so arcurded che sel ritrat d Fabiani c era scrétt: Che cher giuvnott! E che sun quell de Tinti c era scrétt: Bel, belissim, tropp bel par sta tera! Mo esend tre i balaren, cunprés Collalto ch el baleva cum un ors, cum i fèva a cuntentè ma na venténa d sgnuren? A un cert punt i à fatt un carrè d lancir, mo na ragaza la jà vud da fè da om, e acsé jà fnid par inbrujè tutt, senza fè rida ma niscion. Le pió malégn prò, cum è la Bice, le rideva fra d lorle tel veda che la festa la n era riuscida, e che le mi por sureli le javeva guesi le legrim ma j ochj. Na roba prò molt ben riuscida jè sted i rinfresch; mo, cum a jò dett prema, mè a jera molt avilid, tant che a n ò pudud asagè s nò tre o qvatre bibit, che d lorle la pió méj l era quella d amarena, par quant anca quella d ribes la fussa bonissima. Mentre a steva pasegiand par la sela, a jò sentid ma la Luisa ch la jà dett mal dutor Collalto: - Signor! S a pudessa savé chi è sted, cum a me vrìa vendichè!... L è sted un scherz a la bulgaruccia! Dmen, cert, a sarém sun tutt le bocch, e an ce pudrà veda piò niscion.! Ah, s a pudessa avé almanch la sudisfazion d savé chi è sted!... In chel mument Collalto el s è fermed davanti ma me e, guardandme fiss, l à dett ma mi surela. - G vanen forsi te l pudrìa dì; vera G vanen? - De cò? a jò rispost mè, fajend fenta d gnent. Mo a m sentiva la facia d fogh, e pó m tremeva la voc. - Cum sarìa dì de cò! Chi l è ch à pres donca i ritratt da la canbra dla Luisa? - Ah! a jò rispost mè, nun savend pió cò dì. Forsi el sarà sted Morino.... - Cum! La jà dett mi surela fulminandme sa j ochj. El gatt? - Già,... l atra stmena a jò datj dó o tre futugrafì parchè l s divertissa a ciachèlj sa i dent e pò darsi che ló le java purted fora e le java lasced par la streda.... - Ah, donca t le jà chiaped tè! - la jà eclamed lia rossa cum el fogh, e sa j ochj fora dla testa. Pareva ch la m vlessa magnè. A jò vud na paura teribil e parciò dop essme rinpid le sacocc de turon, a so fugid d sóra tla canbra. Asoludament an voj essa alzed quant j invited i girà via. Adess a m spòj e a vagh a lètt. 13 16 d Otobre S è apena fatt giorne. A jò chiaped na gran risuluzion e, préma d mettla in pratiga, a la voj cunfidè maché tle pegin de ste mi giurnalen d memorie, do ch a registre le mi gioi e i mi dispiacer ch i è già tant, anca s a so un fjulen d nov ann. Stanott, fnida la festa, a jò sentid un gran parlutè vicen ma la porta dla mi canbra, mo a jò fatt fenta da durmì e lor i n à vud el curagg de svighièm: mo stamadena
quant i s alzarà m tucarà certament dli atre cintured mentre an è ancora fnid el mèl d cleatre ch a jò avud dal ba irlatre. Sa ste pensir a n ò pudud chiuda ochj par tutta la nott. An c è atre scanp, par me, che fuggia da chesa préma ch i mi genidor e le mi sureli i se svegghia. Acsé jinpararà che i ragazz i s à da cureggia mo senza duprè el baston, parchè, cum c insegna la storia do la jarconta dle crudeltà dj Austriach contra i nostre pió gran patriota quant i cuspireva par la libertà, el baston el pò maciulè la carna mo an pò scanc lè l idea.. Parciò m è vnud l idea d fuggia in canpagna, da la zia Bettina do ch a so sted n antra volta. El treno el part a le sei, e da maché fén ma la stazion tun mezóra s va benissim. 88 A so bel e pront par la fuga: A jò fatt un fagott meténdj dentra un pèra d calzett e na camigia par ganbièm. Tun chesa c è silenzi dafatt, adess a scendrò pien pien par le schel, e via in canpagna, a l eria aperta.... Viva la libertà! A ste punt el giurnalen d Gianburasca l à na pegina sgualcida e guesi deltutt ucupeda da l inpronta d na mèn sporca d carbón, e sóra d lia sa di caratre gross e incert cum s la fussa steda scrètta sa n pezz d carbunela, na fres interotta da un segnacc. A jarpurtém fedelment anca ste ducument d na certa inpurtanza tle memori del nostre G vanen Stoppani. 14
17 d Otobre La zia Bettina la n s è ancora alzeda, e mè a jinprufétt de ste mument par registrè maché l aventura ch la m è sucessa iri, e ch la meritarìa d essa descritta da la penna d Salgari. Irmatena, donca, mentre tutt i durmiva, a so fugid da chesa cum a javeva stabilid, dirigendme vers la stazion. A javeva già studied el mod d realizè el mi prugett ch l era quell d gì a chesa da la zia Bettina. Dat ch a n aveva i quadren par chiapè l treno e an cnusceva la streda provincel par gìc, a m prupuneva d entrè tla stazion, aspetè l treno ch sa ló a jera gid clatra volta da la zia Bettina e d avièm par la stessa streda, longh la ferovia, seguend le rotai, fén mal paes do ch c era la villa Elisabetta do ch apunt stà la zia. Acsé an c era el pericol d sbajè, e mè, arcurdandme che a gìc sal treno j s beda tre or o poch de pió, a cunteva d arivèc prema d sera. Arived donca a la stazion, a jò fatt el biliett d entreda e a so gid dentra. El treno l è rived poch dop, e mè, par evitè l chesi d essa vést da qualch cnuscent, a m so avied vers j ultim vagon par traversè la linea e gì da clatra part. Mo a m so fermed invec davanti ma l ultim vagon ch l era un carr par el bestiem, svoid, e ch l aveva la garetta do ch stà el frenador, svoida anca quella. - E s a muntassa malasó? L è sted un luzne. Siguredme sa n uchieda che niscion badeva ma me, a so salted sla scaletta d ferr, a m so ranpighed só e a m so mess a seda tla garetta, sal ferr del freno fra le ganb e i bracc pugedi sel manubri del freno. Poch dop el treno l è partid e mè a jò sentid arivèm fén drenta el ciarvell el féschj dla mechina che d lia da malasó j s vdeva el sora tutt ner dacima ma i vagon ch la strag neva d drìa, tant pió ch el vetre del fnestren l era sted rott, e era armast sol un cuncen t un canton, a punta. Méj! Da chel fnestren, apert propi a l altezza dla mi testa, mè a dumineva tutt el treno ch el se slanceva travers ma la canpagna, ch la jera ancora vultuleda tla nebbia. A jera felic, e par festegè tun qualch mod la mi furtuna, a jò caved da la sacocia un cuncen d turon e a m so mess a rusghèl. Mo la mi felicità la jè dureda poch. El cel el s era fatt scur, e an è tarded a nì gió na piova fétta fétta e a lzes un ventacc fort, mentre na scariga d ton teribil i s deva d drìa fra l onbra dle muntagn. Mè a n ò paura di ton, tutt atre; mo i m mett adoss un gran nervos, e parciò apena à cminced a tunè m s è faced tla ment la mi cundizion t un quedre molt divers da quell ch da prém m era pars. A penseva che sun chel treno do ch viageva tanta gent mè a jera scnusciud e isuled da tutti. Niscion, nè parent, nè estranei, el saveva che mè a jera malé, suspes preria in mezz ma na tenpesta tant tremenda, sfidand di pericol acsé grèv. 15
E a penseva ch l aveva ragion el ba quant el dciva pest e corne del servizi ferovieri e dle cundizion scandalos del materiel. Mè a n aveva malé na prova evident tel fnestren dla garetta da do, dat ch era rott el vetre cum a jò dett préma, entreva el vènt e la piova, fajendme g lè la part destra dla facia ch la s truveva de front, mentre a m sentiva la part sinéstra infugheda tant ch me pareva d essa mezz ponce e mezz surbett, e a jarpenseva ma la Festa da ball dla sera préma, ch era steda la causa d tanti gvei. E el pegg l è sted quant le jè cminced le galerì. El fómm ch niva fora da la mechina el s arcujeva sotta la volta del tunel, e dal fnestren rott l invadeva tutta la mi garetta ch la jera tanta stretta, e l me caveva el fied. Me paréva d essa in t un bagn a vapor, e che da quell pó, quant el treno el scapeva dal tunel, a paseva tel bagn giacc dla piova. In t un tunel un po pió longh d chiatre a jò cres d murì sufughed. El fómm cald el me vruchieva da tutt le band, a javeva j ochj ch i m brugeva par la polvra del carbon ch la jentreva sal fómm tla garetta e ch la m c gheva, e par quant a m fassa curagg a sentiva ch urmei le forz le steva par bandunèm. Tun chel mument l anim mio l è sted chiaped da cla cupa disperazion che tun certle aventur la prend anca j eroi pió valuros cum Robinson Crosuè, i Caciador d capiliadur e tantj atre. Urmei par me (acsé me paréva) la jera fnida e vlend che almen le jarmanessa, cum esempi, le ultim parol d un ragazz infelic cundaned a murì sufughed t un treno, tel fior dj ann, a jò scrétt tel giurnalen sa n furminant smorc ch a javeva truved sel sedil dla garetta le parol dla pegina 14: A mor par la libertà! Mo a n ò pudud fnì la parola parchè tun chel mument a m so sentid un nod tla gola e a n ò capid pió gnent. Certament a so svnud, e a creggh che s a n avessa avud el ferr del freno tra le ganb ch el me tneva dur, a sarìa casched da la garetta e a sarìa mort strituled sotta l treno. Quant a jò archiaped i sens, la piova g leda m sbateva d arnov sla facia e m à pres un fredd acsé intens tj oss, ch a jò cminced a batta i dent. Par furtuna dop d un po el treno el s è fermed, e a jò sentid urlè el nom del paes do ch a jera dirett. A jò vlud scenda a la svelta gió par la scaletta d ferr, mo m tremeva le ganb e tl ultim scalen a jò inciamped e a so casched in g nochj.. Sóbit m è nud dintorne dó fachen e n inpieghed, ch i m à rcolt e guardandme peni d maraveja, i m à dmanded parchè a m truveva malasó sla garetta. Mè a jò rispost ch a jera munted só propi in chel mument, mo lori i m à purted tl uficio del capostazion ch el m à mess davanti un spechiett dicendme: - Ah, t j si munted só adess, eh? E ste mus da spazacamen quant l è ch t l à fatt? Mè tel vedme tel spechj a so armast senza fied. A n m arcnusceva pió. La polvra del carbon, sal fómm, durant el mi viagg disastros la m era penetreda tla pell dla facia ganbiandme i conotati tant ch a paréva un ver e propi abisen. A n degh gnent pó di vistid ardotti adritura a brandei, e insustidi anca lori cum la facia. A so sted custrett a dì da do a niva e do ch a giva. 16
- Ah! l à dett el capostazion. T si el nipot dla sgnòra Bettina Stoppani? Alora la pagarà lia par te. E ma l inpieghed jà dettj: - El faga un verbel d cuntravenzion cuntandj tre biliett d terza class e la trasgresion par avé viaged in t na garetta riserveda mal persunel! Mè a javria vlud risponda che quest l era un furt bell e bon. Cum saria a dì. Mentre le ferovì par giustizia le javrìa vud d ardèm un tòtt ma me ch a m era adated a viagè pegg dle besti, che almen le viaggia al cupert, m s feva invec paghè par tre? Mo dat ch a m sentiva mèl, a m so cuntented de dì: - Almen, vést che viagè tla garetta el costa acsé cher, i faga ch c sia i fnestren sal vetre! An l avessa mèi dett! El capostazion l à manded sóbit un fachen a verifighè la garetta do ch a javeva viaged e, savud ch an c era el vetre, el m à fatt crescia la cuntravenzion d otanta centesim cum s a l avessa rott mè! A m so incort na volta d pió ch el mi ba l aveva ragion a dì pèst e corne del servizi ferovieri, e a n ò dett atre par paura ch i m avessa da metta in cont anca el ritard del treno, e magari qualch gvast dla lucumutiva. Acsé, cumpagned da l inpieghed, a m so avied vers la villa Elisabetta, e a n ve sò dì cum la jè rmasta la zia Bettina quant la s è vésta capitè davanti un stracion acsé insustid cum a jera mè, e pegg ancora, un cont da paghè d sedic franc e vent, pió la mancia ma l inpieghed ch j l purteva.. - Cò è sucess, Signor?... la jà urled apena la jà pudud capì da la voc ch a jera mè. - Sta a sentì, zia Bettina a jò dettj ma te, tè l sà, a deggh senpre la verità.... - Brèv! Dì só donca... - Ecch: a so fugid da chesa. - Fugid da chesa? Cum sarìa!..t à banduned mal tu ba, ma la tu mà, ma le tu sur... Mo la s è interotta tutt t na volta, cum s j fussa vnud un malór. Cert la s arcurdeva tun chel mument che le mi sureli j n la javeva vluda tla festa. - Naturel! - la jà agiunt Cle ragazz le farìa scapè la pacenza anca ma n Sant!... Vèn tun chesa, fjol mia, vènte a lavè ch t me pèr un carbuner: dop t m arcuntarà tutt. Mè intant a guardeva ma Bianchino, el vechj barbuncen che la zia j vo tant ben, e tla fnestra dla villa el ves d frasinella, che anca ma ló la jè molt afeziuneda. Gnent è ganbied da clatra volta ch a sò nud, m pèr adritura d nun essme mèi moss da maché. Dop ch a m so laved, la zia Bettina la s è incorta ch a javeva un po d febra e la m à mess a lètt, par quant mè a tentassa d cunvénc la ch era sol quistion d apetid. La zia Bettina la m à fatt un po d lagn a mezza bocca, mo in fond la m à dett de stè tranqvéll, chè da lia an c era nisciun pericol; e mè a so sted acsé cumoss par la su bontà, ch à jò vsud fèj sentì un cuncen d turon ch a javeva tla sacocia di calzon, e a la jò pregheda d chiapèl, chè acsé a n avrìa magned un cuncen anca mè. Difatti la zia Bettina la jà fatt la mossa d metta la mèn tla sacocia, mo la n è steda bona d aprìla. - Mo maché c è la colla! - la jà dett. 17
Cò era sucess? El turon, sal calor del fómm ch l era entred tla garetta, el s era squajed del tutt e l aveva picighed la sacocia di calzon tant ch an era pió pusibil d aprìla Basta: la zia la m à fatt cunpagnìa, finchè, a la fén, la stanchezza la n m à fatt chiapè sonn e da chel mument a m so svighied adess, e el mi prém pansir l è sted par te, giurnalen mia, ch t m à seguid senpre, fedel cunpagn, travers ma tanti dispiacer, ma tantle aventur, ma tanti pericol. Stamatena la zia Bettina la s è intigneda un gran bel po sa me par un scherz inocent che, in fèn di cont, l era sted ideèd sa l intenzion d fèj un piacer. A jò già dett che la zia la jè molt afeziuneda ma na pianta de frasinella ch la ten sla fnestra dla su canbra, a pianteren, e che j la daqua tutt le maten cum la s alza. Basta dì ch la dscurr anca sa lia e la j dic: - Echme, bela mia, adess a t dagh da béva! Brèva, caréna mia, cum t si cresciuda! L è na su manìa, e se sà che tutti i vechj i n à qualcdona. Dat donca ch a m so alzed préma d lia, stamatena, a so scaped d chesa, e guardand la pianta dla frasinella, m è nud l idea d fèla crescia artificialment par dè góst ma la zia Bettina ch la jà tanta pasion. Svelt svelt, a jò chiaped el ves e a l ò svuided. Pó mal fust dla pianta dla frasinella a jò agiuntj, ligandle ben ben sa n pezz de spegh, un bastuncen drett e sotil, mo resistent ch a jò caced tel ves svoid, fajendle pasè tun chel for ch c è tel fond d tutt i ves par fèj sculè l aqua quant i s daqua. Fatt quest a jò renpid el ves sa la tera ch a javeva cavedj, in mod che la pianta paréva ch la n fussa steda tucheda pargnent; e a jò rmess el ves al su post, sel terazen dla fnestra, ch el su fond l è d tantle stag ten d legn, fajend pasè fra ona e clatra el bastuncen ch el niva gió dal bugh del ves e che mè a tneva tle men, aspetand el mument d entrè in azion. Dop gnanca cinqv minud ech che la zia Bettina la jipra la fnestra dla canbra, e la cmencia la su scena cumuvent sa la frasinella: - Oh, carena mia, cum t stà? Oh, purtinena, vara un po : t à na fujulena rotta... sarà sted qualch gatt... qualca bestiaccia.... Mè a steva malé sotta, ferm, e a n ne pudeva pió dal rida.. - Aspetta, aspetta! la jà cuntinued a dì la zia Bettina. adess a chiapp le furbicen e a t chev la fujulena struncheda s nò la dventa secca,... e t fa mèl ma la salut, tè l sà, carena!... E la jè gida a chiapè le furbicen. Mè alora a jò manded un po pió in só el bastuncen. - Echme, bela mia la jà dett la zia Bettina, arturnand ma la fnestra. Echme, carena!... Mo la jà ganbied tutt t na volta el tòn dla voc e la jà esclamed : - Tè l sà cò a t ò da dì? Ch t me senbre cresciuda!... Me a schiupeva dal rida, mo a m tratneva, mentre la zia la cuntinueva a rpulì la su frasinella sa le furbicen e a dscurra: - Mo sé ch t si cresciuda.... e t sà cò l è ch t fa crescia? L è l aqua fresca e linpida ch a t dagh tutt le maten.... Adess, adess... bela mia, a t ne dagh n antre po, acsé t cresc rà d pió.... 18
E la jè gida a chiapè l aqua. Mè intant a jò manded piò in só el bastucen e sta volta a jò calched la mèn un po d pió tant che la pianticella la javeva da senbrè adritura n albarell. A ste punt a jò sentid un vurle e un tonf. - Uh, la mi frasinella!... E la zia, par la surpresa e el spavent d veda crescia la su chera pianta aclavia, propi a vésta d ochj, la javeva fatt caschè d mèn la broca dl aqua ch la jà fatt mélla cuncen. Pó a jò sentid ch la sburbutleva stle parol: - Mo quest l è un mirecol! Ferdinand mia, Ferdinand adured, c è forsi el tu spirit tun sta chera pianta ch t m à regaled par la mi festa? Mè a n capiva d precis cò la vlessa dì, mo a sentiva che la su voc la tremeva e par fej pió paura che mèi, a jò calched in só el bastuncen pió ch a pudeva. Mo mentre la zia, vdend che la frasinella la seguiteva a crescia, la cuntinueva a vurlè: Ah! Oh! Oh! Uh!, el bastuncen l à truved n intopp tla tera del ves, e sicùm mè a spignéva sa la forza par sfundè, è sucess ch el ves el s è arbalted fora dla fnestra runpendse vicen ma i mi pid. Alora a jò alzed j ochj e a jò vést la zia faceda ma la fnestra sa na facia da fè paura. - Ah, t si tè! la jà dett sa la voc stridula. E la jè sparida da la fnestra, par arcunparì sóbit sla porta, armeda d un baston. Mè, naturalment, a so fugid cum na lascia par el puder, e pó a so munted sóra un figh do a jò fatt na gran spanzeda d verdon, ch a credeva d schiupè. Cum a so arturned ma la villa, a jò vést sla solita fnestra un ves nov sa la pianta dla frasinella e a jò pensed che la zia, avend armedied mal malfatt, la s fussa calmeda. A la jò truveda tel salott ch la dscuriva sa n fachen dla stazion e cum la m à vést la m à dett sa n eria molta sustnuda fajendme veda dó telegramma: - Ech maché dó dispacc d vostre pedre. On d iarsera ch an à avud seguit parchè la stazion la jera chiusa, e on d stamatena. Vostre pedre l è dispered, dat ch an sà dó ch a v si caced.... A jò rispost ch el ve venga a to sal treno! Mè, quant el fachen l è gid via, a jò cerched d inbunila, e a jò dettj sa la mi voc piagnucolosa che d solit la feva n gran efett parchè j s sentiva el ragazz pentid: - Cara zia, mè a j dmand scusa par quel ch a jò fatt.... Mo lia la jà rispost molt intigneda: - Vergugnev! - Prò a jò cuntinued mè a dì sa na voc senpre pió piagnigulosa mè a n saveva che tla frasinella c fussa el spirit d chel signor Ferdinando ch la dciva lei.... A stle parol la zia Bettina la jè ganbieda a l inpruvis. La jè dventeda rossa cum el galnacc dla cuntadena, e la jà dett balbetand: - Zétt, zétt!... T m inprumett de n dì gnent ma niscion de quell ch è sucess? - Sé, a j l inprumett.... - Ben, alora an ne parlém pió: e mè a m darò da fè par fèt pardunè anca dal tu ba. El ba el rivarà sigur sal treno dle tre, parchè an c n è niscion nè préma nè dòp e mè a jò n po de tremarella.... 19
88 A so maché, chius tel salott da pranz, e a sent dlà cla vuciaccia stridula dla zia Bettina ch la se sfoga contra d me sa la moj del cuntaden e la ripet: - L è n diavle! El fnirà sigur malament! E quest parchè? Par avé fatt el chiass sa i fjoi del cuntaden, cum i fa tutti i ragazz de st mond, senza ch j trova gnent d ardì niscion. Mo sicùm mè a jò la disgrezia d avè tutt parent ch i n la vo capì che i ragazz i à anca lori el diritt d divertìs, acsé me tocca d stè chius maché e sentìm dì ch a fnirò mèl, ecc., ecc., mentre mè a vleva che la zia Bettina la j chiapassa góst anca lia mal seraj d besti feroc, ch el m era riuscid acsé ben. L idea la m è vnuda parchè na volta el ba el m à purted a veda quel d Numa Hava, e da cla volta a jò senpre arpensedj, parchè l sentì tl ora del past tutt chi vurle di leon, dle tigre e d tant atr animei ch i gira d qua e d là tle gabi strunfiand e raspand l è na roba ch la fa gran inpresion e la n se scorda tant facilment. E pó mè a jò avud molta pasion par la storia naturel e tun chesa a jò i Mammiferi inlustred del Figuier ch a j leggh senpre guardand le figur che tantle volt a m so divertid a rcupieli. Iri, donca, tel nì maché ma la villa a javeva vést tla fatorìa ch la cunféna sal puder dla zia dó operai ch i pitureva d verd le parscen dla chesa del fator, e d ross le port dla stala malé vicen; acsé stamatena, dop del fatt dla pianta dla frasinella, cum m è nuda in ment l idea del seraj, a m so sóbit arcurded di baratol d pitura dj operai ch a javeva vést iri ma la fatoria, e a jò dett fra d me ch i m avrìa pudud fè comod, cum difatti i m è sted molt util. Préma d tutt a m so mess d acord sa Angiulén, el fjol del cuntaden dla zia, ch l à guesi la mi età mo ch an à mèi vést gnent in vita sua, tant ch el me stà senpre a sentì a bocca aperta e l m ubdésc in tutt e par tutt. - A t voj fè veda el seraj d Numa Hava - a jò dettj. T vedrà! - A l voj veda anca mè la jà esclamed sóbit la Geppina ch la jè la su surela pió pcena. - Anca mè l à dett Pitrén, un fjulen d dó ann e mezz e ch an sà ancora camnè e l se stragena partera sa le mèn e sa i g nochj. Malé tla chesa del cuntaden c era sol sti tre ragazz parchè i su genidor e i fradei pió grand jera tutti tel canp a lavrè. - Va ben. - a jò dett. Mo tucarìa pudè chiapè i baratol dle vernig ma la fatorìa! - Quest l è l mument bon, - l à dett Angiulen parchè l è l ora ch i vernigiador i va tel paes a fè clazion. E a sem gidi tuti dó ma la fatorìa. An c era niscion. Da na part, dapid ma na schela, c era dó baratol peni d vernig a oli: tun on la vernig rossa e tun clatre la vernig verda; e c era un bel pnelon gross cum el mi pugn. Angiulen l à chiaped un baratol; mè a jò chiaped clatre e l pnell e via, a sem arturnedi sl era d chesa sua do Pitren e la Geppina i c aspeteva in ansia. - A cminciarem sal fè préma el leon, - a jò dett mè. 20