ЗАКАНИ И МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА НА ПЕШТЕРАТА ДОНА ДУКА

Transcription

1 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 53 УДК: : ( ) ЗАКАНИ И МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА НА ПЕШТЕРАТА ДОНА ДУКА Драган КОЛЧАКОВСКИ 1, Славчо ХРИСТОВСКИ 2, Иво КАРАМАН 3, Марјан КОМНЕНОВ 4 1 Институт за географија, ПМФ, Скопје, Република Македонија; kolcak@pmf.ukim.edu.mk 2 Институт за биологија, ПМФ, Скопје, Република Македонија; slavco_h@pmf.ukim.edu.mk 3 Институт за биологија и екологија, Фак. за прир. наук., Нови Сад, Република Србија, ivo.karaman@dbe.uns.acrs 4 Македонско еколошко друштво, Скопје, Република Македонија ИЗВОД Опишувајќи ја скарстената долина помеѓу Брезница и Јаболце во западниот раб на Скопската Котлина, Цвији (1906) изнесува првични сознанија за карстот на територијата на Република Македонија. Што се однесува за подземните карстни форми, една од првите истражувани пештери во Македонија е Шпела Бозгуни во долината на Патишка Река. За нејзе се направени (објавени) и првите фотографии на една пештера во Скопската Котлина (Јованови 1928). Анализираната пештера (Дона Дука) е првата истражувана пештера во Македонија (Јованови 1925). Подоцна, по II Светска војна, нејзините истражувања ги продолжува Manakovic (1959). ABSTRACT Describing the karst valley between Breznica s and Jabolce s western edge of the Skopskata valley, Cvijich (1906) is initialing findings of the karst in the Republic of Macedonia. As for the underground karst forms, one of the first explored cave in Macedonia is Shepela Bozguni in the valley on Partishka river. For the cave are made (published) the first photographs of a cave in Skopje valley (Jovanovich 1928). Here analyzed cave (Dona Duka) is the first explored cave in Macedonia (Jovanovich 1925). Later after Second World War, its research is continued by Manacovic (1959).

2 54 Вовед Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука Во рамките на Скопската Котлина (сл. 1), која е со површина од km 2, карбонатните карпи, односно карстот е претставен со 305 km 2, или 16,6 % (Колчаковски 1996). Значаен дел од карстот во Скопската Котлина припаѓа на планината Жеден (43,5 km 2 ). Почетоците на спелеолошките истражувања датираат помеѓу двете светски војни, со доаѓањето во Македонија и истражувачката дејност што ја започнуваат: Петар С. Јованови ( ), Станко Л. Караман ( ) и Војислав С. Радованови ( ). Првиот труд што се јавува по II Светска војна се однесува за пештерите во клисурата Пешти на реката Бабуна (Костовски 1954). Во овој период е значајно формирањето на спелеолошката секција при Географското Друштво (1955 год.), а особено формирањето на Спелеолошкото друштво на Македонија (1958 год.), со што запопчнува организирана истражувачка активност (Колчаковски 2005). Слика 1. Распространетост на карстот во Скопската Котлина, според Колчаковски (1996) Со објавувањето на резултатите од истражувањата на пештерата Дона Дука (Јованови 1925) до крајот на XX Век од спелеоморфолошки аспект на територијата на Република Македонија се проучени околу 180 подземни карстни форми. Во научната литература се спомнуваат нешто над 200 подземни карстни форми, што не е и нивниот

3 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 55 вкупен број. На територијата на Македонија со голема сигурност може да се каже дека ги има околу (Колчаковски 1988). Историски осврт на истражувањата на пештерите во Скопската Котлина со посебен осврт на пештерата Дона Дука Пештерата Дона Дука претставува прва истражувана пештера на територијата на Република Македонија. Според тоа, првичните сознанија за оваа пештера го означуваат и почеток на спелеолошките истражувања во Македонија. Со доаѓањето во Македонија, Академик Петар С. Јованови (ученик на Јован Цвији, основоположник на карстологијата како научната дисциплина) на почетокот на 20-те години на XX век во Скопје основа високошколски студии од областа на географијата на тогашниот Филозофски факултет и ги започнува карстолошките истражувања во поблиската околина (Јованови 1925, 1927). Во 1924 година професорот Јованови е градоначалник на Скопје, а следната 1925 година ги објавува истражувањата на пештерата Дона Дука во должина од 200 m (Јованови 1925-а). Во средината на 50-те години на минатиот век со формирањето на спелеолошката секција при Македонското географско друштво, а собено со формирањето на Спелеолошкото друштво на Македонија (8 април 1958 година) професорот Манаковиќ со своите колеги и соработници врши неколкугодишни истражувања на пештерата Дона Дука. Истражувањата главно се насочени кон морфологијата и генезата на пештерата, како и на нејзината рецентна фауна (Manakovic 1959, Petkovski 1959). Истражувањата покажале дека Дона Дука претставува сложен пештерски систем со вкупна должина на сите пештерски канали од 650 m. Интересно е да се напомене дека резултатите од истражувањата, поточно планот и профилот на пештерата изработени од Јованови и Манаковиќ нашле свое место во повеќе публикации како и во првиот учебник по спелеологија во поранешна Југославија (Petrovic 1968). Фаунистичките истражувања на пештерата започнале во дваесеттите години на XX век благодарение на залагањето на д-р Станко Караман. Од негова страна собраниот материјал од пештерата го обработувале балкански и европски зоолози. Станко Караман опишал и нов вид од водните изоподи (Karaman 1934). Познатиот југословенски (српски) зоолог Јован Хаџи врз база на собраниот материал опишал еден нов вид пештерски сенокосец (Hadzi 1933) и три вида лажни шкорпии (Hadzi 1937, 1938). Зора Караман регистрирала четири видови од фамилијата Nycteribiidae кои паразитираат на два вида лилјаци во пештерата (Karaman 1937). Од собраниот материјал биле идентификувани и 15 видови пајаци кои ги објавил бугарскиот арахнолог Дренски (Dren-

4 56 Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука sky 1935). Подоцна, босанскиот зоолог Бутуровиќ од пештерата опишал уште еден нов род и вид за науката од групата на копнените изоподи (Buturovic 1955). Водната фауна ја обработил францускиот научник Шапуи кој идентификувал три видови копеподни ракчиња, од кои, еден е новоопишан (Chappuis 1936, 1937). Македонскиот зоолог Петковски собирал копеподни ракчиња по влажните ѕидови на пештерата. Регистрирал уште четири вида, од кои, два нови видови и една нова форма (Petkovski 1959). Српските зоолози Ќурчиќ и Караман самостојно или во соработка со колегите од Природнонаучниот музеј во Скопје ја посетиле пештерата во неколку наврати заради собирање на фаунистички материјали. Забележале присуство на некои веќе познати видови лажни шкорпии (Curcic et. al. 1997) и сенокосци (Karaman 2008, 2009). Слика 2. Локација на пештерата Дона Дука (350 m нв) во источното подножје на планината Жеден (1.264 m), фото Колчаковски Слика 3. Профил на пештерата Дона Дука

5 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 57 Слика 4. План на пештерата Дона Дука, според Manakovic (1959) Пештерата Дона Дука со својата вкупна должина (вкупната должина на сите пештерски канали) од 650 m е четврта по големина во Република Македонија. Уште со нејзините првични истражувања во должина од 200 m (Јованови 1925) се увидело дека се работи за сложена пештера. Со следните истражувања (Manakovic 1959) не само што се потврдуваат првичните констатации туку се доаѓа до сознание дека е тоа сложен пештерски систем изграден на неколку нивоа (сл. 3, 4).

6 58 Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука Слика 5. Иницијална фаза во создавање на сталактитни форми долж водопроодна пукнатина, фото Колчаковски Слика 6. Коралните украси најчесто се забележуваат во почетниот дел на пештерата, во крајниот дел на главниот канал, фото Колчаковски

7 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 59 Слика 7. Фосилизирани сталактитни форми веднаш по влезот во пештерата, фот. Колчаковски Слика 8. Neobisium meridieserbicum Hadži 1937, фото Христовски

8 60 Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука Загрозеност на поширокиот локалитет каде се наоѓа пешртерата Дона Дука Локалитетот каде се наоѓа пештерата Дона Дука, односно нејзината непосредна околина е под силна антропогена деградација. Контактот помеѓу тријаските варовници и горномиоценските седименти (песочници, глини) долж кој е изградена пештерата е нарушен. Всушност, миоценските седименти кои овде ги препокриваат тријаските карбонати во блиското минато се експлоатирале. Воедно, над самата пештера е изграден приватен објект, две згради за чување домашни животни. Пештерата Дона Дука се наоѓа на подрачје со силно деградирани шумски екосистеми. Потенцијалната природна вегетација на овој простор е субмедитеранска шумска вегетација од типот на Querco-Carpinetum orientalis. За одржување на нормалниот воден режим во пештерата е потребно пошумување на сливното подрачје во кое припаѓа пештерата, но само со автохтона вегетација. Пошумувањето со иглолисни видови (црн бор, бел бор, чемпреси) кои имаат висока интерцепција на дождовната вода е крајно неповолно за одржување на водниот режим во пештерата. Со пошумувањето ќе се намали и ерозијата која може да биде неповолен фактор за пештерскиот екосистем. Слика 9. Разни отпадоци во пештерата, фото Колчаковски

9 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 61 Загрозеност на пештерата Пештерата Дона Дука е загрозена од несовесни посетители што се манифестира преку бројни исцртани графити (сл. 10) и разни метални и пластични одпадоци (сл. 9). Ваквите појави се забележуваат во почетните делови на пештерата. Закани Неовластено и неконтролирано влегување, Оставање отпадоци од секаков вид во внатрешноста на пештерата, прекопување на подот на пештерата и цртање графити долж нејзините ѕидови Собирање фаунистички материјал без дозвола од овластени институции (според член 24 од Законот за заштита на природата, Сл. весник на РМ 67/04, дозвола за истражување во природата и во пештерските објекти може да издаде само Министерството за животна средина и просторно планирање врз база на претходно доставено барање). Слика 10. Недозволиви активности (графити) во пештерата, фото Колчаковски

10 62 Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука Слика 11. Дел од атрактивните пештерски украси, фото Колчаковски Препораки за заштита на пештерата За да се зачува изворната природа на пештерата Дона Дука, особено разновидноста на регистрираната рецентна пештерска фауна се даваат долунаведените препораки. За евентуалното идно користење (уредување) на пештерата за туристичка намена неопходно е потребно да се консултираат и свое мислење да дадат стручни лица. Како исклучително значаен биоспелеолошки и сложен морфолошки систем, пештерата Дона Дука треба физички да се заштити за спречување на неконтролирано влегување и неконтролирани интервенции со поставување на метална врата со решетки која би овозможила непречено влегување и излегување на пештерските жители (лилјаците во прв ред). Неопходно е да се санира моменталната нарушена состојба на пештерата и да се откопа пештерскиот канал кој е затрупан, а тргнува од главната сала. Да се организира акција за отстранување на отпадоците во пештерата. Да се спречи евентуалното загадување од објектот над пештерата и да се изведе пошумување на непосредната околина со автохтони видови.

11 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 63 Сметаме дека пештерата Дона Дука не треба да се користи за масовен туризам. Единствено е можно уредување на пештерата за едукативни посети: посети на ученици од основни и средни училишта, студенти и членови на спелеолошки и биоспелеолошки друштва. При евентуалното уредување мора да се води сметка за следното: o водичите на посетите треба претходно да се обучени и овластени / акредитирани лица, o да се дефинираат патеките на движење во пештерата, и тоа само во влезниот дел на пештерата (проектирани и осмислени од стручни лица), o системот за осветлување да е проектиран во согласност со стручни лица со цел да се избегне вознемирување на многу чувствителната пештерска фауна, o да се постави информативна табла пред влезот на пештерата Дона Дука на која ќе биде прикажана нејзината структура, информации за нејзиниот настанок, значајните животински организми и нивната зоогеографија и сл., o препорачливо е да се организираат привремени (само за време на посетите) презентации со фотографии и видео снимки на атрактивните видови кои живеат во пештерата. o да се изготви предлог закон за заштита на пештерата во категорија Споменик на природата. Заклучок Според гореизнесените карактеристики на пештерата Дона Дука, како и нејзината досегашна категоризација во пештери природни реткости (Колчаковски 1993), неминовно се наметнува потребата пештерата да биде предложена за заштита во согласност со новиот Закон за природа во категоријата споменик на природата. Пештерата Дона Дука нуди можности и за туристичка валоризација но со ограничен карактер, пред сé за училишната младина на околните општини. За ваква активност е соодветен само почетниот, пристапен дел на пештерата. За таа намена е потребно да се изготви засебна техничка документација која ќе понуди решение за пристапот до пештерата, самиот влез во пештерата, внатрешна патека за посетителите и систем за осветлување во пештерата.

12 64 ЛИТЕРАТУРА Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука Андоновски Т. (1981): Преглед на подземните карстни облици во СР Македонија. Osmi jugosl. speleol. kong, , Beograd. Buturović A. (1955): Isopodes nouveaux (Isop. terrestria) de Macédoine et Dalmatie. Acta Mus. Mac. Sci. Nat. 3(5/27): ЈовановиÊ П.С. (1924): Зага ени карст. Збор. Рад., , Београд. Јованови П.С. (1925): Жеденска пе ина "Дона Дука". Глас. ГД, Св. 11, , Београд. Јованови П.С. (1925): Врело у селу Рашче. Глас. ГД, Св. 11, , Београд. Јованови П.С. (1928): Шпела Бозгуни. Глас. СНД, Књ. IV, Св. 1, , Скопље. Јованови П.С. (1931): Релјеф Скопске котлине. Глас. СНД, Књ. XI, Св. 4, , Скопље. Drensky P. (1935): Über die von Stanko Karaman in Jugoslavien und besonders in Mazedonien gesammelten Spinnen (Araneae). Mitt. Königl. Naturwiss. Inst. Sofia 8: Karaman I. M. (2008): Cyphophthalmi of Serbia (Arachnida, Opiliones). In: Advances in Studies of the Fauna of the Balkan Peninsula. Papers Dedicated to the Memory of Guido Nonveiller. (Eds. D. Pavićević and M. Perreau), 564 pp. Nature Protection Institute of Serbia, Belgrade. Karaman I. M. (2009): The taxonomical status and diversity of Balkan sironids (Opiliones, Cyphophthalmi) with descriptions of twelve new species. Zoological Journal of the Linnean Society, 156(2), Karaman S. (1934): Beitrage zur Kenntnis der Isopoden-Familie Microparasellidae. Mitteilungen uber Hohlen und Karstforschung, Karaman Z. (1937): Die Nycteribien Jugoslaviens. Bull. Soc. Sci. Skoplje XVII (5): Колчаковски Д. (1989): Историски преглед на спелеолошките проучувања на територијата од СР Македонија со бибилиографски приказ. Геог. раз., Кн. 27, , Скопје Колчаковски Д. (1992): Карстен релјеф во Скопската Котлина геоморфолошка студија. Пос. издан. на ПМФ, 1-47, Скопје. Колчаковски Д. (1993): Категоризација на позначајните пештери во Република Македонија. Екол. зашт. живт. сред., Т.1, Бр. 1-2, 43-51, Скопје. Колчаковски Д. (1997): Спелеоморфолошки карактеристики и заштита на подземните карстни форми во Скопската Котлина. Екол. зашт. живт. сред., Т.4, Бр. 1, 29-34, Скопје. Колчаковски Д., Богданова Б. (2000): Геодиверзитететот во Република Македонија, идентификација, категоризација и заштита. II Конгрес на географите од Република Македонија, Скопје. Kolcakovski D. Gorgieva M. (2001): Identification and classification of the geodiversity in the Republic of Macedonia. Балк. науч. практич. конф. "Природ. потен. и устоич. раз. на планин.", 69-73, Враца. Колчаковски Д. (2001): Спеломорфолошки карактеристики на карстниот релјеф во Република Македонија. Геог. раз., Кн. 36, 23-34, Скопје.

13 Географски разгледи (43) (2009) Скопје 65 Колчаковски Д. (2005): 80 години спелеолошки истражувања во Република Македонија. Билтен Физ. Геог., Бр. 2, , Скопје. Kolcakovski D., Boev B., Hristovski S. & Petreska B. (2004): Cave Gulabinka - Mariovo. Preliminary speleological explorations. Bull. Dept. Physical Geography, Skopje 1: Костовски В. (1954): Пештери во клисурата Пешти. Speleolog, god. II, br. 2, 51-55, Zagreb. Манаковиќ Д. (1957): Планина Жеден (морфолошко - хидрографски приказ). Год. збор. на ФФ, прир. математ. оддел, Кн. 10, , Скопје. Manakovic D. (1959): Pestera Dona Duka. Porocila ACTA carsolocica II, , Ljubljana. Манаковиќ Д. (1973): Пештери и пропасти во Скопската Котлина. Географски Видик, кн. 4, 23-34, Скопје. Манакови Д. (1980): Оазни тип карстне хидрографије Македоније. Sed. jug. speleol. kong., , Titigrad. Манакови Д. (1982): Карстни феномен у Македонији од Јована Цвији а до данас. Научно дело Јован Цвији, САНУ - науч. скуп., Књ. XI, , Београд. Petkovski T. (1959): Fauna Copepoda pećine Dona Duka kod Rašča - Skopje. Fragmenta Balcanica 14(48): Петрови Ј. (1968): Основи спелеологије , Београд. Chappuis P. A. (1936): Subterrane Harpacticiden aus Jugoslavien. Bull. Soc. Sci. Cluj, 8: Chappuis P. A. (1937): Weitere Harpacticiden aus Jugoslavien. Bul. Soc. Stiin. Cluj. 8: Ćurčić B. P. M., Dimitrijević Р. Н., Makarov С. Е., Lučić Л. Р., Karamata О. С. (1997): New and little-known false scorpions from the Balkan Peninsula, principally from caves, belonging to the families Chthoniidae and Neobisiidae (Arachnida, Pseudoscorpiones). Faculty of Biology, University of Belgrade, Monographs, Vol. II, Institute of Zoology, No. 2, 1-159, Belgrade. Ćurčić B. P. M., Dimitrijević R. N., Legakis A. (2004): The Pseudoscorpions of Serbia, Montenegro and the Republic of Macedonia. Institute of Zoology, Faculty of Biology, University of Belgrade, Hellenic Zoological Society, Athens, Monographs, VIII, 397 pp. Hadži J. (1933) : Nov pećinski pauk kosac iz Južne Srbije Siro gjorgjevici, sp. n In: B.D. Milojević & S. Stanković (eds.): Zbornik radova posvećen Živojinu Ðorðeviću povodom njegove šezdesetogodišnjice, Državna štamparija, Beograd, Hadži J. (1937): Pseudoskorpionen aus Südserbien. Bull. Soc. Sci. Skoplje XVII (5): Цвији Ј. (1906): Основе за географију и геологију Македоније и Старе Србије. СКА, Књ. I, Београд.

14 66 Д. Колчаковски et al.: Закани и мерки за заштита на пештерата Дона Дука THREATS AND ACTIONS TO PROTECT THE CAVE DONA DUKA Summary Dragan KOLCAKOVSKI, Slavco HRISTOVSKI, Ivo KARAMAN, Marjan KOMNENOV According to the above characteristics of the cave Dona Duka, and its historical categorization in natural caves rarities, inevitably raises the fact, that it is formally proposed for protection under the new law on nature in the category of nature s monument. The cave Dona Duka offers opportunities for tourist valorization but with limited character, primary for school youth in the surrounding municipalities. For such activity is appropriate only initial, accessible part of the cave. For that purpose it is necessary to prepare separate technical documentation which will offer a solution for the access to the cave, the entrance to the cave, the internal path for visitors and a system for lighting in the cave.