Giovanni Lilliu Sentidu de libbertade

Transcription

1

2 BIBLIOTECA CUEC 1

3 Giovanni Lilliu Sentidu de libbertade Presentada de Giulio Paulis CUEC

4 Sentidu de libbertade ISBN prima edizione giugno 2004 CUEC 2004 Cooperativa Universitaria Editrice Cagliaritana Via Is Mirrionis Cagliari Tel e Fax info@cuec.it Senza il permesso scritto dell Editore è vietata la riproduzione, anche parziale, con qualsiasi mezzo effettuata, compresa la fotocopia, anche ad uso interno o didattico Grafica Biplano Stampa Tipografia Solter Cagliari

5 Indice p. 7 Presentada de Giulio Paulis 19 Nota de s autori 23 Birdiera o logu de istudiu? 27 Candu is sardus teniant relatzionis cun s Europa 30 Foras de sa riserva 33 Sa chistioni morali puru 36 Sa cultura de Regione 39 Sa preistoria de Santeru 45 Sa prima cultura sarda est nàscia cun su pastoriu 49 Sa reforma de s Universidadi podit èssiri unu disterru po is istudiosus sardus 52 Su tiàulu benit de su mari 55 Is santus de su tempus de is nuraxis fiant gherreris de perda artus duus metrus 57 Is gherreris nuràgicus de Monti Prama 62 De s archeologia a s autonomia 97 De Castedhu benint is sordaus e bocint a fusiladas otu personas 100 Cun is nuraxis si format sa prima natzioni sarda 104 Candu is Sardus andanta a pregai asuta de terra 107 S istoria de unu populu in su sentidu de sa libbertadi 110 Sa Sardigna e is arrexinis mediterraneas 117 Cali Europa 120 Sa costante resistentziale sarda

6

7 Presentada Como pagu tempus Giuanne Lilliu at fattu norant annos. Giornales, revistas, ràdiu e televisiones, tottu a una boghe, l an festadu coment e frailarzu de s identidade sarda, coment e Babbai mannu de tottu sos Sardos. E non b at duda peruna chi su chi an nadu e iscrittu torrat a sìzigu cun su sentimentu comunu de sa gente e finamenta cun sa beridade. Infattis non b at àttere chi in sos ùrtimos chimbant annos appat intregadu che a Giuanne Lilliu tottu sa vida a favoresser su nascher e su crescher de una cussèntzia natzionale sarda. Giuttu a notu in tottu su mundu coment e su prus connoschidore mannu de sa Sardigna, coment e su chi at dissepultadu e torradu a lughe Su Nuraxi de Barùmini, monimentu postu dae s Unesco inter sas maravizas de s umanidade, Giuanne Lilliu non est un archeòlogu che a medas àtteros. Isse non s est attremenadu a fagher iscavos, a iscrier lìbberos, a imparare s archeologia a sos istudiantes de s universidade: tottu cosas chi at fattu gai a primore chi in su 1990 l an lumenadu accademico dei Lincei. A prus de custu isse, bivende sa sièntzia e sa cultura coment e impignu pro sa democratzia e pro su mezoru tzivile, at semper intesu sa facultade sua de archeòlogu che cosa chi podet serbire a dare connoschèntzia, fundamentu, intzidu e utopias pro fraigare una Sardigna mezus in su tempus benidore. Sa polìtica e sa cultura, chi medas punnan a iscrobare, che chi esseren duas essèntzias disvàrias e contràrias, si cumponen torra in un unidade naturale in custu sabidore mannu, chi at tentu semper un idea arta de sa polìtica. Avvesadu a annotare sos filos chi aunin sos fattos de s antigòriu a sa realidade de custos tempos e a iscurtare sos passos de s istòria, isse at chilivradu sos problemas de sa Sardigna de oe e bi at dadu resposta abbaidende a sas raighinas prus antigas; est artziadu in coddos a sos antipassados nostros pro bider prus attesu e nos insinzare sa filada de su camminu in custu mundu chi curret che bentu conca a s apparinamentu de tottu sas identidades pro more de sa globalizatzione.

8 8 PRESENTADA Istella, norte e ghia de ogni attividade sua est istadu semper un amore mannu pro sa Sardigna. Tottu sos trettos chi forman s identidade sarda Giuanne Lilliu los at contivizados, a cumintzare dae sa memòria istòrica fatta a sìmbulu, dae s alabàntzia de su tempus coladu comunu. Dogni pòpulu tenet un Edade de s oro, de sa lugura de sa comunidade, cun sos sàbios suos, sos santos, sos eroes. Est s edade chi sa comunidade est lòmpida a s avantzamentu prus mannu in libbertade, autonomia, potèntzia polìtica e militare, conchistas culturales. Cunform a sa muta de s istòria, sa comunidade s identificat a preferu cun custa o cun cuss àttera Edade de s oro. In tottu s Ottighentos e finas a sa prima meidade de su Noighentos, s Edade de s oro pro sos Sardos est istadu su tempus de sos Giùighes e mescamente de Elionora, sa giuighissa de Arbarea chi deit a sos Sardos sa Carta de Logu e defenseit cun sas armas sa libbertade de sa Sardigna contras a s inimigu de foras, a sos Aragonesos. Pagu contu si faghiat tando de s edade de sos nuraghes, chi fit connotta pagu o nudda, carrarzada suttaterra in s iscurigore de s antigòriu. Dae sa gente comuna sos nuraghes fin tentos in contu de pedràias, bonos a nde bogare su chi serbiat pro pesare mururdos e pinnettas. Ma infinis benzeit Giuanne Lilliu. Paris cun sa fortigalesa nuràgica de Barùmini, gràtzias a iscavos e istùdios medas e de importu, isse at torradu a vida una tzivilidade manna e balidora, chi sos Sardos istein a trettu de pruduire cando fin meres in sa terra insoro e giughian unu lumen barittadu in tottu su Mediterràneu. E custa tzivilidade potentiva e ricca de ammaju isse nos l at figurada in sos iscrittos suos e massimamente in La civiltà dei Sardi dal Neolitico all età nuragica (I editz. Torinu 1963), cun un istilu de calidade perfinada, a tales chi su mundu de sos nuraghes est dispertadu dae una frina de poesia e s abbivat a ogros nostros. Pro mèritu de Giuanne Lilliu s edade de sos nuraghes s est fatta a Edade de s oro de s identidade sarda. Sos antipassados chi bi bivian faeddan a boghe sua e nos naran chi pro nde bessire dae sos males e dae sos trambuccos de oe bisonzat a torrare a s autonomia polìtica de tando, cando sos Sardos non fin miramentados dae àttere ma fin faghidores de s ustinu insoro. Tando sa Sardigna aiat su logu sou in s istòria: fit unu ponte tra sas culturas de s Àfrica e d Oriente e cussas de s ala de ponente d Europa, e custu est su postu chi li deghet galu oe, sende cunform a sa natura de sos logos e a sa sinza de s istòria. A dies de oe s erèntzia de sos mannos si mantenet mescamente in sos montes de sas Barbàgias, ue sos Cartaginesos apprima e sos

9 PRESENTADA 9 Romanos appustis accorrein sos Sardos reberdes a su domìniu insoro. Giuanne Lilliu, chi at intregadu La civiltà dei Sardi a sos pastores barbaritzinos, s est pesadu medas bortas a amparare s identidade insoro minettada dae un industrialismu malu, ma semper resistidora. Affacca de règulas morales contràrias a s ordinamentu de sa giustìtzia de s Istadu, chi cheren propassadas, bi sun àtteros trettos de s identidade ètica de sos Barbaritzinos (coment e s amore pro sa libbertade, s ingrina a resistire e a parare fronte a s inimigu, s unidade de sa famìlia e sa costuma de s aggiudare s unu cun s àtteru) chi sun valores e meressen d essere bardiados, pro chi su pastore, fattu oe a operàiu de s indùstria, siat balente de defender sos derettos suos e de opponner resistèntzia a sos perìgulos de s automatismu e a sos arriscos de un acculturatzione a usu de sas colònias. Ma s identidade non est cosa de baltzamare o de ponner in unu moiseu etnogràficu, torrada a folclore. Est cosa bia chi si deppet attenorare a su mundu chi cambiat. Pro cussu sa cultura barbaritzina at bisonzu de si connoscher, de si medire e de s iscumbattare cun àtteros pro fraigare in manera dialèttica un idea noa de su mundu e de sa vida, ue anden semper paris valores antigos e novedades de su mundu de oe, opponendesi e cumponendesi continu pro cambiare continu. Cun custu infilu nascheit a Nùoro in s annu 1972 s Istituto Superiore Regionale Etnografico, a cumprimentu de un imposta de legge fatta, paris cun àtteros polìticos, dae Giuanne Lilliu, tando consizeri regionale. Accant a sa memòria istòrica, a su sentimentu de un erèntzia comuna, a s esistèntzia de règulas morales e costumàntzias comunas, un àttera pedra de fundamentu de s identidade est su sentimentu de su logu, coment e sìmbulu de sa pàtria-mama e de sa terra, appretziada che valore, sende sa madre dae ue naschen s istripile e sos fruttos de sa natura. Ultres a su logu bìvidu, marcadu dae sa presèntzia de monimentos, fràigos e dae tottu sos àtteros sinnos de s attividade de s òmine chi intran in un idea larga de bene culturale, dan fundamentu a s identidade sarda finas sos elementos naturales de su logu. Segundu su pensamentu de Giuanne Lilliu, su rispettu pro su logu bìvidu e pro su logu naturale, ambosduos reconnottos coment e sìmbulos e virtudes de sa pròpria cultura, non est cosa de localismu, ma andat a s insertare in un idea prus manna chi pertoccat s universu intreu: su piessignu de su creadu est sa variedade, chi cheret defensada in dogni bessu e modu, de manera chi nudda si perdat, ne una pranta, ne un animale, ne unu trettu de s ambiente, ne sos arrastos de mai-

10 10 PRESENTADA gantas tzivilidades chi an fattu s istòria de su mundu, ne una limba faeddada finas dae pagu personas. Duncas sa limba. Sas testimonias istòricas de comente limba e pòpulu sun presos a pare a nodu affissu sun antigas meda. S iscrittura sagrada (Genesi 11, 6) narat: «E Yahve narzeit: Accò sun unu pòpulu solu e una limba sola est comuna a tottu issos. Custu est su cumintzu insoro a fagher. Como nudda lis at a esser controidu de su chi sun bènnidos in determinu de fagher», dae ue su disistu de Deus de trobojare sas limbas pro parare fronte a sos òmines chi cherian fagher a porfia cun isse. S idea bogada a campu dae Herder, Fichte e àtteros pensadores in s Ottighentos, chi sa limba siat su trettu de prus importu de s identidade e chi arreppresentet s ànima de unu pòpulu at tentu fortuna manna, ma oe b at chie li ponet làcanas, ca bi sun pòpulos chi giughen unu sentimentu de identidade forte, mancari non fettan meda contu de sa limba. Comente si siat, ischimus chi s ethnos est una cuncòrdia de formas simbòlicas chi sos pòpulos tenen che a pedra de fundamentu de s identidade insoro e coment e printzìpiu de accomunamentu sotziale. Custos sìmbulos o archètipos naschen dae realidades sòtzio-culturales e naturales, chi non sun petzi cosa de ideas, ma in s ethnos non bi sun gai, bias in carre, benesì mudadas in sìmbulos chi, leados a unu a unu e tott umpare, serbin a dare significadu e in su matessi tempus a accumonare sa gente, ca cadaunu s identificat in issos e si bi reconnoschet. Gai est puru pro sa limba. Sutta su perfilu de su valore appostu a sa limba sarda che marcu de s identidade non si podet narrer chi sas cosas sian andadas meda bene in su tempus coladu. Finas a como pag ora sa limba est abbarrada afforas de su dibattu subra de sa chistione sarda. Finamenta su Partidu Sardu de Atzione non nde faeddaiat. Bastat a ammentare chi appustis de sa gherra europea custu partidu, chi est su partidu autonomìsticu a fundamentu ètnicu prus antigu d Itàlia, deit anta a sa lutta de sos Catalanos pro sa limba insoro, ma in cantu a sa limba sarda s assamudeit. Non solus sa polìtica fit pensada in italianu (in su 1920 Camillu Bellieni narzeit: «esiste la materia nel nostro paese per costruire una nazione, ma questa materia per il passato non divenne mai coscienza, ed ora che lo è, è pensata da noi con intelletto d italiani»), ma fit allegada puru in italianu. Toccat de isettare s ala de tempus tra sa fine de sos annos Sessanta e su cumintzu de sos annos Settanta de su sèculu coladu dae pagu pro intender faeddare de limba sarda e de identidade. E sa bandela l at battida mescamente Giuanne Lilliu.

11 PRESENTADA 11 Fit prèside isse cando su 19 de frearzu de su 1972 su Consizu de sa Facultade de Lìtteras e Filosofia de Casteddu approveit unu dochimentu subra de sa limba sarda, presentadu dae Antoni Sanna, professore de linguìstica sarda, chi attesoraiat ideas e intzidos già bogados a craru dae Giuanne Lilliu aintro de s universidade e, de prus, afforas. Sendeghì s iscola in Sardigna andaiat male cadamale, ca s imparonzu fit fattu chena tenner in contu perunu sa limba de sos iscolanos e sa cultura sarda fit trattada pro una suttacultura, su dochimentu naraiat chi fit pretzisu dare alientu a sos valores beros de sa cultura isulana, primu de tottus a cussu de s autonomia, e percurare mezoros chena acculturatzione a usu de sas colònias. Pro cussu sa Facultade de Lìtteras e Filosofia dimandaiat a sa Regione Autonoma de sa Sardigna e a s Istadu de reconnoscher sos Sardos coment e minoràntzia linguìstica e sa limba sarda chi sa sièntzia già dae meda teniat in contu de limba neolatina a sei coment e limba natzionale de sa minoràntzia. Nde beniat chi cherian fattas dispostas pro amparare in s iscola sos valores accostumados de sa limba e de sa cultura sarda, pro moer in s imparonzu de sos piseddos dae su sardu e dae sos àtteros dialettos faeddados in s ìsula, pro lassare s imparonzu in sas iscolas a sos Sardos e a cussos chi tenian una connoschèntzia deghile de sa limba sarda. Fin sos annos chi atterue puru in Europa b aiat su revival ètnicu e torraian a pizu natzionalidades imbertas, sas natziones preubbidas, chi seraian su pèrigulu de s iscumpàrfida insoro coment e entidades culturales pro more de sa sotziedade industriale, sa sotziedade de sos frazos, chi punnaiat a aggualare sos mercados e a fagher sos òmines tottu a una massa pro poder addelentare sos balanzos. Tando sa Sardigna fit lòmpida a malu trettu: su Pranu de Rinàschida fit fallidu; s industrialismu neocapitalista e monopolista si fit appoderadu de s ìsula ponzende bisestru a sa cultura sarda; sos bandidos aian manu manna e pro los cumbatter sa politzia impittaiat mètidos chi non tenian contu de sa psicologia de sas comunidades barbaritzinas; su mundu de sos cuiles e de sos campos fit in abbolottu; medas sardos deppian lassare sa terra insoro in cherta de triballu. B aiat movimentos, corrìglios, òmines de cultura, chi est a parusu abbentinnare coment e neosardistas, ue curriat s idea chi s autonomia ispetziale de sa Regione fit una matàfara, ca non bi podiat esser autonomia polìtica bera lassende a s oru sa cultura sarda, sa limba sarda e tottu cussu chi reppresentaiat su coro de sa sardidade.

12 12 PRESENTADA Si pensaiat chi dae su rescattu de sa limba diat nascher sa decolonizatzione de sa polìtica, de s economia e finamenta de s istòria e de sa vida de sos Sardos. In fragu de sos annos , in revistas e giornales sardos e terramannesos, isborroccheit unu dibattu mannu cun boghes a distonu e in accordu cun sa delìbbera de sa Facultade de Lìtteras e Filosofia. Si cuntrestaiat non solus de limba e de cultura sarda, ma finas de natzione sarda. In su mese de cabidanni de su 1976, a s agabbada de unu cumbèniu subra de sas relattas tra cultura e iscola in s identidade de su pòpulu sardu, nascheit in Casteddu su sòtziu Sardegna cultura: Associazione per l identità del popolo sardo, chi daboi cambieit in Movimento di Nazione sarda, cun su giornale in duas limbas Nazione Sarda, chi besseit dae su mese de làmpadas de su 1977 a su mese de maju de su Ultres a Antoneddu Satta e a Eliseu Spiga, chi aian fattu nascher su movimentu, bi addireit Giuanne Lilliu, paris cun àtteros òmines de cultura, coment e sos iscrittores F. Màsala, A. Cossu e M. Giacobbe, sos artistas C. Nivola, G. Princivalle e P. Sciola, sos professores E. Spanu Nivola, M. Ciusa Romagna, G. Usai, G. Contu e àtteros. S idea de su movimentu fit chi sa Sardigna est una natzione abberueru e chi s identidade de su pòpulu sou est su fundamentu de su derettu sou a un autonomia bera, e ancora chi su trettu de prus importu de custa identidade est sa limba sarda, chi cheret impittada, a boluntade de sos chi la faeddan, finas in sos attos pùbblicos coment e limba de usu uffitziale. Duncas fit pretzisu ponner a un ala s istatutu betzu de sa Regione, chi de ispetziale teniat petzi su lumen, pro nde fagher unu nou, fundamentadu subra de un autonomia bera, prus attenoradu a sa realidade polìtica, econòmica e culturale de sa gente sarda. Gai sa limba sarda bessiat dae s accorru folcòricu ue l aiat inchizonada sa cultura dominadora. Dae cosa bona a istudiare pro filòlogos e linguìstas si bortaiat a fattu polìticu e a intinnu de s identidade. Amparare sa limba sarda e nde favoresser su creschimentu fit intesu coment e fattu de democratzia, cheriat narrer a assigurare e dare refrantu a sos derettos primarzos de sas comunidades e indunas de sas personas. S isterriat gai sa chistione de sa paridade de derettos de su sardu e de s italianu aintro de un idea plurilinguìstica de sa comunicatzione. Sa chistione sarda si faghiat a chistione natzionale sarda, comente iscrieit Giuanne Lilliu in su mese de santuaine de su Semper in s atonzu de su 1977 Nazione Sarda, a manu de pare cun àtteros tres periòdicos de sentidu natzionalitàriu ( Sardegna-

13 PRESENTADA 13 Europa, Sa Sardigna, Su populu sardu ), fatteit sa proposta de regoglier sas firmas pro unu disignu de legge populare pro s amparu de sa limba sarda (cunform a s art. 6 de sa Costitutzione de sa Repùbblica italiana) e pro su reconnoschimentu de unu sistema de bilinguismu in s ìsula; in su matessi tempus isteit constituidu Su comitau po sa limba sarda, cun sa presidèntzia de Frantziscu Màsala. Su 13 de su mese de trìulas de su 1978 su Comitau batteit e presenteit a su Consizu Regionale sa proposta de legge regionale de initziativa populare subra de su bilinguismu ( Tutela della minoranza linguistica sarda in applicazione dell art. 6 della Costituzione ), cun s atziva de sas firmas regortas (su quorum rechestu fit de firmas). A contare sa sorte mala chi in sos tres annos fattantes sa proposta de legge appeit in Consizu regionale e sas trassas de sos partidos pro l istrumare est cosa chi anneat, e non nde faeddamus. Non allegrat nemmancu su restu de s istòria, giogada pro bell e bint annos, cun àtteros estremagiogos, ordiminzos e refudos, tra su Consizu regionale, su Consizu de Istadu e su Parlamentu italianu subra sa pedde de sa limba sarda e de sos Sardos, e duncas nos cagliamus gai tottu. Infinis, a trettu de bell e trint annos dae sa delìbbera de sa Facultade de Lìtteras e Filosofia chèrfida dae Giuanne Lilliu, su reconnoschimentu de sa limba sarda est lòmpidu apprima cun sa Legge Regionale , n. 26: Promozione e valorizzazione della cultura e della lingua della Sardegna e fattuponende cun sa Legge , n. 482 de sa Repùbblica italiana: Norme in materia delle minoranze linguistiche storiche, chi contat su sardu tra sas limbas de minoràntzia de s Istadu italianu. Custas legges non sun pròpriu su chi cherian Giuanne Lilliu e medas àtteros amparadores de sa limba sarda, ma de seguru sun unu bonu passu ainnantis. Allumententu non est chena importu su chi narat sa Legge Regionale in contu de identidade, a s art. 1: La Regione Autonoma della Sardegna assume l identità culturale del popolo sardo come bene primario da valorizzare e promuovere e individua nella sua evoluzione e nella sua crescita il presupposto fondamentale di ogni intervento volto ad attivare il progresso personale e sociale, i processi di sviluppo economico e di integrazione interna, l edificazione di un Europa fondata sulla diversità delle culture regionali. Duncas s identidade est pensada coment e su chi deppet moer tottu sa polìtica. Aggai oe non b at partidu chi non faeddet, in italia-

14 14 PRESENTADA nu, de identidade e non ponzat in su programma sou carchi puntu chi pertoccat s identidade. Tottus, fattu fattu a bestimenta mesu ètnica, si bettan a s identidade che gattu a pische, ma prus che àtteru a paràulas, in italianu; sos fattos, finas a como, sun pagos o finamenta contràrios. In realidade, oe prus de eris e de gianteris, cando unu polìticu allegat de identidade sarda naschet, in sos chi l iscurtan, unu bisonzu de autentzia. Lu aiat cumpresu bene Giuanne Lilliu, chi in su mentres chi pensaiat a sa chistione natzionale sarda, iscriiat artìculos in sardu pro su periòdicu Nazione Sarda. Como custos artìculos, imprentados in sos annos , paris cun unos cantos àtteros bessidos atterue e in parte manna in sos annos fattantes, sun accabidados in custu lìbberu, chi balet coment e testimonia de un esperièntzia nodida e imparu e ammonestu pro su tempus benidore. A sa fine de su lìbberu s agattat puru, bortadu in sardu dae chie iscriet custas rigas, s iscrittu de Giuanne Lilliu, connottu dae tottus e semper lumenadu cando si chistionat de sas raighinas de s identidade sarda, chi isteit imprentadu in italianu in su 1971 cun su tìtulu La costante resistenziale sarda. Unu sinnu minore de sa reconnoschèntzia chi li deppo pro m aer fattu bessire amantiosu de sa limba sarda e un obbrigassione abbia de sa limba sarda pro su valore simbòlicu meda mannu de custu iscrittu. Sos temas de custos artìculos sun cussos chi amus giai fentomadu; sa limba de Lilliu est su sardu campidanesu chi allegan in sa terra sua nadia, sa Marmidda (a bortas s artìculu indeterminativu unu est iscrittu u, comente si narat in cussa leada, faeddende tottu cun su nasu). Una limba chi, cun sos assimizos leados dae su mundu de sos massajos e de sos pastores, aggiunghet a sa pinna de Giuanne Lilliu, semper garbosa e a bonu chìschiu in sa contienda polìtica, su donu de sa bàrtziga e de su cistu. Si abbàidet, pro esempru, su chi iscriet Giuanne Lilliu in contu de Tullio De Mauro, professore a s universidade de Roma, mastru mannu de limbas. A zisa de istèrrida cheret ammentadu (e l at fattu De Mauro e tottu su 2 de abrile de s annu coladu a Roma, a su grèmiu de sos Sardos, in unu cumbèniu subra de su calònigu Giuanne Ispanu) chi sos prus inimigos mannos de sa limba sarda in sos annos chi amus mentuadu non bivian in sa terramanna italiana, ma in Sardigna, e fin, paris cun su MSI, sos comunistas. Sa filada de su PCI l aiat indittada Giròmine Sotgiu: sa chistione de sa limba fit un «falso problema», «una mistificazione o strumentalizzazione politica», sas rechestas de

15 PRESENTADA 15 sa Facultade de Lìtteras e Filosofia de Casteddu fin «culturalmente e politicamente devianti anche se investono gruppi estremamente ristretti di intellettuali che non trovano un collegamento con le forze reali». In su beranu de su 1977, cando fin regogliende sas firmas pro sa proposta de legge populare subra de sa limba sarda, besseit una tzirculare de sa federatzione comunista de Nùoro chi naraiat a sos segretàrios de setzione de ponner impèigos a sa regorta de sas firmas, sende perigulosa pro s unidade natzionale. Cussos chi aintro de su PCI fin prus pagu visticurtzos, e a su matessi tempus non olvidaian sa lumenada de s egemonia culturale de sa sinistra, fattu fattu faghian assuprire in Sardigna a Tullio De Mauro, siat pro conchinare sos àtteros cumpanzos a si fagher un idea de sa chistione de sa limba sarda prus accurtzu de sa realidade, siat pro dare una resposta in su campu de sa cultura a su disignu polìticu de Giuanne Lilliu e de sos àtteros natzionalitàrios. Gai in Nazione Sarda de su mese de martu de su 1981 Giuanne Lilliu iscriiat: Ancora una borta, comenti e perdusemini o mattuzzu e arriu, calat cuddu sant omini de Tullio De Mauro, a si fai sa lezionedda de linguistica sarda connota in totu is cotillas, e asuba e sa necessidadi de s educazioni linguistica in italianu. Totus cosas bonas. Ma (mirai!) custu guru de sa linguistica italiana, non c est versu chi scriat, a su mancu una borta, lingua sarda. No, scrìt in La Nuova, sempiri, parlata, comenti chi sa paraula lingua siat una spezia de buconettu ferenau. Podeus pensai chi similis personas, mancai bravus istudiosus, sianta difensoris de sa lingua, de sa cultura e de sa civilidadi sarda, mancai rappresentantis de unu Comitau po is Minorias Etnicas e Linguisticas chi funti in Italia? E it hap a nai? De Mauro hat essi puru unu bonu ortulanu linguisticu me is lacanas de Roma, ma is erbas linguisticas de domu nosta non podint essi cumprendias de unu scienziau chi non afférrada (o non bolit afferrai) chi, in Sardigna, sa chistioni e sa lingua (lingua e non parlata ) non si risolvit solu in sa scola e in s educazioni linguistica. Est unu movimentu politicu chi sustànziada s identidadi e sa liberazioni de su populu sardu de su colonialismu (naraus puru de su colonialismu intellettuali e culturali de is furisteris). Duncas Giuanne Lilliu, faeddende de Tullio De Mauro, bortat su cuntrestu in bàrtziga, chirchende de sighida, semper aintro de su matessi campu de significadu, perdusemen, ascione, erbas e ortulanu. Pro narrer chi a De Mauro lu ficchian tottue che su mèrcuris, non li abbastat s assimizu a su perdusemen, erba chi serbit a dare

16 16 PRESENTADA sabore a medas màndigos, ma bi ponet puru s ascione, un àttera erba chi faghet in mesu de s abba, bona a meighina e pro insalada, e b at logos chi l impittan finamenta in parte de su pìbere. Sende de sabore forte e unu pagu àspidu, s ascione faghet a istorcher su nasu (pro custa rejone sos Romanos li naraian nasturtium: Plìniu, N.H. 19, 155 nomen accepit a narium tormento, Isidoru, Or. 17, 10, 17 quod acrimonia sui nasum torqueat; su lumen campidanesu martutzu, mattutzu de arriu est depesu dae custa paràula latina), e gai Lilliu lu bettat a iscromba a De Mauro, affortighende cun sa frigura de su nasu frunzidu su disapprovu sou pro s idea chi cussu linguista bogadu a grida teniat de sa limba sarda. Custu est s accisu de su sardu de Giuanne Lilliu. Ma oe, a dolu mannu, su sardu e sas àtteras limbas nadias faeddadas in Sardigna si sun reduinde in medas logos a vida isteniada, finas a esser isbandonadas. Sas movittivas de custu istadu pagu bonu de sa limba sun connottas: sa fine de sa cultura antiga de sos campos e de sos cuiles; sa crèschida de s indùstria; s urbanizatzione; su disterru de sos giòvanos in logu anzenu a chircare triballu; s atzione de s iscola; s ispaniamentu in tottue de s italianu pro more de mèdios de comunicatzione potentivos, coment e ràdiu, televisione, giornales. Parte manna an tentu puru sos càmbios fungudos chi at battidu su turismu, chi est sa trae maggiore de s economia in maigantos chirros, coment e sa Gaddura. Pro narrer sa beridade, in Gaddura su Consorzio Costa Smeralda de s Aga Khan at dadu importu a sa cultura gadduresa, cherinde assegurare un offerta de primore a fittianos in boza de cosas sìncheras e sardas de su tottu. Gai s istilu de s architettura, sos materiales de sos fràigos, sos frunimentos de sas posadas giughen s imprenta de sa cultura de su logu. Ma sa limba atturat giai semper a foras: a su contràriu de su mare, de s arena bianca nida, de su chelu biaittu, de su sole, de sas bellesas de sa natura, de sos monimentos de s antigòriu e de s arte, de su binu, de sos màndigos regalados de sa coghina nadia, de su chi produit s artigianadu, sa limba non faghet a la bender, non dat allucru. Tott a s in prus la poden impittare a usu de traste nomenclatòriu pro marcare mezus coment e sardu e sinzaladu su chi offerin a su turista. Comente est làdinu, non est tottu oro su chi lughet in sa froridura noa de s identidade sarda. Lu faghet a pensare puru su fattu chi sos istudiantes de 17 iscolas sardas, preguntados de seberare unu

17 PRESENTADA 17 tanti de aggettivos pro retrattare sa Sardigna e sos Sardos (su mètidu est cussu de su differentziale semànticu), an bogadu a craru de giugher un idea bona de sa Sardigna e una prus pagu bona de sos Sardos. Sa rejone est chi in sa conca insoro est imprentada sa frigura attrattiva de sa Sardigna ( insoliada, eremida, caente, tralughente, cristallina ) ammaniada dae s indùstria turìstica. De issos e tottu sos Sardos an un idea prus pagu appretziada, ca s indùstria turìstica non s ind est incurada. Tottu custu cheret narrer chi pro sa Sardigna su camminu a fagher in cherta de s identidade est ancora longu: unu bonu cumpanzu at a esser custu lìbberu de Giuanne Lilliu, su Babbai mannu de tottu sos Sardos. GIULIO PAULIS

18

19 Nota de s autori Cun custu libburu benit inaugurada sa collana noa de sa CUEC, meda importanti poita aspirat a essiri sa collana chi cumprendit is operas is calis po su conteniu sunt prus accanta a is aspiratzionis e a sa traditzioni de s editori. Su nomini est, appuntu, Biblioteca CUEC. S occasioni est saludada cun gosu de s autori de su libburu chi, in su specificu, tenit su depidu de torrai gratzias a totu cussus chi ant inspirau (Antoneddu Giuntini po primu) e ant collaborau a normalizzai is testus in lingua sarda publicaus is prus, in felitzis tempus andaus, in su periodicu natzionalidariu Nazione Sarda : Stefano Sanjust e Mario Puddu. Torru gratzias puru a Pino Calledda po s aggiudu pretziosu in su scéberu de is immaginis chi illustrant s opera e a Paola e Daniela Zedda po sa digitalizatzioni fata cun diligentzia e cumpetentzia. Ma su ringratziamentu prus sincheru e de coru dhu depu a s amigu e collega professori Giulio Paulis, studiosu su prus eminenti in materia de lingua e linguistica sarda e intelletuali stimau, chi mi at onorau cun sa presentada de su libberu, veramenti esemplari, e at procurau sa bortada de s italianu a su logudoresu nobili de su testu miu intitolau La costante resistenziale sarda. In su piticu de custu traballu si sposant articulus de storia, de archeologia, de politica, de lingua, de morali, e amenidadis e imaginis chi dhu faint prus attraenti. Issu bolit essiri in is intentzionis e de fatu unu contributu, unu donu, un omaggiu a sa lingua nostra e cun sa lingua a sa terra nostra, mama nostra, sa Sardigna. A custa patria de arrexinis profundas, de memorias antigas, custu modestu scritu donat dignidadi, onori auguriu de felitzidadi. Cresciada issa in su sentidu de sa libbertadi, in su gosu de s autonomia, in sa paxi, s amori e s unioni de is fillus suus, oi e in su tempus benidori. Sa causa bona de sa cultura e de sa lingua sarda si bincit si is sardus acquistant totus, puru in sa diversidadi de is opinionis e aspiratzionis insoru, sa idea sarda, sa cussentzia de su propriu essiri etnicu e sa storia profunda, sa dignidadi e s orgogliu de si intendi populu

20 20 NOTA DE S AUTORI identicu a issu e totu e a is valoris suus chi non sunt minoris de is aterus, ma cun custus aterus sunt prontus a chistionai, a dialogai, in su respiru de su mundu. Tocat a fai unu arrexonamentu mannu e seriu asuba de is valoris de s identidadi. S essiri sardu nostru no s intendit satisfau dae su depidu de sa storia. In custu mundu chi cambiat nosu puru, sardus, si depeus torrai a fai, si definiri in una identidadi noa. Una identidadi chi benit de is arrexinis profundas, ma chi castiat e chi progettat po su tempus chi at a bènniri cun ominis nous. Custa identidadi, custu valori de natura in medas sardus est ancora a su stadu de emotzioni, prus pagu de cussentzia, prus pagu de arrexonamentu. Sa nostalgia chi de tempus in tempus si portat unu balsamu de cunfortu in su logu nostru e si pigat a scoramentu in terra allena, no bastat po s impresa chi nos aspetat. Identidadi, autonomia est puru capatzidadi e intelligentzia de fai. Bolit nai caminai de séi, trassai is moris proprius e mirai a su puntu sceberau. Sa libbertadi at a bènniri, si is sardus no tenint timoria. Nosu sardus seus unu populu feriu ne is seculus de su dominiu, ma ancora biu gratzias a Deus. GIUANNI LILLIU

21 Sentidu de libbertade a Miriam

22

23 Birdiera o logu de istúdiu? Casi noi annus fàidi, in su 1972, est nàsciu su Istitutu Superiori Regionali Etnogràficu, cun sedi in Núoro. Dhu iant bófiu vàrias fortzas políticas demogràticas, e, in prus, su partidu comunista. In s atrupélliu de sa política de sa Rinàscida e de sa chistioni sarda, si crediat de podi agiudai sa libberazioni de sa genti e de sa cultura brabaxina ponendu a fundamentu, cun is àteras cosas, unu médiu iscientificu comenti su Istitutu Etnogràficu. Fiat un istrutura fata po studiai su nascimentu, su crescimini, su stadu de oi e su cambiamentu de sa civilidadi, diversa e ispetziali in medas bisuras, de sa Sardigna prus profunda e primitiva. Unu combinamentu de teoria e pràtiga etnogràfica, po acrarai totu sa mesura istórica (de arregordus, de atus, de valoris e de mancamentus) de su pópulu sardu, in is logus e is tempus de eriseru e de oi. Duncas: etnografia foras de is móglius funtzionalis e colonialis de unu Frobenius o de cussus criminologus comenti Mantegazza, pòberus folkloristas de is istudius de traditzionis popularis. Etnografia comenti istória. Su passau (diacronia) e su presenti (sincronia). Unu istúdiu po cambiai is Sardus a su tempus chi benit, crescendi de sei matessi, cun sa identidadi insoru, ma chene arrefudai is virtudis de is àterus: italianus, mediterraneus, europeus e de totu su mundu tzivili. Po ponni in èssiri custu progetu, sa lei de su 72 pensada unu inginnu simpli, de pagu costu, chene tentatzioni de clientella: unu Contzillu fatu de amministradoris e de istudiaus, eletus de is Universidadis sardas. In custus noi annus passaus, su Contzillu at fatu su chi at pótziu. Innòi at camminau comenti de unu cuadhu de bellu portanti, innòi comenti una achetixedha in domas, a tóntinu e a imbrúchinus. Po istúdius e manifestatzionis iscientificas e políticus culturalis at ispéndiu duus miliardus e trexentus corantunu millio- Nazione Sarda, Martzu 1981

24 24 GIOVANNI LILLIU nis. A su chi nant, cancuna borta at istrintu sa bussa, àteras bortas at obertu meda su grifoni, prus de totu arruscendu is arriedhus de sa cultura de sinistra, chi depit pagai ancora certus contus. Aici funt is tempus! Chini si cuntentat e chini non si cuntentat. Non si cuntentat su partidu comunista. In una proposta de lei, presentada su 27 de su mesi de ladàminis de s annu passau, si acatat chi su Istitutu de Núoro est in su piticu unu pegus istratallau de sa limusineria manna de sa Regione, unu strumíngiu de istrutura, una birdiera (contenitore) filidha. Insaras, ita fai? Arrexonat sa lei a suba: Nuovi compiti dell Istituto Superiore Regionale Etnografico. Ponni in su Museu de su costúmini de Núoro, su saltafossedhu de su 72 e fabbricai una bella carrotza a cuatru arrodas (unu carrozzone in dialetu toscanu), totu frorigiau a foras e a intru càrrigu de genti in s abetu de sa brovendha de sa lei noa. De su Istitutu (nant is comunistas) ndi fadeus unu centru de su sistema museali integrali regionali, feti po sa etnografia, in relatzioni istrinta cun sa Regione (depeus intendi cun su Assessori a is benis culturalis), chi serbit is Museus de is Entis Localis e ndi órdinat is atividadis culturalis. Est facili a biri s arriscu de custu propósitu. S ómini e sa genti sarda, in sei e me is relatzionis, passant de personas totalis a cosas de folklore. S istúdiat feti su subbalternu presenti, su passau non esístiri. Si segat una línia de vida, una continuidadi étnica morali e istórica, e aici, non si cumprendint prus is fatus intelletualis e materialis de unu sistema, diminuidu a fratzioni. Duncas: unu modu de biri béciu, uno respiru curtzu, unu campu serrau, su passau de su càvuru. Custa istrutura, progetada po produi istúdiu e progressu in su pensai iscientificu, non podit, in su matessi tempus, organizai servítziu e cordinai atividadis de dexi o binti museus etnogràficus de s Ísula. Aici, s Istitutu est cundennau a èssiri un òrganu burocraticu, carriau de personali e de totus is problemas chi custu ponit; totu atentu a is pinnicas de s amministratzioni, e pagu o nudha profundau in sa costrutzioni de su connosci iscientificu. Perdit su caràteri culturale e pigat s idea de museu. Sa filosofia museali de su Museu de su costúmini (museu de bistiris e de prendas antigas) de Núoro, fata fuiri de sa lei de s 80. Lei, sa de s 80, chi andat a su controllu totali de sa matéria etnogràfica e a s organizatzione regionali de sa matessi, in unu ispíritu de centralismu, de su cali connosceus is arréxinis ideológicas, ma chi non

25 SENTIDU DE LIBBERTADE 25 podeus non denuntziai, in s umori centralista generali chi est torrendi a curri oi in sa Regione, dignu in totu de sa línia borbonica de su Stadu italianu. E custu mentras in su palatzu de foras ciaciarrant de Regione de autonomias, de autonomias internas, de garantzia autonomistica. Adiosu a s autonomia comunali, in sa amministratzioni de is museus e in sa cultura de is bidhas, si custa lei non benit temperada (mellus iat a essi a dha firmai in totu). Ma comenti funt tostorrudus custus innamoraus pérdius de sa cultura de Regione! Duas àteras cosas bollu nai a pitzus de sa proposta de lei noa. S art. 19 (organicu e cuncursus) narat chi is postus de s organicu de su personali depint essi asseguraus cun cuncursus púbblicus. Però, est isparessiu un elementu de autonomia chi, de custu ladu, fait ispetziali sa lei de su 72. Is postus funt allogaus a sardus o a tzitadinus italianus, residentis in Sardigna a su mancu de cincu annus. Po su personali iscientificu, sa lei de su 72 preferiat is dipromaus in sa Scola de Specializatzioni in Istúdius Sardus, in cursus de perfetzionamentu in is Universidadis sardas; a pustis in àterus. Unu modu de donai trabballu a is Sardus, prima de totus, est de garantiri sa preparatzioni iscientifica de is cuncurrentis. Cun sa lei de s 80 dogna pilloni continentali si podit setzi, cun bólidu fàcili, in sa mata sarda. Àtera cosa ispantosa est s art. 13 (Su cumitau iscientificu). Dhu cumponint cincu intra seti professoris nomenaus de is Facultadis Universitàrias sardas cun insegnàntzia de etnografia, sceraus de su Contzillu Regionali. Aici, su Contzillu giogat a dhàdharas a pitzus de is professoris e dhus ispratzit ( lottizza in dialetu toscanu) segundu is ideologias. Ndi bessit unu Cumitau políticu no iscientíficu. S Universidadi non at bófiu mai beni e non bolit mai beni a sa Regione mancai ndi sucit is titas mannas, prenas de lati generosu, faendu mali, a pàrriri miu. Ma custa proposta dha portat a ispudai in faci a sa Regione. Insaras, sa lei de s 80 (si non benit mendhada o arritirada) portat in sei, si non totus, partis de is malis de sa lei asuba de sa língua, cultura e civilidadi sarda, de sa cali eus chistionau in su númeru de Nadali de Natzioni Sarda. Lei centralista, custa, e cun sa ideologia de cultura de regione. A propósitu de custa úrtima lei apu biu chi ndi iscriiat in su númeru de su 21 de gennàrgiu La Nuova Sardegna : noa o prena ancora de sa fantasia e de sa mística de siur Rovelli? Donaus iscon-

26 26 GIOVANNI LILLIU tau chi, cussu giornali, tratit a nosu de neoromànticus, o peus unu tzertu ratzionali isciustu de petróliu fintzas a ogus. S ispantaus, invècias, chi àterus intelletualis de cabu de susu, chi non dha pensant comenti de nosu, e chi nosu apretziaus in cantu sardus, pro difendi sa lei si cundennant, cun sa manu insoru, a tzerriai in agiudu is furisteris. Ancora una borta, comenti perdusèmini o matutzu de arriu, calat cudhu santu ómini de Tullio De Mauro, a si fai sa letzionedha de linguistica sarda connota in totu is cotillas, e asuba de sa necessidadi de sa educatzioni linguistica in italianu. Totus cosas bonas. Ma (mirai!) custu guru de sa linguistica italiana, non dhui est versu chi iscriat, a su mancu una borta, língua sarda. No, iscriit in La Nuova sempri parlata comenti e chi sa paràula língua sarda siat una spétzia de buconetu ferenau. Podeus pensai chi símilis personas, mancai bravus istudiosus, siant is defensoris de sa língua, de sa cultura e de sa civilidadi sarda, mancai rapresentanstis de unu Cumitau po is Minorias Étnicas e Linguísticas chi funt in Itàlia? E ita apu a nai? De Mauro at a essi puru unu bonu ortulanu linguisticu in is làcanas de Roma, ma is erbas linguísticas de domu nosta non dhas podit cumprendi un iscientziau chi non aggarrat (o non bolit aferrai) chi, in Sardigna, sa chistioni de sa língua (língua e non parlata ) non si risolvit solu in s iscola e in sa educatzioni linguistica. Est unu movimentu políticu chi sustàntziat s identidadi, sa autonomia e sa libberatzioni de su pópulu sardu de su colonialismu (naraus puru de su colonialismu intelletuali e culturali de is furisteris).

27 Candu is Sardus teniant relatzionis cun s Europa In su mesi de austu de s annu passau, apu iscavau una tumba de is gigantis ( gigantinu ) in su sartu de Fonne, in su logu de Bidistili o Durane, acanta de s istrada de Fonne a Mamujada. Est una de is binticincu sepulturas de custu tipu chi, fintzas a immoi, si connoscint in su sartu mannu de Fonne e chi si annoditzant, a prus de su númeru, po sa casta de sa forma, sa calidadi de su fabbricau e is sinnalis de architetura ornamentali e simbólica chi anti fatu in tempus diversus maistus de muru bravus meda in is artis insoru. Sa tumba iscavada in Bidistili est una costrutzioni a corpus allonghiau de SE a NW, cun sa parti de fundu girada comenti a una àbsidi e cun sa fronti in forma de mesu circu aundi, própiu in mesu, si oberit sa portixedha de intrada a sa fossa. Po casi totu sa largària de sa faciada, currit una muredha chi serbiat po ponni is ofertas a is mortus; e in sa parti dereta po chini càstiat, unu pagu ispostada a una parti, si bit una perda fita, arta unu metru e binti, posta a sinnali de sa tumba e po amparai, comenti e unu deus, is mortus. In su logu de custa perda si depiant fai is cerimónias po is bonànimas, cun pregadorias, brebus e depósitu de cosas de papai e bufai, poita si crediat chi sa vida terrena sighiat in s àtera cun is bisòngius materialis. Si est beru cussu chi nant is iscritoris antigus asuba de is Sardus de su tempus andau, acostumaus a dormiri acanta de is mortus po sanai de is maladias de su corpus e de sa menti, podeus supònniri custu costúmini presenti in sa tumba de Bidistili puru, comenti in àterus gigantinu de Sardigna. Is malàdius podiant dormiri in sa pratza de sa faciada chi si prestat po custu iscopu po sa forma allargada e arregorta a su própiu tempus e cun is muredhas po asséliu. Apalas de sa faciada, si allónghiat sa fossa, de cuatru metrus e binti de longària po uno e dexi de largària e arta otanta centímetrus Natzione Sarda, Febbraio Marzo 1979

28 28 GIOVANNI LILLIU asuta de is tellas chi dha acarraxant. Is perdas chi serrant sa fossa a parti e àtera in su fundu, funti totu bèni trabballadas comenti a is àteras de foras de su monumentu, pruscatotu in sa faciada e in su giru de apalas. Su pomentu puru est fatu bèni, a tellixedhas de granitu (sa perda manigiada in totu su fàbbricu) e acarraxau cun unu pillu de sítzili de frúmini chi fadiat de letu a is mortus, fortzis simbolizendi su viàgiu insoru in s eternidadi, fatu in s àcua cun d-una barca: una cosa aici si agatat puru in is navetas de Menorca, monumentus chi in is Balearis assimbillant meda a is tumbas de is gigantis sardas. Sa fossa dh aguantat, a is duas partis, unu pei de muru de forma ovali, a tellas istrantaxadas e parangadas, chi àrtziat apitzus de su sterrimentu e de su finimentu de foras de totu sa costrutzioni chi fiat amparada e cuada in artu de unu muntoni de perda e de terra, arcau po fai iscudi s àcua a bàsciu, in manera de no intrai in sa fossa e fai dannu a is interraus e a is cosas e prendas insoru postas impari in sa tumba. De su fàbbricu duncas, artu agiummai duus metrus, feti sa faciada aturat chentza de acarraxai, in bella vista donada, in particulari, de sa portixedha, de 50 centímetrus po 60, in perda trabballada bèni e marcada asuba de s architravi de unu cantoni a dentis e incravaduras, únicu ornamentu in totu su fàbbricu simpli e essentziali. In su logu de sa faciada, in cantidadi prus manna a sa parti dereta e acanta de sa perda fita, eus agatau medas ogetus de perda e pruscatotu de terra. De perda: betiledhus (perdixedhas simbólicas a punta), molas a manu, pistadoris, arroghedhedhus de ossidiana. De terra: pingiadas e pingiadedhas, brugnas, cícaras e cicaronis, pratus, testus e istréxiu po fai fogatzas, custus úrtimus cun su fundu sinnau a puntus, arrigas e iscrichedhus cumpostus in modu de frorigiai is fogatzas de farra o cun gerdas e cun ollu de porcu, chi si oferriant a su mortu. Eus agatau puru ogetedus de terra in forma de conchedha de fusu, istampaus in mesu, aici piticus de fai pentzai a granus de collana. Aintru de sa fossa no si est agatau perunu arrestu de ossus de mortu, poita su granitu est un arratza de perda chi isperdit sa sustàntzia orgànica. Però est abarrau unu pagu de is cosas postas acanta de is mortus, de su meda chi dhoi fiat aintru, destruiu de is circadoris de schisòrgius: tassas de terra e unu bratzaletu de ferru. Importanti meda s iscoberta de custu bratzaletu, poita est su primu ogetu de ferru chi si agatat in is tumbas de is gigantis e puru in is àterus monumentus de s edadi de is nuraxis, de candu est custu tipu de tumba. Su ferru in s ocidenti de s Europa, po cantu oi si ndi

29 SENTIDU DE LIBBERTADE 29 iscidi, no si connoscit ainnantis de su séculu nonu prima de Cristus. Custu bolit nai chi, raportau a cussu de su restu de s Europa s isvilupu materiali de sa Sardigna, su ferru in s Ísula si podit pentzai arribbau e usau, prus o mancu, in su própriu tempus. Duncas, s edadi de sa sepultura de Bidistili e de su bratzaletu chi dhoi eus agatau impari cun is àterus elementus de terra, si ponit, a su prus prestu, a noixentus annus ainnantis de Cristus. Però, sigumenti s ogetu est de contai de is úrtimus de is tantis interramentus fatus in sa tumba in d-unu períudu longu, su tempus de s orígini de sa costrutzioni est de portai a un edadi prus antiga. Iat a èssiri de su 1200 a su 1000 ainnantis de C., comenti faint supòniri unus cantus istrèxius de terra agataus in su logu de sa faciada e su cantoni frorigiau a dentis e incravaduras de architetura de sa matessi faciada: unu tipu de cantoni ( stele in fuedhu iscientíficu), presenti in àteras tumbas de logus de su sartu de Fonne (Gremanu, Medau, Tramassunele, Padru Ebbas, Seda Balloi, Màstala) e de diversus comunus sardus (Sédilo, Santulussúrgiu, Cúglieri, Torralba, Dorgali, e àterus). Sa tumba de Bidistili at agatau su puntu de unioni in su sentidu e in sa pràtica de sa natzioni. Sa tumba de Bidistili, comenti e is àteras nomenadas, si ponit, inter is prus recentis, in sa scala progressiva de su gèneri gigantinu, chi nascit, cun is esemplus prus antigus a stele in forma de trapétziu e arcada, assumancus a sa fini de su séculu XVI (ainnantis de Cristus). Su tempus de sa tumba de Bidistili (su gimitóriu de una bidhixedha acanta a is nuraxis de sa Crapidura e de su Lachedhu), est giai cussu aundi s architetura nuràgica, eus a nai s architetura a perdas mannas chene ciumentu ( megalítica ), si cumprit in totus is formas tochendu unu livellu ténnicu bastanti artu. Custu livellu est coerenti cun su progressu económicu e civili de sa sociedadi sarda de is tempus e cun una forma política chi no fiat arribbada ancora a cussa de un istadu. Tempus de autonomia e de autuguvernu natzionali sardu, tempus de indipendéntzia de sa Sardigna chi no depit èssiri feti cosa de arregordu, ma ispinta istórica po cussu movimentu de libberatzioni de oi, chi sa prus parti de is Sardus disígiant e bolint ponni in èssiri in sa cultura e in sa política.

30 Foras de sa riserva In Sardigna, s italianu est una asubastrutura linguística in cantu si ponit in d-unu raportu de fortza aintru de una cultura e de una língua dominanti cun d-una língua e una cultura dominada (sa sarda). Su raportu est unu fatu de colonialismu chi est sighendi, est durendi. Po custu, sa gherra po sa língua e sa cultura sarda passat in sa prospetiva de unu processu de decolonizatzioni: decolonizatzioni puru de su puntu de vista políticu (autodeterminatzioni) e económicu (autodecisioni de isvilupu). Prus in generali est chistioni de decolonizai s istória sarda. Bisòngiat a gherrai, prima de totu, po fuliai a mari, foras de sa frontera paradisu de sa Sardigna, is colonialistas e is sucursalistas: sa burghesia comporadora. Custus funt papendisí totu e a totus nosu Sardus. Custus funt is papadoris e is ingurtidoris, is brentuxus de sa língua sarda. Funt is glotòfagus comenti narant unus cantus linguistas de oi anticolonialistas e antiimperialistas. Consillu de ligi su libbru de Calvet asuba de Linguística e colonialismu. De su chi apu nau nascit sa necessidadi, si boleus cresci, si boleus torrai a nasci veramenti, de pentzai a s autonomia sarda no in su sensu de s autonomia chi si at arregalau s istadu italianu cun su Istatutu ispeciali, eus a nai custa autonomia imbalsamada de sa Regione, chi est a culu in terra in mesu de su fallimentu e de sa crisi. Si tratat, invècias, de ponni in èssiri un autonomia noa, comenti e libberatzioni natzionali de sa Sardigna e de su pópulu sardu. Sa chistioni de sa língua sarda si ponit aintru de custa cuscéntzia natzionali sarda, ndi format su fundamentu essentziali. No dhoi at língua chene natzioni e no dhoi at natzioni chene língua. Su sardu no est feti una língua veiculari (de comunicatzioni). Est una língua naturali e istórica puru. Naturali in su sensu chi est Natzione Sarda, Aprile Maggio 1978

31 SENTIDU DE LIBBERTADE 31 s espressione de totus cussus chi funt nàscius in su logu. Istórica poita portat in sèi una càrriga manna e fundada in sa realidadi de istória (bollu nai de vida) passada e in movimentu. Po custu su sardu no est unu dialetu o unu gergu. Eus a nai chi, in generali, no si agatant comenti e talis dialetus, ma línguas cun modulatzionis geogràficas, istóricas e socialis. Su fuedhu dialetu est un inventzioni, unu artifítziu de su poderi e de su domíniu, e de is linguistas serbidoris de su poderi e de su domíniu. In prus, sa língua sarda, cun is variedadis suas, est una língua, istràngia de is línguas italianas, comenti sa cultura sarda est una cultura istràngia de is culturas italianas. No dhoi at una cultura italiana populari. Sa cultura italiana natzionali est sa cultura uficiali de s istadu italianu, no est una cultura de su pópulu italianu, ricu de culturas diversas una de s àtera. Sa língua sarda no est inferiori a nisciuna de is línguas italianas. Sa sarda e is italianas tenint su matessi prestígiu, sa matessi dignidadi, sa própiu nobbilesa. In generali no dhoi at, in sèi, una língua superiori e una língua inferiori, comenti no dhoi at pópulus e culturas inferioris e superioris. Custa distintzioni est frutu de s idealismu e de s ideologia colonialista e imperialista de sa cultura europea ocidentali. S idea est cumentzada a is tempus de is monarchias assolutas, apustis dha ant afortiada s illuminismu e su giacobbinismu e, in úrtimu, at marcau su triunfu cun su colonialismu imperialísticu apitzus de is natzionis e de is pópulus de su tertzu mundu. Custus argumentus mi portant a nai cun fortza chi sa língua sarda tenit deretu a èssiri língua de manígiu populari e uficiali, in Sardigna, acanta de s italianu: in is iscolas, in is ufícius, in is tribbunalis e in àterus logus. Est unu deretu naturali e istóricu, est unu deretu étnicu e de pópulu-classi. Nau de pópulu-classi, poita sa língua oi dominanti est una língua de classi: sa língua chi si at impostu s istadu italianu burghesu e unitarista, bocendu, cun sa lei e cun sa violéntzia, su fuedhu de totu su pópulu sardu. Candu eus a tenni custu deretu de fuedhai in sardu, chene acàpiu perunu, eus a èssiri meris de nosu, eus a podi chistionai in su sériu de autonomia. Insaras veramenti sa Sardigna no at a èssiri una natzioni dipendenti comenti est oi, in d-unu momentu chi su colonialismu de foras e de aintru at tocau sa punta prus arta de totu s istória coloniali sarda. Po fortuna, oi sa genti cumentzat a si acatai de su domíniu, o a essiri foras de sa riserva e de su presoni in sa terra sua. Sa costanti resistentziali de refudu, passiva, est passendu a resi-

32 32 GIOVANNI LILLIU sténtzia ativa. Su sardu est essendu de sa montagna e torrendusí a incarai a su mari. Bastat a castiai is gherras, is movimentus de is giòvunus, de is féminas, de is disamparaus, de is pastoris, de is messajus e de is àterus trabballadoris económicus e socialis. Su pópulu sardu tenit cusciéntzia de èssiri unu pópulu dominau, iscít chi sa natzioni sarda dha dóminat su colonialismu de s istadu italianu, a parti totus is àterus domínius chi funt fendi de sa Sardigna sa bassa de s Europa e de su Mediterràneu: multinatzionalis de su petróliu, basis militaris, centralis nuclearis, costas serradas a muru de su turismu internatzionali capitalista, ciumentu in terra e in àcua e si fessit possíbbili puru in celu incuinau de fumu, de fragus e de velenus. Bollu nai un úrtima cosa po su sardu in iscola. In s iscola si depit istudiai e imparai su sardu, però no po fuedhai mellus s italianu. Assinuncas est a acetai chi su sardu siat inferiori a s italianu, acetai su domíniu, acetai su colonialismu. Su sardu si depit manigiai in iscola, comenti e in dogna àteru logu, in cantu sinnali de libbertadi de sa natzioni e de su pópulu sardu. Sa liberatzioni de su fuedhu andat impari, in su própriu tempus (e no apustis comenti unus cantus narant) cun sa libberatzioni económica, sociali e culturali sarda, in d-unu fuedhu cun sa libberatzioni política natzionali sarda, libberatzioni totali, libberatzioni globbali. Custa po mei est s autonomia: totu s àteru est ciaciarra, in italianu aria fritta. E cantu ciaciarra siat dhu dimustrat su libburedhu chi sa cambarada intelletuali de su Minculpop de sa Regione sarda at mandau a totus is iscolas de sa Sardigna, po celebrai is trint annus de su Statutu sardu bacucu. Est su libburedhu de s autonomia de su regimi, mistificada cun metàforas prenas de abantu e propagandada in manera rituali po s apariéntzia. Est unu libburedhu chi intèrpretat s autonomia e s istória sarda in modu fatziosu e cun dupiesa, cun fingidura, dha fait calai de artu, comenti e unu mitu e unu dogma, a su pópulu, pentzendi de dhu improsai e dhu impreni cun fuedhus e ideas comenti is badalocus faint cun is pipius. Cancunu mi at nau chi custu de autonomizai su pópulu sardu arregordat meda su mellus istili istalinista.

33 Sa chistioni morali puru Custa barca italiana fait àcua a dógnia parti e no funt in pagus a dha biri giai afundendi. Sa classi política, po si tenni a galla, de tempus in tempus inventat dógnia dimóniu de fuedhu. Ainnantis s emergéntzia, apustis s unidadi natzionali, immoi sa chistioni morali. A cosas sérias si arrespundit cun sa retórica. Ciorbedhus buidus non podint fai si no ciàciarra. Genti abbituada a ingurti no tenit ganas de pentzai. Aici, sa Repúbblica nostra est un ispétzia de giganti chene conca, chi camminat comenti a unu tzurpu, in poderi de nisciunus e de totus, in mesu de su caos e in su sciàsciu generali. Una Repúbblica bècia iscarabeciada chi si at postu asuta de peis sa Resisténtzia e su trabballu. Narant: C est Pertini. Est berus: un ómini onestu; unu passau morali e civili, un esemplu de vida. Perou, candu dhu biu camminendu, béciu, unu paghedhu aggobbau, tristu, mi parit chi de unu momentu a s àteru potzat imbrunchinai e arrui: e cun issu sa Repúbblica. Oi, veramenti, tenit sensu su díciu antigu de unu poeta: Italia, terra de mortus. Mortus de su terremotu de sa Campània e de sa Lucània, immàginis de sa morti de su Mesudí bociu de sa natura e de su profitu colonialista de su Nord. Mortus de su terrorismu de istadu e de s irratzionalidadi de manca e de dereta. Mortus (aici funt) in is galeras ispecialis. Mortus in sa cusciéntzia: mafiosus, camorristas de istadu e de cungregas. Mortas is ideas o is passionis: su 68, su 77, su conformismu de sinistra. Fragu de mortu cumenzat a tenni su marsismu, fintzas is santus de su comunismu de bidha nosta. Montanelli currit prus de Gramsci. Sa cultura de Agnelli balit prus de cussa improdhera de is sindacaus. Cara de mortus ammostant is partius chi, in su parlamentu, in is cungressus, in sa sociedadi chi dhus arrefudat, faint un ispétzia de ballu de ispéigus, àterus Nazione Sarda, 20 Gennaio - 20 Febbraio 1981

34 34 GIOVANNI LILLIU dhus assimbillant a unu teatru de màscheras. Casi mortas funt is istitutzionis. Una múmmia sa Regioni sarda. Bivit feti su béciu mannu (Gran Vecchio). No est una persona física. Su Generaloni no dhi at a ponni mai is ferrus. Est su ispíridu chi at fatu s Itàlia: su centralismu, su colonialismu e imperialismu internu. Su dimóniu chi at postu de s inghitzu e chi sighit a ponni sa chistioni morali: sa vera chistioni morali. Est su dramma istóricu intr e Nord e Sud, Europa e Mediterràneu, Bàrbarus e Grecus-Romanus. S invasioni noa de is Bàrbarus est incumentzada cun sa fusioni de Piemonti e Sardigna, comenti at bófiu su giacobbinismu (centralismu) de sa burghesia mercantili castedhaja in su Su Piemonti at sighiu e cumpriu s invasioni barbàrica cun s unidadi de s Itàlia. Su Risorgimentu, conchistendu e cunfundendu in s unidadi política-territoriali is regionis-natzionalidadis italianas, (italianas feti de língua), totu centralizendu e dominendu de impériu, no at fatu una Natzioni sintzilla de menti, de coru, de costúminis giusta po totus. At fatu una Natzioni-istadu artificiali (fintzas sa língua est artificiali), de un arratza-meri (dh eus a nai piemontesa ) in su Nord, e un arratza-serbidora in su Mesudí e me is Ísulas. Cavour e sa Destra istórica, sa Sinistra, Giolitti, su fascismu, sa demogratzia de oi ant ammanniau custu inginnu coloniali, custa unidadi fartza de profitu de una parti, de disunioni sustantziali de s àtera. Sa dí chi s isciollit custu acàpiu istóricu de su Mesudí in funtzioni imperiali de su Nord, s isciollit puru s unidadi piemontesa, artificiali, de s Itàlia. Ma sa matessi dí podit nasci s unidadi vera de s Itàlia. Sa chistioni morali, insaras, no iat a tènniri prus sensu e fundamentu. A innui bolint lompi custus fuedhus? Dh eus giai acinnau in su númeru passau de Nazione Sarda. Teneus s impressioni chi, in custa terra italiana de mortus, siat po capitai cancuna cosa de malu. Tirat unu millenarismu pessimista e negativu. Un ària de anarchia. Ma dhoi est in giru puru sa tentatzioni de s ómini forti. Si a incordonai sa Polónia dhoi funt is carrus armaus russus, innòi no ammancant carrus armaus de àtera arrexina. Reagan no est feti un atori cow-boy. Unu generali o unu coronellu conca de linna, a manígiu de su Buratinaju mannu, podit nasci de unu momentu a s àteru, puru in custa pàtria nostra a s apariéntzia chene moedhu e iscoglionada. Dhoi at genti chi cantat giai is atítidus a sa prima Repúbblica.

35 SENTIDU DE LIBBERTADE 35 Medas chistionant de segunda Repúbblica. Chi siat presidentziali o àteru a nosu Sardus s interessat fintzas a unu certu puntu. Cussu chi si interessat, invècias, est chi cambit su modellu de s istadu italianu. Un istadu no prus natzionali, ma plurinatzionali. Un Itàlia de natzionalidadis. Duncas, unu sistema nou aundi sa natzioni sarda podit agatai su logu giustu, coerenti cun s istória, cun is disígius e is deretus de sa genti sua. In custu modu, is Bàrbarus nordistas torrant a logu insoru, e is Romanus-Grecus sudistas bivant in libbertadi in is terras chi dhis apartenint. Aici, s Itàlia iat a essiri una terra po totus e de totus: una terra de bius e de onestus, unu concórdiu de autonomias sustantzialis, una Repúbblica morali.

36 Sa cultura de Regione Est in giru, giai de unu pagu de tempus, un ischema de disignu de lei asuba de sa tutela de sa língua, de sa cultura e de sa civilidadi sarda. S Assessori a s istrutzioni púbblica dh at passau, in su mesi de austu, a sa Giunta de sa Regione sarda. Cumenti is cosas funt andadas, apustis, no s iscidi. Sa Giunta, poberitedha, est ispaciada e sa Regione, oindí, tenit feti fragu de mortu. Cuau su soli de s unidadi autonomística, immoi chistionant de unidadi de sinistra po fai su guvernu. Mi domandu cumenti si fait a torrai a biu unu mortu chi, po is malefatas suas in trint annus, no podit meritai mancu unu centésimu de sa piedadi de Cristus po su pòberu, onestu, Làzaru. Ma lasseus custas cosas tristas cunsolendusí cun su biri chi, innòi, po sa sintzillidadi de su pópulu sardu, su sistema no at prodúsiu, finas a immoi, políticus imbusteris, generalis contrabbanderis, industrialis ladronis, magistraus colabbrodu e totu is àteras prendas de barbaridadi illustri chi acannacant s Itàlia. Naraus, invècias, unu fuedhu apitzus de sa lei de tutela. No de totu sa lei, naturalmenti, chi est un ispétzia de summa teologica chi ant cuncordau, a su chi narant, tres o cuatru santus Tomasus sardus, pibionaus de cultura. Bisòngiat, duncas, a reconnosci chi, apustis de annus de sonnu e de ignoràntzia, sa Regione sarda si est acatada chi si agatat una língua, una cultura e una civilidadi de is Sardus; e totu bolit regulai cun d-una lei de tutela. Su fuedhu tutela est cancuna cosa chi, a dhu intendi a s italiana (Deus mi ndi càmpidi!), fait pentzai a robba de allogai in níciu cumenti e prendas de antigóriu. Língua, cultura e civilidadi sarda no funti feti memórias de s istória, sinnus de su passau, ma categorias de su presenti, fundamentu de sa realidadi de oi, elementus de identidadi de su pópulu sardu aundi camminat su movimentu chi depit fai, indivíduus e sociedadi impari, sa Sardigna Nazione sarda, 15 Dicembre Gennaio 1981

37 SENTIDU DE LIBBERTADE 37 de cras. In àterus fuedhus si tratat de calidadis de sa natura sarda de ponni a suci e basi de s autonomia (est a nai de s autodeterminatzioni e de sa soberania de s Ísula), foras de is trassas políticas e de is inventzionis giurídicas chi faint is fillus de mamma bona po coglionai sa genti, oi prus de innantis. Própiu in custa lei de tutela si bit sa línia política trassera chi punnat a ridusi a s arrexoni grisa de sa Regione, in figura de limusinera manna, sa cultura sarda de dógnia livellu, a ndi fai un immàgini de su poderi. Sa Regione sarda est pentzada comenti a una màrdini grassa de milla titas aundi súinti, po tenni e donai cultura, procedhus de dógnia arratza. E s Assessori a s istrutzioni, in virtudi de sa lei, essit un ispétzia de imperadori de bàsciu imperu, chi tenit largitio, est a nai sa càscia de is donus po frandigai e domai is purdedhus pedidoris de brovenda: clientis de dógnia parti e arti de sa cultura. A sa stadha regionali benint itzerriaus, a papai, professoris universitàrius e poetedhus de cotilla, teatrantis e paliàcius de circu, obreris de su santu padronu e grupus folclorísticus, musicantis, badhadoris e literaus, giornalistas e ténnicus de sa documentazioni, in d-unu fuedhu operadoris culturalis de is istitutzionis e in libbertadi. E totus, tentus a su murrali, incruant sa conca, annigrendu o tzunchiendu candu, de tempus e a misura sua, su bastanti mannu passat su buconi. Sa matraca e s ingignu de custu disignu de polítiga assistentziali clientelari de sa Regione in sa cultura (no si fait ispantu poita sa matessi est sa política generali regionali de is tempus de Noè), funti me is artículus 4-7 de sa lei. Po s art. 4, benit costituia, in s Assessorau a s istruzioni e is bènis culturalis, una Consulta regionali de sa língua e de sa cultura de is Sardus. Custa Consulta est un òrganu de sa Regione, chi benit consultau e fait propostas asuba de is chistionis de indiritzu generali de is atividadis culturalis in Sardigna. Duncas, est un òrganu burocràticu, orgànicu a sa Regione, in funtzioni e in dipendéntzia de sa Regione. De is trint unu cumponidoris de sa Consulta, bintiduus, funti de is cungiaus de sa burocratzia, feti noi de s àrea de sa libbertadi. Si podit cumprendi, fintzas de innòi, ita at a sutzedi, in fatu de libbertadi e de cultura, cun d-una majoria de membrus abbituaus a arrexonai feti in punta de lei, cun paràmetrus culturalis círdinus e cun is ogus cuaus cun is facilis de sa cultura de istadu o de parastadu. In prus, po regulai politicamenti custu cuntzillu de ufitzialis de sa cultura (ammancant feti is militaris), sa Consulta est presidía de

38 38 GIOVANNI LILLIU s Assessori a sa púbblica istrutzioni, bènis culturalis, informatzioni, ispetàculu e isport. De custu cuncordu essit su fatu chi, in mancàntzia de poderi decisivu de sa Consulta, s únicu a decidi candu e cantu issu bo1it, at a èssiri própiu e feti s Assessori. E aici nosu, chi grisaus sa cultura de Istadu, eus a tenni sa cultura de Regione, po no nai sa cultura de Assessorau. Sa língua, sa cultura e sa civilidadi sarda podint andai innorammalas! Insaras, ita proponeus nosu? Acoitaus a dhu narri. Unu Contzillu (no una Consulta chi bollit nai àtera cosa) po sa cultura de is Sardus, cuncordau cun óminis líbberus, elígiu po su tresunu de su pópulu sardu, su tresunu de is Comunus de sa Sardigna e s úrtimu tresunu de su Contzillu regionali. Unu Contzillu democràticu, no burocràticu, populari e no elitàriu, cun is poderis de fai programmas e de decidi interventus e contribbutus, presidíu de unu membru internu a su Contzillu etotu, elígiu de su Contzillu matessi. Is delibberaus de su Contzillu béninti mandaus a efetu de is ufítzius de s Assessorau. Unu Contzillu fatu aici, disorgànicu a sa Regione, chi trabballat in libbertadi ascurtendu sa domanda culturali chi benit de dógnia parti de sa Sardigna, finas de su prus profunda e iscaréscia, podit esprimi una cultura sarda sintzilla, foras de is perígulus de sa cultura de istadu e de sa cultura de Regione, in àterus fuedhus de sa cultura burocràtica e política de genti abbituada a cumandai po is interessus cosa sua. No mi fatzu illusioni chi custa boxi bengat ascurtada de su poderi. Poita intantis, óminis de cultura e de pseudocultura, funt aspetendi sa brovenda regionali, sa lei de tutela at a andai ainnantis. De su restu iscieus s arrexoni de custa e de àteras propostas de lei presentis oi in su Contzillu regionali po arrefudai, chene mancu dha castiai, sa proposta de lei de initziativa populari asuba de su bilinguismu, depositada in sa Regione prus de duus annus fàidi. Lei chi pítziat a is amantiosus colonialistas de su bilinguismu imperfetu, ma única lei chi determinendu una paridadi de cultura e de língua chi si ammancat, boghendusindi de s istadu de opressioni e de dipendéntzia, si ponit in cunditzioni de realizai, una bona borta, sa libberatzioni natzionali de s Ísula.

39 Sa preistória de Santeru De s antigóriu s ómini est arribbau in sartu de Santeru. Una terra grassa, in paris, su mari, is istàinus, is frutus naturalis, totu in custu logu nci fiat po dhu fai bènniri, cust ómini, de su passau prus atesu de nosu. Candu est arribbau de cancuna parti de su Mediterràneu, fortzis de is terras bonas de s Orienti, cun siguresa dèu própiu no ddu potzu nai. Acanta de innoi, in su Cúcuru de is Arrius, in su Sinis de Crabas, si funt agataus, de pagu, arrestus de barracas e tumbas abertas in s arroca, chi si creit potzant èssiri de cuatrumila annus ainnantis de Gesugristu. Si funt arregortas istatuedhas e ceràmicas bellas meda de sa cultura chi si narat de Bonuighinu (una gruta de Mara in su Logudoro). Custu fait pentzai chi su Sinis de Santeru, comenti su Sinis de Crabas chi est me is trèminis, fessit abbitau in su própiu tempus de su Cúcuru de is Arrius. Certu s abbitatzioni at sighiu apustis de sa prima e is costúminis s assimbillant prus o mancu a is prus antigus. Tempus, custu apustis de sa cultura de Bonuighinu, chi nosu archeòlogus naraus de sa cultura de Otzieri. Est custu su nòmini chi donaus a unu sistema de abbitúdinis, de ideas, de cosas materialis (ogetus de perda, marighedhas de terra lisa e pintada, istatuedhas de màrmuri, prendas de perda rara, de ossu, prata e arràmini) bistas e agatadas sa prima borta in d-una gruta de Otzieri: a Santu Micheli, a orus de fora de sa bidha de su Logudoro. De custa, su nòmini de cultura de Otzieri chi oi bideus presenti in totu sa Sardigna, acanta de mari e in is logus prus aintru, fintzas in cussus de is Brabaxinus. Duncas, custus bènis culturalis antigus de sa cultura de Otzieri dhus connosceus puru in su sartu de Santeru, e mellus ancora in su Sinis de Santeru. In su logu de Costa Atzori, in is annus sessanta, Enricu Atzeni at Sardigna Antiga. Maju de su 1983

40 40 GIOVANNI LILLIU arregortu discuedhas e àterus vasus de terra, totu frorigiaus cun disignus in geometria. Un àteru logu de sa matessi cultura de Otzieri est cussu de Perda Lada. A su paris de terra funt istétius bistus arrestus de barrachedhas, cun su craboni e su cinixu de su foxili, e chi nosu podeus pentzai fatas de fenu e de istoja apitzus de palus de linna (s arti de intèssiri fenu, chi at fatu famosus is Santeresus, tenit arréxinis in s antigóriu). In mesu de is domixedhas de Perda Lada si podint arregolli, de tanti in tanti, bogaus de terra cun s aràdulu, gortedhedhus, lamas e fritzas de sítzili e de ossidiana (sa perda crobina) chi portànt trabballada o po dha trabballai de is mineras de Monti Arci. E impari cun custus ogetedhus de perda si agatant brugnas, pingiadas a tres peis, pratus, discuedhas, sartainedhas e àteru istrexu de terra fatu a manu in terra pòbera, totu cosas chi serbiant po sa coxina, po papai e bufai, po allogai provistas. In is facis lisas de is mellus de custas ceràmicas de cincumila annus fait, su congiolàrgiu at imprentau arrigas, triàngulus, zigzag e àterus disignus linearis, cun d-unu istili simpri e de efetu in su própiu tempus, de assimbillai a modus de frorigiai de àteras terras de s Egeu (e de s Orienti prus acanta). Cosas prus o mancu ugualis a cussas de Costa Atzori e de Perda Lada si funt agatadas in sa bidhixedha de Sal e Porcus, sèmpiri in su Sinis de Santeru. Is abbitantis de totus custus furriadroxus de pagas ànimas piscadoris e cociulajus, messajedhus, artisanus, féminas de domu e de sartu poniant is mortus insoru in tumbas istuvioladas in s arroca, chi si lassàt trabballai bastantementi in su Sinis chi est de perda e arena de orígini marina. Connotu fintzas de su 1957 est su gimitóriu de Serra is Araus, a tres chilòmetrus e prus de Turri Scala de Sali e a cincu de su Pallosu, iscoberta chi anti fatu is fradis Atzoris de Aristanis. Apustis dhoi at fatu iscavus Enricu Atzeni. Is tumbas funt de su tipu chi is Sardus narant «domus de gianas» o «forrus» po sa forma prus antiga, eus a nai un aposentedhu in tundu, cun sa bovidedha a sa manera de cussa de su forru. Tenint un intrada a putzu, cancuna fintzas cun iscalitedhas a gradinus fatus a sa bona. S aposentedhu de sa tumba chi ant agatau is fradis Atzoris, e chi apu istudiau dèu annus fait, s únicu finas a innoi connotu, est de 7,70 metrus de longhesa po 4,30 de largària, artu unu metru e trinta. Su putzu de intrada est longu 80 centrímetrus, cun 60 de largària e unu gradinedhu de 80 de pei.

41 SENTIDU DE LIBBERTADE 41 Sa cosa prus ispantosa de custa sepultura a «domu de gianas» est sa serradura de sa buchixedha de sa tumba: una tella o losa de perda de arena, arta m 1,36, larga de 58 a 60, de 6 a 7 de grussesa. Est fata a forma de retàngulu chi s istringit in sa parti de susu a figurai una conca de fémina apena sestada. In sa conca, o mellus in sa faci, si biint is ogus e sa buca, s arrestu de sa fisionomia est trascurau: su picaperderi at fatu s istàtua meda a sa bona, iscrafedhendu cussu chi prus importada. Est un istàtua de fémina siguramenti, poita in sa parti de ainnantis, bèni allisada cun s àscia e fortzis a iscrafedhu, s istallant is titas, e no funt duas comenti est in natura, ma cuatru, duas titas in susu e duas in bàsciu. Est una cosa irreali, comenti si podit cumprendi, dépia a su fini religiosu o màgicu de pònniri in rilievu sa feminilidadi, eus a nai sa fertilidadi de su gèneri umanu e de totus is bènis de sa terra e de sa natura chi si ammesturant in s idea de Deus. De fatu, s istàtua si suponit siat sa figura de sa dea mama, sa divinidadi principali chi in cussus tempus antigus (chi narant de su neolíticu, iat a èssiri de sa perda allisada) si pregada in Sardigna comenti in totu su Mediterràneu, de s Anatólia a s Ispagna e fintzas in s Europa atlàntica e setentrionali. Custa figura de dea de sa natura bundantziosa, totu titas po allatai su fedu, de una parti acrarat su tipu de religioni incentrau apitzus de una entidadi maternali, de s àtera parti iscóviat sa forma de economia fundada asuba de su trabballu de sa terra e de su gosu, non sentza de sudori insaras puru, de su lori: su trigu giai connotu in Sardigna cincumila annus fait (ndi ant agatau in sa gruta de Gonagosula in sa badhi de su Cedrinu in Olíana). Acinnat puru a una sociedadi matriarcali, aundi sa fémina, e sa mama de prus puru, teniat un importànzia manna e fintzas su cumandu in sa comunidadi de sa famíglia e de sa tribbú. Si teneus contu de custas ideas e significaus prufundus de sa religioni antiga de sa Sardigna a basi de laurera, si podeus mellus isplicai sa preséntzia de sa tella-fémina in sa tumba de Serra de is Araus, posta in su mundu de is mortus po dhus fai torrai cun d-una immàgini de vida e de bundàntzia. S idea est chi sa vida bocit sa morti. Una illusioni de eternidadi, in genti simpri, atacada a is fenòmenus de sa terra, de su celu e de s inferru chi si figurant comenti unu mundu a s imbessi (fintzas is mortus in unas cantu domus de gianas e me is perdas fitas beniant figuraus a conca in bàsciu e peis in susu). Custas ideas isplicant puru is iscobertas, chi non acabbant de si ispantai, de tantis istatuedhas de màrmuri e de terra de sa

42 42 GIOVANNI LILLIU dea mama, fatas in Sardigna in custus úrtimus annus: distintas intr e totus po cantidati e po variedadi cussas de s Aristanesu. Arregordaus is figuredhas, talladas totus in geometria e de bisura meda simpri, de is logus de Concallonis, Cúcuru de is Arrius, s Arriedhu, Santu Sarbadori in sartu de Crabas; Gribaia, Cúcuru de Mari in sartu de Nurachi; de Santaitória; de Nuraxiniedhu; de Santajusta; in su logu de Su Anzu in sartu de Narbulia. Torrendu a su gimitóriu de Serra de is Araus de Santeru, naraus chi is iscavus ant bogau a pillu unu materiali arricu meda postu acanta de is mortus poita si creiat chi custus teniant in s àtera vida is bisòngius materialis de custu mundu etotu. Ogetus de perdas, prendas de ossu e de frutus de mari, una variedadi manna de ceràmicas lisas e frorigiadas in s istili de Otzieri e àteras cosas chi si donant un immàgini de sa vida e de su trabballu, e aici puru de su gustu, de sa genti de tremila annus ainnantis de nasci Gesugristu. Però, in is tumbas de Serra de is Araus anti sighiu a interrai in tempus apustis de sa cultura de Otzieri: eus a nai in s època chi passat de s edadi de sa perda a cussa de su brunzu e in su períudu prus antigu de su brunzu matessi, chi torrat a s edadi de is nuraxis. De fatu, in is sepulturas de Serra de is Araus ant agatau vasus lisus de sa cultura de Bunnànnaru (sa prima època de sa civilidadi de is nuraxis) chi si creit chi siat de is séculus intru de su 1700 e su 1500 sighentis. S edadi de is nuraxis Aici beneus a s edadi de is nuraxis. Is nuraxis no mancant in Santeru, comenti in dogna logu de sa Sardigna. Dèu no dhus connòsciu totus, e prus de mei nd iant a podi chistionai is giòvunus de sa lei 285 chi trabballant, mi parit cun ganas meda manna, in su sartu de su comunu de Santeru. Is nuraxis chi potzu nomenai iant a èssiri custus: Su Conventu, Is Benas, Saleborcus, Nuraghe de mesu, Àbbilis, Gúturu Diegu, Bidhamajori, Costa Atzori. Custus funt totus in su Sinis de Santeru, e dhus at istudiaus S.B. Ibba in su 1972, in sa tesi de làurea fata cun mei. Funt de agiungi is nuraxis de Soddí, Santa Maria, Sórighis, Arcipispu, S.Perdu, Columbus e su prus mannu e gloriosu s Urachi, eus a nai su nuraxi po antonomasia, po dha nai in limba istràngia. De is nuraxis de su Sinis, Su Conventu, Is Benas, Àbbilis, Gúturu Diegu e Bidhamajori funt, o parit chi siant, cun una turri feti, eus a

43 SENTIDU DE LIBBERTADE 43 nai de unu tipu simpri e antigu, fortzis fatus in sa fasi segunda de sa classificatzioni mia de sa civilidadi nuràgica: de su 1500 a su Is nuraxis Saleborcus e de Mesu funti de forma a duas o prus turris e bòvida, cun is agiunturas de muru fatas fortzis in sa fasi III: de su 1200 a su 900 a.c. Si cumprendit chi si tratat de unu supostu de cronologia, poita sa beridadi podit benni (si puru benit) feti de s esploratzioni de custus monumentus in parti asuta de terra e medas isderrutus po mori de sa natura e po curpa de sa genti chi no tenit arrespetu a is bènis suus prus antigus e pretziaus. De is àterus nuraxis dèu no connòsciu sa forma e nimmancu sa calidadi de is istruturas po podi nai cancuna cosa chi non siat imbusteria o fumu in is ogus, comenti sutzedit a cudhus archeòlogus de ventura (iscusaimí cust àteru fuedhu istràngiu ). Prus acanta a sa realtadi si podit èssiri, invècias, candu fuedhaus de su Nuraxi de s Urachi. Unu bellu fàbbricu de architetura nuràgica in su paris de su pauli de Santeru, s aiaju de Santeru de oi. Intru de su mari e is primas arturas chi si pesant faci a su Montiverru, arricas de centenas de nuraxis, s Urachi est in una posidura istratégica de primu órdini, bona tantu po sa defensa istàtica cantu po una manovra de campu. Própriu custa posidura, impari a sa monumentalidadi e s isperu de podi agatai pillus archeológicus cun materialis de edadis diferentis, m iant ispintu in su 1948 a fai provas de iscavu a ingíriu de su nuraxi. Però su benatzu, essiu a una tzerta profundidadi chentza de dhu podi asciutai e, prus de totu, su no tenni dinai (fiant is tempus apustis de su sciàsciu de sa guerra) non m iant permítiu de andai ainnantis in sa circa iscientífica. E oi feti, po cantu isciu, dhoi est sa possibbilidadi de torrai a fai is iscavus, cun médius e mètodus mellus de cussus de coranta tres annus fait. Comenti si bollat chi siat, in cussu primu trabballu de sa vida mia de archeòlogu (passada in d-unu bellu cuncordu cun is operajus e cun tanti genti amiga de Santeru), cancuna osservatzioni útili si est fata. E, mancai de atesu, podit èssi de cunfortu a is giòvunus archeòlogus chi mi sighint, casi totus allievus mius. S iscavu de su 1948 in parti iat isulau su fàbbricu de su nuraxi, fendu arreconnosci una figura imbodhiada de sa pranta de su monumentu e una sighida de istruhturas diferentis de muru. Eus a nai, prus in particulari: una turri arta e prus antiga in mesu; unu giru de turris abbovidadas cun feritojas, agiuntas in d-unu segundu tempus e, prus a foras, arrestu de muralla comenti e una avantzada : totu de perdas mannas de basaltu, a sa moda megalítica, comen-

44 44 GIOVANNI LILLIU ti si narat in archeologia. In úrtimu, apitzus de su sderrocu de su nuraxi, sutzédiu innantis de su séculu sétimu (edadi de un arrogu de búcheru etruscu agatau in su pillu de susu) dhoi at istétiu una torrada de vida. Custu iscóviant is domixedhas de perdas piticas e de làdiri, de edadi cartaginesa de is úrtimus tempus e de sa romana de sa repúbblica. Unu testimóngiu dhu donant is arrestus de ceràmica chi naraus campana, de su tipu A e de su tipu C, balsamàrius de terra arrúbia, una conchixedha in terra de un ómini niedhu, elementus de collocai in su tempus intr e su III e su I séculu a. C. Su pillu antigu, de is tempus de su nuraxi, est istétiu apenas tocau in calicuna parti, e at ammostau materialis de is séculus IX/VIII, fortzis s úrtimu momentu de sa vida de su nuraxi (eus a nai de su forti) e de is domus chi depeus supònniri acanta. In cutstus tempus prus avantzaus de sa civilidadi nuràgica (po Santeru connosceus arrestus in brunzu de duas istatuedhas de sordaus e duas figuredhas de bòi, unu cun su giuali, allogadas in su Museu de Tàtari), sa genti de su logu, libbera e pròspera, teniat relatzioni, de pari a pari, cun is colonus fenícius de sa costa de Tharros. Dh acrarat un àcia de brunzu, cun frorígius de follas, de su séculu VIII-VII, agatada in su sartu de Santeru, fortzis própiu in s Urachi. Apustis is relatzionis anti sighiu, sèmpiri in su raportu Tharros- hinterland de is Sardus nuràgicus, e dhu ammostat su tistivillu de búcheru etruscu chi apu iscavau dèu in d-una trincea de s Urachi. Totu custu indullit a torrai a pigai s iscavu de su nuraxi de s Urachi e, in su matessi tempus, a dhu defèndiri e a dhi donai valori in su sentidu de s istúdiu, po su gosu de is turistas de aintru e de foras e dhu nau cun fortza in sa cuscéntzia de su pópulu. No un iscavu po interrai is cosas in is magasinus proibbius de Castedhu, ma de ponni in vetrina a Santeru, po chi is antigus de su logu si potzant cunfrontai cun is nebodis de oi, e custus potzant suciai su mellus de is arréxinis po cambiai su benidori. S iscavu de s Urachi non depit èssiri feti cosa de archeòlogus. Invècias, at a dèpiri èssiri unu títulu de méritu de totus po sa gara civili de s identidadi sarda. In su progressu e in su cunfrontu cun su mundu de acanta e de atesu, depit serbiri a torrai a fai sa natzioni sarda.

45 Sa prima cultura sarda est nàscia cun su pastoriu Sa Sardigna, posta in su centru de su Mediterràneu ocidentali, est istétia sinnada, in dógnia tempus, cun sa marca de custu mari aundi, e po mori suu, at pigau su caràteri de una terra resistenti e cunservadora, meda de prus de is àteras ísulas. De custu ispíritu nascit sa capacidadi de sa Sardigna non solu de si mantènniri singulari e diversa, ma puru de si riprodúsiri de sèi matessi, mancai nci siant is contradditzionis de aintru e de foras, de classi e de cultura, de is óminis e de s istrutura. Una costanti istórica de identidadi at postu is Sardus in sa conditzioni de èssiri sempri bius de totus is integratzionis dépias a is colonialismus de eriseru e de oi. A is repressionis de foras casi permanentis is Sardus ant opostu s isperàntzia e sa fidúcia istórica e is fatus de una libberatzioni permanenti. Oi podeus sighiri, in cancu modu, cantu de s istória sarda si depit a is arrexonis mediterràneas. Fintzas de su períudu prus antigu su neolíticu sa Sardigna fait parti de sa comunidadi de is pópulus de su Mediterràneu, ponendusí prus acanta de cussus de Àfrica e de Ispagna. In custus tempus 5000 annus ainnantis de C. s economia de sa terra, is costúminis, sa língua fiant casi is próprius de s Orienti a s Occidenti de su Mediterràneu, is própius puru in sa Sardigna. De su 3000 a su 2000 ainnantis de C. nascit e crescit cussa chi si podit nai sa prima e vera cultura sarda de sinnu mediterràneu: sa cultura de Otzieri. Benida fortzis de Creta o de is Cícladas, custa cultura de marineris e de circadoris de metallus, si ambientat in s ísula e si fait a sarda, lompendi a unu gradu meda mannu de progressu civili. Arrica de pasturas po su bestiàmini, de terras po sa laurera, de pisca, in commérciu cun is pópulus de s Egeu, de Malta, de sa Grécia, sa Sardigna de insaras fut comenti e unu ponti aundi is culturas de su Mediterràneu passanta a sa Frància e fintzas a sa Penísula ibé- Nazione Sarda, Ottobre 1977

46 46 GIOVANNI LILLIU rica. Sa produtzioni materiali, s arti, is ideas e is símbulus faint a biri caràteris de una cultura sarda chi si no est própriu egemónica, ammostat de èssiri organizada in manera chi bastat a issa etotu, capaci de espansioni tanti chi comúnicat cun is terras de su Mediterràneu e de s Europa. E sa fortza est tali chi de is caràteris comunus sa Sardigna arrennescit a bogai unu càrrigu de identidadi chi si podit nai portau a sa perfetzioni, poita is creatzionis de sa fantasia andant impari cun is fatus de s arrexoni. Aintru de is cosas prus sinnadas de ispíritu mediterràneu funt is grutixedhas funeràrias, chi si narant «domus de gianas». Custas si agatant in dógnia logu de su Mediterràneu, in su continenti e in is ísulas, de s Orienti de acanta a sa Penísula Ibérica. Però in sa Sardigna nc est una variedadi prus manna e prus arrica de tipus: unu de custus cussu de pranta allonghiada influit in sa Frància fintzas a sa parti de Parigi. A su matessi tempus un àtera forma de grutixedha passat de Mallorca in Provence. A su tempus de sa cultura de Otzieri si connoscint is primus monumentus megalíticus: menhirs, dolmens, túmulus, turris a truncu de piràmidi, fatus po durai poita serbiant a onorai is divinidadis e is mortus. Funt formas chi, si non mancant in terras de s Europa e in àterus Continentis, in su Mediterràneu (Palestina, Malta, Córsica, Balearis, Penísula Ibérica e Àfrica) si presentant prus frecuentis e in cantidadi prus manna, e toccant misuras aici artas de podi chistionai de unu gigantismu costrutivu dépiu a una dotrina fundada apitzus de is fortzas de sa natura e de s ànima, de su Mediterràneu dilatada fintzas a s Europa atlàntica e de su centru. Però est de nai chi in totu custu cummérciu materiali e ispirituali, sa Sardigna mantenit s identidadi sua, tanti chi feti in issa bideus su tipu de sa turri segada a terratzas, su témpiu a ziqqurath (sa turri de Babele), caraterística de is terras de sa Caldea e de sa Mesopotàmia. Una cosa ispantosa de su períudu funt is figuras, isculpidas o pintadas in is tumbas: concas e corrus de bòi o de malloru istilizadas. Acanta a is mortus si agatant puru istatuedhas de màrmuri e de àteru materiali, chi riprodusint un immàgini de divinidadi materna: sa dea-mamma de sa religioni mediterrànea. Si crediat chi s unioni íntima de su malloru (su deus mascu) e de sa dea-mamma torrada magicamenti in mortus a bius e fadiat riprodúsiri is èsseris de su mundu animali e vegetali. Custas figuras de deus acrobaus, dipendint de su caràteri de s economia, a laurera fata cun bòis, aundi sa fémina, e sa mama pruscatotu, giogada un importàntzia fundamen-

47 SENTIDU DE LIBBERTADE 47 tali. Cancunu at pentzau chi cust idea mediterrànea de sa deamamma est durada fintzas in is Madonnas cristianas, e àterus anti biu arrastus de un antiga sociedadi matriarcali aintru de un istrutura sociali patriarcali aundi s ómini, fatu meri de sa produtzioni e capu de sa tribbú o de su clan, teniat in sèi su cumandu e su poderi. In custu tempus sa populatzioni sarda est pacífica. Non si connoscint fortificatzionis, presentis inbecis in àterus logus de su Mediterràneu. Po custa arrexoni fut possíbbili de si donai a su cummérciu, in modu ispeciali a cussu de s ossidiana (una perda vulcànica luxenti de Monti Arci, bella po fai armas e médius de vida), intrada de sa Sardigna in Córsica, in s Itàlia, in Frància e fintzas in Catalugna. De su restu, formas, ténnicas e motivus de decoratzioni in sa ceràmica, maneras de prodúsiri cosas de artesanu (in particulari is istatuedhas) faint craru su cullegamentu cun su mundu de s Egeu aundi is Sardus, apustis de s orígini, sighiant a tènniri relatzionis. Po totu custu, is glotòlogus arreconnoscint in su fundamentu sardu prus antigu de sa língua, abarrau in is nòminis de persona e de is logus, arrastus de sa basi linguística panmediterrànea. E is antropòlogus creint chi is ischèletrus umanus agataus in is tumbas de sa cultura de Otzieri siant una variedadi de homo Mediterraneus. Po tanti su chi eus nau dimustrat un istrutura civili omogènea coerenti chi currispundit a una unidadi étnica precisa chi fait sa prima importanti aggregatzioni natzionali de sa Sardigna. Podeus nai chi intr e su 3000 e 2000 ainnantis de C. est nàscia e si est formada sa natzioni sarda. E is arréxinis suas funt propiamenti mediterràneas. De su 2000 a su 1500 ainnantis de C. sa cultura primària de Otzieri, sa natzioni sarda mediterrànea, cumentzat a si trumbullai e a cambiai s istrutura. Insaras, fortzis de sa Catalugna o de su Mesudí de Frància, arribbant in Sardigna unas cantus personas. Funt pastoris, cussus chi si narant pasteurs de plateaux, chi in s ísula agatant conditzionis geogràficas e ambienti naturali e de economia chi dhis aggradessint. Issus si ammisturant in sa traditzioni de sa cultura de Otzieri e sighint a prodúsiri costúminis e bènis fundaus apitzus de su bestiàmini e de sa laurera. Custa genti noa, chi dimustrat de arriciri cosas chi si agatant símilis in sa Linguadoca e in s Ampurdan, chistionant una língua mediterrànea prus acanta a sa variedadi basca-caucàsica panmediterrànea de sa genti de Otzieri. Duncas, parit chi sa natzioni sarda de su tempus tengat influéntzias de elementus de cultura, de arratza e de língua presentis puru in

48 48 GIOVANNI LILLIU is natzionis basca e catalana e in sa natzioni ocitana de su períudu. Bisòngiat a aciúngiri chi istúdius recentis ant averiguau in Sardigna, e su própiu in sa Catalugna a cudda parti de is Pireneus, sa preséntzia de brachimorfus chi, in custu puru, si acumpàngiant cun is culturas de su vasu a campana e cussa dipendenti de Bunnànnaru, e custus brachimortus funt pruscatotu in sa parti de Salighera e de Tàtari, a ponenti, innui, po èssi logu prus acanta, at pótziu pònniri pei sa genti de is plateaux ocitanus e catalanus. Custas populatzionis chi sighint a abbitai in is bidhas e interrai in is tumbas de sa genti precedenti de Otzieri, connoscint is fortificatzionis e portant in Sardigna s idea de sa gherra. Po cussu, issas segant s istrutura antiga totuna in tantis fratzionis culturalis, e su territóriu benit ispartziu in partis, mancai no ndi potzaus oi biri cun siguresa is trèminis. Cumenti sisiat, però, custa benida de furisteris no acovecat sa mediterraneidadi de sa cultura sarda de cussus tempus. Antzis custa pigat prus fortza e s arrennovat po mesu de pópulus chi ainnantis fiant a s oru de sa civilidadi e de su poderi. Is sinnus nous, chi ponint in craru una conditzioni de vida prus trista e de contradditzioni de fronti a sa serenidadi de su tempus antigu, funt presentis in is tumbas aundi s inferru est figurau cun immàginis de óminis furriaus conca a bàsciu, mentras is ossus de su mortu beniant carriaus de muntonis de perda po chi s ànima non torressit a fai mali a is bius.

49 Sa reforma de s Universidadi podit èssiri unu disterru po is istudiosus sardus Connosceus su primu de is provedimentus de sa lei n. 28/1980. Est su DPR de su , n. 382, chi providiri no sceti a reformai s imparonzu in s universidadi ma a sperimentai puru is modus e is medius po s organizatzioni e sa didatica in is Ateneus. Sa reforma mirat in úrtimu a fàiri intrai in s ordinamentu universidarius sa prima difaréntzia de is títulus académicus. Is elementus berus de novidadi de sa lei de reforma cunsistint in s istitutzioni de su dipartimentu e de su dotorau de cherta. Cosas chi andant de diora in natzionis pruscivilis de s Italia: in América, Inghilterra, Franza, Germania ecc. Issus serbint po su isvilupu de is istúdius superioris, istrintus a is bisòngius de sa sotziedadi de oi, a su progressu de s economia e a is relatzionis internatzionalis, ainnantis de totus cussas cun su Mediterraneu e cun s Europa. Dipartimentus e dotoraus prus chi a s imparonzu movint a sa cherta, in modu de artziai su livellu scientíficu de sa natzioni italiana, po si ponni a paris cun su gradu de is furisteris. Po custu no tenint fini profescionali, a su cali pentzant is corsus normalis de laurea. Funt cosas chi ant a trumbullai meda e non.pagu is acuas mortas de s universidadi de oi e a spibillai de su sonnu istitutzionis chi dormint de séculus, fortis de su poderi chi mancu su 68 est arrennesciu a tocai. E aici si ispínnigat comenti is istitutus nou agatint agguantu a sa luxi o asuta de ludu e camminint in mesu de dificultadis de dógnia arratza. Peró, mancai a tóntinus e a imbúrchinus, cumentzant a fait passus. Giai bessint is propostas de dotorau de cherta, de is universidadis de su continenti e de is sardas: dotoraus in cunsórtzius síngulus, ligaus a Istitutus, Centrus de servítzius, iscolas de ispescializatzioni, poita, po moi e tantu, non ci funt is dipartimentus aintru de is calis, Nazione Sarda, 15 Maggio - 15 Giugno 1981

50 50 GIOVANNI LILLIU po sa lei, depint funtzionai is dotoraus. Si podit cumprendi sa variedadis de temas e su mazambodhiu de matérias chi s ingruxant in custas primas isperiéntzias. Tanti pruschitotu depit èssiri ispescializaus e finalitzau po su mellus de sa folmascione scientifica. Innoi si firmaus unu paghedhu a cunsiderai is dotoraus chi eus a nai de ammesturu fatus cun su cunsórtziu de Universidadis diversas, nostas e de su Continenti. Custu tipu de dotorau, cantu est positivu in su sensu chi fortzas e benis fiscus e de ómini istrintas impari podint mellus arrenesciri in su iscopu, tantu arriscat da èssiri negativu de àtera parti. Negativu, de prus, po is universidadis sardas. Su dotorau cunsortziau est regulau de una cunventzioni po sa cali is diversus istitutus unint imparonzu e dinai de ognunu segundu su poderi in de una amministratzione única posta in de una sedi: sa prus forti economicamenti e sa prus atretzada de istruturas físicas de medius scientificus e de logus de arriciri professoris e studentis borsistas chi aspirant a èssiri dotoris. In custa manera, mancai is conventzionis previdint corsus diferentziaus e ispescializaus in is diversas universidadis chi si consortziant, sa cosa at a acabbai in is atividadis, totu tentas in sa sedi uficiali principali. Inguni su studenti agatat su logu, prus cómudu, poita tenit collégius o domus de studentis, professoris de calidadi; laboratorius, bibbliotecas e àterus atretzus: eus a nai una istrutura chi si fait preferiri de sei e chi ponit in pagu o nisciunu contu is logus minoris de su cunsórtziu, abasciaus naturalmenti a cosidetas satelitis. Duncas dhui at un arriscu mannu in custus ammesturus. De prus po is consortzius de is universidadis sardas. Arriscu no sceti po sa dipendhentzia de is istuldius universidarius chi balint e cumandant, (comenti de is Ateneus de Roma, Millanu, Turinu, Bologna e àterus), ma fintzas de fronti a universidadis piticas de su Continenti, providias prus de is sardas de medius e de allogus comenti Pavia, Siena, Pisa, Perugia. Aici, si a is Sardus si presentat sa possibbilidadi de si formai e de si collocai mellus scientificamente pighendi parti a is corsus de is universidadis prus arricas de su Continenti, su trasferimentu provisóriu de stúdiu podit determinai in su borsista sardu una emigrascione intelletuale definitiva. Imbecis, própiu po istringi sa cherta a su territóriu e a su crescimini de s ísula, c est abbisòngiu chi is dotoris sardus (e fintzas is mellus continentalis) abbarrint a traballai in Sardigna. Tropu operajus ant pérdiu sa terra nosta. Si perdit puru is cerbedhus, podit cantai a mortu. Duncas: prudéntzia, garantzias e

51 SENTIDU DE LIBBERTADE 51 dignidadi, in custus dotoraus in cunsórtziu, poita, si non si donat menti, si finit in de un àtera matraca colonialista. Mellus iat èssiri de fai dotoraus de is Universidadis sardas, solas o impari, mancai tzerriendu professoris sardus de su Continenti, e fintzas continentalis de sigura fidi sarda. In custu casu, a is isfortzus de is Ateneus de s ísula si podit e si depit agiungi, cun motivu e arrexoni, s interventu de sa Regione, po is atretzus de cherta e, prus de totu, po is istruturas de residentzia. S ammostat s ocasioni de furriai sa política de s Universidadi in cumparantzia a sa Regione. Finzas a innoi is Universidadis sardas ant camminau de ognuna po contu su, comenti de iscatulas serradas. In dogna universidadi in Castedhu e in Tàtari Facultadis, Istitutus, Iscolas, Càtedras ant marrau sceti is ortixedhus insoru, s unu acanta de s àteru, ma chene mancu si connosci. Non chistioneus de programmas de is Òrganus de gúvernu universidarius: Retoris, Senau Académicu, Contzillu de Amministratzione: política de arrafa arrafa, e de dogna dí. In prospetiva e po su beni de sa realidadi sarda nudha de nudha. De lau su, sa Regione sarda at fatu sceti de limusinera manna, donendi sa provenda in mesura de su poderi de su clienti e de is trobeas, prus o mancu mafiosas, de interessus de parti o po fai bussa. Si funt ispimpirinaus is capitalis in càtedras e is postus de assistentis cunventzionaus, po collocai parentis e amigus, in presalarius acabbaus in manus de istudentis arricus e mandronis; in agiudu de medius de insegnantzia e scientíficus de passu. E, imbecis, pagu o nudha s est ispéndiu in cosas de renda e sotzialis: servitzius, allogus, mesas, bussas de istúdiu po su territóriu sardu in is diferentis aspetus. Oi si chistionat meda de Universidadi noa e de Regione noa. Est de moda su díciu: unu modu nou de guvernai. Cun àterus provedimentus, sa lei n. 28, de sa cali nosu seus partius po custa arralla, donat su ispuntu po su cambiamentu. Ma si boleus movi a su nou e a su mellus, po torrai a nasci in su sériu, po s autonomia chi non siat ciaciarra, tocat a s arremangai totus po fai. Po fai de nosu e totu, in de una Sardigna chi non siat dipendenti nemmancu in s universidadi.

52 Su tiàulu benit de su mari Sa Sardigna at tentu unu destinu de istoria abberu ispeciali. Sempri posta asuta de su dominiu de foras, issa at sempri resistiu. Est propriu unu miraculu, candu si pentzat chi custa terra, posta in d-unu mari continuamenti tocau de is bixinus e de is furisteris, est una firmada. Miràculu si teneus contu chi sa vastidadi e sa soledade de is logus (si chistionat de s ísula comenti de unu continenti), ant pretziau e prétziant a dha prenni de óminis de totu is arratzas e de totu is bandheras ideologicas e económicas. Sa traditzioni istórica, s umori naturali, sa lei mediterranea de sa montagna, ant fatu e faint de custa ísula sa clàssica terra marginali, una terra diversa po su carateri morali, antagonista e arrebbellu, po s istintu de frontera. Si is Sardus funt portaus po natura a no si fidai de totu cussu chi benit de foras, est po morri de su ispàtziu de montagna e de unu sentimentu de aspresa chi nant subcultura de sa violentzia. Ma est, pruscatotu, poita issus si istringint a s autonomia de sa cultura insoru chi is colonizadores antigus e recentis ant serrau in d-una spétzia de riserva indiana. A parti unu momentu de sa istoria precoloniali, is Sardus no ant connotu prus su sentimentu e sa virtudi de su mari. Issus ndi tenint unu cuncetu diabolicu chi isterrint a totus cussus chi dhu atravessant e benint a tocai sa costa e a si firmai in custa ísula terrestre. Po nosu, po sa poesia nosta, po sa cultura nosta, po sa istoria nosta millenària, su mari est su tiàulu e cussus chi benint de su mari funt issus puru tiàulus (o furuncus, chi est sa propia cosa). Fortzis custu est su frutu de totus is episodius e de frustratzioni e de umiliatzioni. Su isvilupu internu de sa Sardigna est blòcau poita su mari, oi imperu de su neocapitalismu e de su imperialismu italianu e europeu, est proibiu a is Sardus, fata ecetzioni a livellu sub- Nazione Sarda, Giugno - Luglio 1978

53 SENTIDU DE LIBBERTADE 53 balternu, candu si tratat de mediai su profitu de is petrolieris e de is cumpangias turísticas. Po custu, nosu seus una natzioni proibia, e su sardismu est proibiu. Su Sardismu: custu processu mannu, ideologicu, políticu e de cultura, de sa istoria de sa Sardigna. Nasciu ses séculus ainnanti de Cristus, candu is Cartaginesus iant ispintu is Sardus in sa montagna, dhus iant impresonaus in sa riserva spartzendu s isula in duas partis (cussa de is maquis resistentis e cussa de is collaboratzionistas ), su sardismu at acumpangiau s evolutzione de sa terra nosta fintzas a oi, cun sinnus e manifestatziones diversas, però sempri orientadas a unu matessi fini: recuberai sa natzioni pérdia, gadangiai sa frontera-paradisu, su mari. Su sardismu s est isvilupau in mesu de tanti avenimentus istoricus, meda bortas in su dramma, in sa violentzia e in su sànguini. Arregordaus is gherras de liberatzioni contra is Romanus, is giudicaus, sa bogada de is Piemontesus a sa fini de su 1700, sa reatzione a sa fusioni de su 1848, is trumbullus de su connotu, sa fundatzioni de su movimentu e de su partidu sardu in is annus avatantis a sa prima gherra mundiale, s autonomia oténnida ammarolla cun su istatutu ispeciali de su 26 de friaxu de su Su sardismu no est a sa fini de su camminu, poita oi si fuedhat de autonomia noa. Est difícili de cumprendi su sardismu po chini no est Sardu o no connoscit profundamenti sa istoria e sa mentalidade de sa Sardigna. Funt tanti cosas impari: ratzionalidade, istintu, esperientzia istórica, movimentu de afetus nascius de su èssiri Sardu, pentzau comenti unu sigillu e unu fatu ispeciali e diferenti. Su sardismu est, apitzus de totu, su gustu de èssiri nosu matessi, comenti su Sinn Fein de is Irlandesus. Totus is Sardus dhu intendint custu ispíritu antigu e sempri nou: s ómini de su pópulu po istintu naturali, comenti e una cosa chi dhi benit de atesu e de sa memória de is tempus; su intelletuale cun sa consideru teórica chi no est ancora acabada; su políticu po mesu de una pràtica de guvernu chi no est arribbada fintzas a oi a su puntu necessàriu storicamente de s autodeterminatzioni soberana. Totus duncas dha ant tocau e dhu tocant, totus dh ant tentu e dhu tenint aintru, su sardismu. S idea passat in sa sociedadi civili e in associatzionis e partidos políticus chi funt in Sardigna, fintzas in is partidos natzionalis, mancai custus bengant cunsideraus e siant efetivamenti is agentzias italianas de su neocapitalismu e de s imperialismu europeu, motivu de su isvilupu inferiori de su Mesudí e de is ísulas, casi colonias po efetu de su processu de s unidadi nat-

54 54 GIOVANNI LILLIU zionali italiana fundada apitzus de sa inegualidadi, in sa lógica de su sistema de classi. Su sardismu oi, custu cimentu ideologicu e psicologicu de s ísula, est atacau de una force de frappe mostruosa: de s industrializatzioni neocapitalista e monopolista. Sa cultura sarda est de fronti a su perígulu prus mannu de aciocu e de integratzioni, de azuvamentu de s identidade, chi si registrat in sa istoria de is concuistas colonialis de sa Sardigna. Si is responsàbbiles chi tenit su poderi no arreparant de una manera urgenti custu istremorosu processu de isvilupu in totu esternu a s ísula, nosu Sardus seus a sa fini, cali si siat sa mexina ( intesa e cumpromissu istoricu cumpréndius) is succursalistas intendant preparai po si fai fàiri una morti bella. S úrtimu bénniu de is colonizadores est otennendi cussu colonialismus de totu is èpocas: sa distrutzioni de is valoris naturalis de sa Sardigna e de is Sardus, sa sciasciu de su pópulu, sa ridutzione de una natzioni a una simpri espressione geograficas in su mercau comunu de una cultura apranada, globali e de ammassu, una ispétzia de produtu in iscatula, regulau de unu ciorbedhu eletrónicu cumandau de su poderi esclusivu e violentu de foras. Fortzis s úrtimu bénniu de is colonialistas, agiudau de is succursalistas nostranus de dereta e de manca, a arrennesci a fai cussu chi no ant isciu fai is àterus, cussu chi no at fatu nemmancu su istadu italianu (chi est totu nai!) e dh at a fai mancai cun sa trassa política de s Europa unia. In custa cunditzioni, su destinu de sa natzioni sarda est craru meda. Sa Sardigna est cundennada a èssiri un iceberg, iscallau de is vaporis de sa pollutzioni de s industrialismu inumanu e afundau in su mari chi no est su suu. Cussus chi ant a portai ancora ogus po castiai, ant a biri una bara sparafundendi in su Mediterraneu: su baulu de sa Sardigna de su cali cantada su poeta Bustianu Satta, in d-unu demasia de disisperu e de arrabiu po sa terra sua.

55 Is santus de su tempus de is nuraxis fiant gherreris de perda artus dus metrus In su mesi de gennàrgiu de ocannu, deu, Erricu Atzeni e Pepinedhu Atzori, eus agatau, a Monti Prama in su Sinis de Cabras, arrogus de istatuas de perda de arena, traballadas in s antigoriu de is nuraxis. Fiant a pillu a pillu is istatuas in sa terra frúscia acanta a is istangius, una a pitzus de s àtera, in disórdini, comenti ci dhas iant a ghetai apustis de su sciusciu de su templu in su cali fiant istetias postas de is devotus. Eus contau avantzus a su mancu de seti istatuas chi, candu fiant interas, si presentant in su santuàriu, una acanta a s àtera, istrantaxas, firmas e impassibilis: unu ispantu po sa genti de insaras. Su templu, aintru de una bidha cun domus a pinnetas cun d-unu nuraxi insoru, oi totu arrutu, fiat a órdinis de colunnas, a contratura, cun sa grussaria de susu a capitellus fatus a sa manera de is picaperderis de s edadi de is nuraxis. E de custa edadi funt puru is istatuas, traballadas de maistus e cun perda de su logu, chi si lassat insculpire cantaganta cun su scrafedhu. Est una perda bianca, modhi, prena de luxi. Is figuras funt de istatuas prus mannas de sa istatura communa de s ómini. Cancuna arribbada a casi dus metrus de artesa. Una cosa ispantosa e fora de su sólitu in Sardigna, fintzas a immoi. Duncas: una iscoberta chi at a fai chistionai meda, de nosu e foras de nosu, in sa genti de pinna e in sa burrumballa, po su tempus aici atesu, po s arti, po su chi fait intendi de sa istoria, de sa sociedadi, de su modu de bivi in is séculus candu su pópulu sardu fiat líbberu e indipendenti. Is istatuas funt in figuras de sordaus o de gherreris, cun is bistiris de distintzioni e is armas: arcus, iscudus, ispadas. S arreconnóscint comenti e militaris idealitzaus, ne is calis sa genti bidhiada erois e fintzas divinidadis. Po sa mannària e po su costu bisòngiat a crei chi Nazione Sarda, Giugno 77

56 56 GIOVANNI LILLIU dhas ant fata is mannus de su guvernu de su logu, poita parit chi su sistema de insaras fiat a sa moda de s aristocratzia, poderosa tantu de èssiri organizada casi comenti in sa Citadi greca (s antica polis ). Custu ispricat sa fortza de is Sardus de insaras, sa resistentzia de su pópulu po séculus e séculus, gherrendi contra is furisteris de dógnia parti e arratza, totus furuncus e terrobadoris de sa terra nosta. Su gradu de podere e de richesa de cussa edadi de printzipalis fait cumprendi comenti s arti at pótziu tocai unu puntu e unu valori tantu artu de arrennesci a fàiri istatuedhas de brunzu, chi funt istetias agatadas a centu e a centu in dógnia logu de s ísula. Si bidiat sa finesa de is artistas e s originalidadi de sa língua de sa produtzioni, a parti su èssiri documentus de sa vida de dógnia dí e signalis de is partis diversas de sa sociedadi e de su mundu de sa natura e de s ómini. Ma custas istatuas colossalis funt immoi testimòngius prus crarus de su puntu prus mannu e prus gloriosu tocau de sa Sardigna, candu podiat castiai a is àteras terras de s Europa e de su Mediterraneu, de uguali a uguali, podiat isfidai is àterus de acanta e de atesu, poita is Sardus, insaras, fiant abberu una natzioni. Po tenni un idea de s importantzia de custas figuras de gherreris, de custus castiadoris sublimaus de sa libbertadi e de sa indipendenzia de sa Sardigna, bisòngiat a biri su èssiri forti, sintzillu e de mascu de is lineamentus de sa faci, sa rigidadi a pesa de su corpus, s órdini pretzisu in sa giometria de su frorígiu de is bistiris e de is armas. In sa perda, s arti e sa poesia ant fatu calai sa memória de su tempus de s epopea sarda; parit chi siat isculpiu su cantu de s identidadi de is Sardus. Su chi ascurtaus in is immàginis de Monti Prama, de oto séculus prima de nasci Gesucristus, fatas candu in Grècia s arti de is istatuas fiat ancora pipia, est sa boxi de sa istoria, de sa beridadi de sa Sardigna: candu su pópulu guvernada po contu suu, in autonomia in su sentidu schetu de su fuedhu, sentza de si lassai cumandai de nisciunus, ne a intru ne a foras. Sa balentia de su pópulu sardu non timiat, in poderi, cussa de is àterus pópulus grecus e de s Orienti cun is calis teniat relatzionis de cumérciu. Però sa natura sua fiat e abarrat diversa; su ispíritu, sa matéria de sa istoria de is Sardus non si donant a nisciunus, totu cosa de issus. Custa diversidadi de sa natura nosta non deus pérdia ancora, mancai s iant postu su pei apitzus po séculus e séculus is intregau a su dimóniu, furisteris e serbidoris sardus de is furisteris, ladronis e tiàulus de mari e de terra.

57 Is gherreris nuràgicus de Monti Prama S iscoberta prus ispantosa e importanti de sa preistória sarda in custus úrtimus tempus est cussa de is istàtuas de perda de Monti Prama, in su Sinis, chi càstiat a su pranu e is istàngius de Cabras. Apitzus de su cúcuru abarrant is arrastus de su nuraxi de su matessi nòmini. In sa costa si bint arrogus de muru, titillus e àteras cosas de s antigóriu, testimòngius de una bidha de is tempus nuràgicus. In bàsciu, acanta de sa bia chi portat de Santu Sarbadori a su Sinis de Riola, est su logu de is istàtuas. Is primas dhas ant agatadas in su 1974, arendu, àteras in su 1977, is úrtimas in s iscavu iscientíficu de su Totus sunt allogadas in su Museu de Castedhu, una parti in is salas de espositzioni, is prus me is magasinus, in mesu a is carramatzinas. Sunt bastantementi connotas in sa literadura archeológica. Si tratat de una dexina e prus de immàginis de perda de arena de su logu, de sa mannària de un ómini e fintzas prus artas, postas istrantaxas, a s orígini, in d-unu tretu lacanau de tellas cravadas in pei. In custu tretu fiant arringheradas una trintena de losas in pari cun elementus architetónicus, perdas chene forma e lastras de diferenti mannària, bétilus cun istampus, colunnas a contratura e cun capitellus in sa grussària de susu. Parit de pòdiri arreconnosci unu logu sagrau, de natura sepulcrali e religiosa in su própiu tempus, unu de cussus logus chi is Grecus antigus narànt heroa. In is tumbas fiant sepultus is mannus de s antigóriu nuràgicu e is istàtuas, apitzus o acanta de is tumbas, dhus arregordànt a is bius in su serrau (o templu) connotu e venerau de totus is Sardus. Benit in menti s iscritu de Solinu (161) apitzus de s eroi-babbu Iolaos, chi a sa tumba is adoradoris suus iant agiuntu unu templu (sepulchro eius templum addiderunt). Est interessanti sa forma de is tumbas e fintzas sa manera de pònniri is mortus. Sunt Sardigna Antiga, Maggio 1982

58 58 GIOVANNI LILLIU tumbas individualis (duncas de pentzamentu aristocràticu cumbenienti a is mannus-erois) a putzu de 70/50 cm. de largària a sa buca e 70/80 cm. in fundu, cobertu a tellixedha. Aintru is mortus fiant sétzius cun sa faci a su soli, ritualmenti. Isceti cuatru de is trinta losas tenint cosas de cuncordu de su mortu e in pagu cantidadi: arroghedhedhus de terra de impastu, is prus cun sa subrafaci niedha e bèni allisada; pibionis de collana in brunzu e cristallu de arroca; prellixedhas de pasta de birdi; unu sigillu, in forma de pretedha, de ossu o de avóriu. Sunt materialis in parti de su logu, in parti bennius de foras, fortzis de sa citadi de Tharros, chi is Fenícius teniant a cumentzai de su séculu VIII a innantis de C. Certus materialis podint abbasciai in su tempus fintzas a su VII-VI séculu, dimustrendi chi is sepulturas dhas ant manigiadas in diferentis períodus apustis de su primu impleu in su séculu VIII, edadi, custa, de candu ant fatu is istàtuas. Is istàtuas, duncas, sunt is prendas in mesu de totu is cosas agatadas in Monti Prama. Su valori insoru est tanti prus mannu, poita s iscultura antropomorfa a totu tundu si connoscit, oi in dí, in Sardigna, isceti in custu logu incantau de su Sinis. Po cussu no eus a acabbai mai de frastimai malasorti a is Fenícius-Cartaginesus chi dhas ant arrogadas po destruiri sa civilidadi sarda, si is istàtuas dhas eus agatadas fora de logu, abbruxadas, a tancus e fintzas a pimpiredhus, tanti chi no fait a dhas torrai in forma intera po cumprèndiri totu sa língua insoru. Po sa beridadi custas figuras in mannu de perda no tenint valori de arti isceti, ma balint puru po s istória, sa cultura e sunt unu sinnali desempladu, eus a nai su prus artu de sa fortza política, económica e sociali de sa Sardigna in is tempus mellus de sa civilidadi nuràgica. Non po nudha is istàtuas figurant su poderi. Issas ammostant immàginis isceti de gherreris de s esércitu sardu antigu. In is arrogus de concas, bustus, còscias, cambas, manus e peis si bint arcieris, sordaus cun s elmu a corrus, ispada e iscudu, àterus gherreris (po s artziada in s assédiu?) chi cun d-una manu àrtziant s iscudu apitzus de sa conca po si dh amparai e tenint s àtera manu ingiriada de unu guantu armau. Própriu custu caràteri totu e solu militari e custa immàgini cracada de gherra de is figuras, faint pentzai a sa rapresentatzioni de unu grupu de príncipis, sepultaus impari, apustis de unu fatu mannu de gherra, po dh arregordai cun d-unu monumentu de su tipu de s heroon. Nosu creeus chi siat unu donu de sa gens, unu ex-voto a is mannus, pentzau e fatu in d-unu

59 SENTIDU DE LIBBERTADE 59 tempus apu a nai eróicu-oligàrchicu e aristocràticu de sa cultura nuràgica. Sigumenti is istàtuas sunt de perda modhi, fàcili a trabballai e fintzas a si arrovinai, est possíbbili chi dhas apant allogadas asuta de una lolla a colunnas. Sa cobertura dexit, ancora de prus, a cussas istàtuas chi tenint trassa de pintura arrúbia. Postas in foras in su serenu, si podiant iscoloriri perdendi valori e importàntzia de monumentu e de arti. De fatu is figuras, comenti boliat su logu, funt monumentalis po sa mannària e po èssiri istrantaxadas, in filera, apitzus de basis de sa matessi perda e isculpias totu in d-unu (ant agatau basis chi portant s atacu de is peis iscrafedhaus de is gherreris). Sa manera de castiai is istàtuas est cussa de fronti, comenti bolint s idea e sa bisura giométrica. Po custu, isceti sa parti de ainnantis est trabballada e a bortas bèni frorigiada; invecis sa parti de palas no tenit disignu perunu. Si depit marcai sa calidadi artística de is istàtuas, chi po s istili e po sa forma si podint acostai a is figuredhas nuràgicas de brunzu. Istàtuas mannas de perda e istatuedhas de brunzu sunt su prodotu comunu de artisanus balentis e parint de sa matessi natura e de cultura cumprida. Si bit in is istàtuas una fortza noa. Issa benit de s isvilupu económicu e pigat valori ispeciali poita si acàpiat puru a sa religioni. In is isculturas est crara una manera única de espressioni originali a su puntu chi no est possíbbili sa cumparàntzia pretziosa cun àteras de foras. Si podit chistionai isceti de una bisura chi s ispirat a sa Sarda in su clima giométricu de su Mediterràneu. Sa duresa, sa bisura ideali, su gèneri sentza espressioni e sentza tempus arregordant immàginis de s arcaismu grecu. In s istrutura simpli de is concas dhoi at cancuna cosa chi no est atesu de is figuras etruscas de sa prima edadi (po esemplu, is ossàrius in forma de ómini de Chiusi) e de isculturas a totu tundu de sa regioni de mesu de s Adriàticu. Però sunt apariéntzias, no relatzionis istrintas. Is sardas sunt istàtuas diferentis, de unu mundu de figuras e de língua chi nascint, a parti s istória, de sa manera de biri is cosas in fantasia comenti sunt is bisus de su pópulu. S istili de is istàtuas si isplicat in sa forma de su corpus fatu a massa e balluminosu, a faci prena de luxi apitzus de is calis s iscrafedhu giogat in profundu, frorigendu cun disignus liniaris is particularis de sa fisionomia (cillus, ogus, nasu, origas) e de is armas e de is bistiris, totu sinnaus a rigas, zigzagas, ispinas de pisci, circhixedhus. Mancai s interu siat a duas mesuras (artària e largària

60 60 GIOVANNI LILLIU sentza de profundidadi marcada), certas partis in tundu donant un illusioni de ispàtziu. Po sa beridadi, no esistit un ispàtziu ogetivu, ma dhoi est sa visioni intuitiva de un ispàtziu foras de sa natura e chene tempus, cumbenienti a su logu sagrau e a su gèneri eróicu de is istàtuas. Su colori arrúbiu chi si bit in d-unu bustu de arcieri, serbit a allargai sa visioni frontali e a donai tonu a sa perda nua. In prus, est un ingíniu po fai bia sa figura. Però custa no perdit sa magia misteriosa, s espressioni arcana e segreta de sa cosa chi est asuba de sa natura e tocat, po modu de nai, sa divinidadi. Eus nau chi is istàtuas sunt de istili giométricu, de su tempus chi no connoscit sa fusioni cun s istili de s arti orientalizanti arribbada in Sardigna in sa prima metadi de su séculu VII. Est s istili giométricu (chi serrat sa figura in línias e ischemas de giometria e redusit sa grussària de su corpus portendidhu in paris) a marcai s edadi de is istàtuas de Monti Prama, totus de sa matessi època: su séculu VIII a.c. A nci pentzai bèni, sunt casi tremila annus chi is artisanus nannais nostus ant fatu is istàtuas. Cosa de ispantu a tènniri contu chi prus o mancu in su própiu tempus fiat nascendi s arti greca, is artisanus grecus isculpiant is primas istàtuas insoru, a mesura manna, in onori de divinidadis e erois, che a custas de su Sinis. Su matessi efetu-istàtua, in Sardigna e in sa Grécia de su séculu VIII, dimustrat in is natzionis su matessi o casi su matessi gradu de civilidadi, unu livellu de arti a sa paris, organizatzioni política, económica e sociali chi punnàt a su sistema de sa polis. Custu fatu portat a nai chi non totus is valoris de s istória artística de s Ocidenti benint de sa Grécia, fintzas a innòi cunsiderada de is fillixedhus de Winckelman sa mama e únicu depósitu de s arti, superiori a totus is àtera formas e modus de prodúsiri in su Mediterràneu. De is istàtuas de Monti Prama si ndi bogat un episódiu prenu de significau cosa sua e reveladori de unu mundu diferenti de cussu grecu e de su clàssicu, ma non po custu chene importàntzia bia in su caminu de sa civilidadi antiga de su mari nostru. Custu mundu est su mundu sardu de is tempus de is nuraxis, àbbili po cúrriri, a trivas de pari, cun is àterus mundus in d-una proa de civilidadi. Is istàtuas si nant chi sa Sardigna, in su movimentu de sa sociedadi e de is ideas, ndi est essida de s istória pitica e si est posta a artziai in s iscalera de s istória manna.

61 SENTIDU DE LIBBERTADE 61 Issa at tocau su puntu prus artu de sa civilidadi sua, naraus su puntu de natzioni, e custu at móviu s arti (produtu de óminis chi faint poesia e istória) a dh ammostai e a dha illuminai in manera esemplari. Mi parit de pòdiri acabbai cust iscritu cun is cunsiderus fatus in Civiltà nuragica (pag. 216). Dhus portu de s italianu a su sardu. Is immàginis piticas e mannas de s iscultura sarda antiga e totus is àteras creatzionis de s arti de su tempus de is nuraxis, si faint biri unu fenómenu únicu, chi no si podit arrepítiri in sa dinàmica cosa sua e in sa língua particulari. Prus trabballu de arti chi no indústria artística in sa produtzioni prena de fantasia e de bida. In issa agataus istória de cultura, isprigu de sa sociedadi e poesia. Arti, cudha de s edadi de is nuraxis, chi si donat sa possibbilidadi de iscobèrriri una terra antiga, no connota ma portada in sa memória de su tempus e in su sentidu segretu de su passau. Nosu torraus a pigai unu mundu chi pariat pérdiu po pònniri a frutu su disignu de fundai, in ideas e pràticas noas de identidadi, sa citadi sarda de cras.

62 De s archeologia a s autonomia In s istadi seu andau, impari cun atrus Sardus, a su Collóchiu internatzionali asuba de su megalitismu, chi eus fatu in Córsica cun sa preséntzia de Corsus, Brètonis, Frantzesus, Italianus e Catalanus. Cosas de antighidadi, si cumprendit. Però, asuta asuta e dogna tanti, de fronti a is logus e a is monumentus, e cunsiderendi su tema istudiau in is aspetus in su própiu tempus de unidadi e de diversidadi, passai de sa chistioni archeológica a cussa de s identidadi de is natzionis de is partecipantis in su Collóchiu est istétiu abbastàntzia fàcili. Arrexonendi apitzus de su megalitismu de s Europa e de su Mediterràneu, chi ammostrat tantis facis in is diferentis logus e cunfrontendi sa cunditzioni natzionali de cudhus tempus cun s istadu de oi, si seus agataus cuncordus tra nosu in cantu cust istadu est falsu po mòri de su domíniu, e cantu naturali e currispundenti a is pópulus fiat, a su contràriu, sa situatzioni territoriali e culturali de s antigóriu. Chistionendi de dolmens, perdas fitas, perdas antropomorfas, perdas iscritas, castedhus megalíticus e àteras formas de arti e civilidadi de is antigus, si beniat de sartai totus is fronteras de oi, frutu de artifítziu e de violéntzia contras a sa natura de is pópulus e de is natzionis auténticas. Si pariat de èssiri, torra, in d-unu mundu chene fronteras, aundi, chene traixi s unidadi de fundu, dógnia genti teniat de manifestai sa produtzioni sua, in d-unu echilíbbriu e in d-unu raportu costanti de pari a pari. E aici, cunfrontendusí tra nosu, comenti e óminis foras de is fronteras de oi e chi ant ghetau a is palas is istadus e is natzionis sinnaus feti in su paperi de s arbítriu, eus discútiu de is produtus de sa cultura originali de is Brètonis, de is Ibberus-Líguris de Catalogna, de s Ocitània e de sa Ligúria italiana, de is Corsus e de is Sardus. Iscaréscia, duncas, s Ispagna, s Itàlia, sa Nazione Sarda, Novembre - Dicembre 1978

63 SENTIDU DE LIBBERTADE 63 Frància: cosas míticas, aggregatzionis chene fundamentu de natura po nosu, abbituaus a biri s istória de is óminis po tempus longus e in sa sustàntzia étnica e populari. In custa cunditzioni ideali de raportu tra nosu intelletualis de oi e in su própiu tempus chene de su oi falsu e violentu, si est bénniu naturali de arrexonai asuba de su tema de istúdiu, chi puru tenit necessidadi de raportu e de cumparàntzia, fuliendinci de una parti totus is incrostaduras natzionalistas e de pàtria chi si portaus apitzus po mori de s indotrinamentu e de sa retórica integranti chi si at carrigau sa burghesia natzionali europea de basi illuminista e giacobbina, a cumentzai de su séculu XVIII. Cosa ispantosa a pentzai chi su Collóchiu fiat in Córsica, est a nai própiu in d-una terra, unu tempus líbbera e indipendenti, oi proibbia comenti e natzioni e isderruta de sa Poténtzia aundi est nàsciu e crescit su natzionalismu imperialista e colonialista europeu. Si podit cumprendi chi, in d-unu clima tali de distensioni veramenti internatzionali, in is momentus de pàusa archeológica, si siat chistionau puru de autonomia. Mancu po dhu fai aposta, própiu in d-una noti de sa simana de su Collóchiu, funt iscopiadas in diversus logus de sa Córsica una trintena de bombas, postas in modu de no fai dannu a is personas, contras a sa violéntzia de su colonialismu frantzesu chi no acinnat a menguai, mancai una lei fata de pagu apat istérriu a totu sa Frància s ispartzidura amministrativa in regionis. A parti custas manifestatzionis de terrorismu políticu de una minoria, a parti is iscritas in is murus e in is istradas po nci bogai is istràngius (frantzesus, pieds-noirs e àterus), si bit in totu sa Córsica unu sentimentu biu e difúndiu, de massa, po s autonomia. Sa genti chistionat sa língua corsa, casi totus funt abetendi s Universidadi corsa de Corti (dha timint feti certus sucursalistas, chi no mancant). E manna est sa gana de ci fuliai su giuali de su centralismu giurídicu, políticu e económicu de sa Frància e de su colonialismu in generali, po lòmpiri a sa libberatzioni natzionali e a s autodeterminatzioni. No mancat ocasioni po si fai intendi in custu sensu. Su giornali autonomista corsu Arritti, si dh at pigada cun s istadu colonialista frantzesu poita su Capu de cuss istadu at negau s esisténtzia de unu problema corsu, chistionendi feti de problema in Córsica, e dhu acusat de èssiri lómpiu in Córsica cun d-una armada ridícula de politziotus e de sordaus e intanti casi totus is domus privadas anti fatu a mancu de pònniri sa bandhera frantzesa in is fentanas. Su matessi giornali denúntziat s aumentu de violéntzia des

64 64 GIOVANNI LILLIU barbouzes e de Pouvoir, indicaus comenti e autoris de s atentau a s autonomista corsu Christian Lorenzoni, e comenti e genti chi bolit portai sa morti e sa gherra civili in sa terra corsa, custringendi su pópulu corsu a si defendi legitimamenti. Est a nai chi in totu sa Córsica currit sa rivendicatzioni patriótica, militanti, cuscienti o istintiva ma reali; e no balit a dha smurrai sa fortza de s istadu frantzesu chi circat de cuai s idea natzionalista corsa cun sa propaganda de is òrganus de informatzioni (giornalis, aràdiu e televisioni). Su pópulu corsu no si lassat bociri, mancai po is Corsus siant sempri abertas e mannas is presonis de s istadu. Custas funt is cosas de s autonomia corsa. Ma is cosas nostas, sardas, no funt meda diferentis. Istabbiliri una solidariedadi, unu raportu costanti tra nosu e is fradis autonomistas corsus, est su prus pagu chi si potzat fàiri. Po Giscard d Estaing no esistit su problema corsu. Is políticus nostus, is partidus sucursalistas nostus si prenant sa buca, dógnia dí, de su problema sardu. Però, candu si tratat de risòlviri su problema, is fatus abarrant in su paperi e in is boxis. Is falsus autonomistas nostus funt peus de is giscardianus.

65 Fig. 1. Macumere, S Adhe, istatuedha de basartu de sa Dea-Mama.

66 Fig. 2. Decimubutzu, Su Cungiau de Marcu, istatuedha de sa Dea-Mama de alabbastru.

67 Fig. 3. Olbia, Santa Mariedha, sa Dea-Mama, de màrmuru.

68 Fig. 4. Narbolia, Su Anzu, istatuedha de sa Dea-Mama, de màrmuru.

69 Fig. 5. Muros, oprigu in Su Monte, istatuedha de sa Dea-Mama, de màrmuru.

70 Fig. 6. Meana Sardu, Polu, conca de istatuedha fémina de Dea-Mama, de màrmuru.

71 Fig. 7. Senorbì, Turriga, istatuedha de màrmuru de sa Dea-Mama.

72 Fig. 8. Tàtari, ipogeo de Portuverru, istatuedha de sa Dea-Mama, de màrmuru, cun d-un istampu in su tzugu.

73 Fig. 9. Cabras, Cannevadosu, istele de perda cun figura de gherreri apiculendisì a su nuraxi.

74 Fig. 10. Cabras, Monti Prama, istàtua manna de perda: conca de pugilista.

75 Fig. 11. Cabras, Monti Prama, istàtua manna de perda, conca de pugilista.

76 Fig. 12. Cabras, Monti Prama, istàtua de perda, conca cun d-unu iscudu de gherreri apitzus (in su Museo Archeológicu de Castedhu).

77 Fig. 13. Cabras, Monti Prama, conca de arceri, de istàtua manna de perda.

78 Fig. 14. Cabras, Monti Prama, bustu de istàtua manna de arceri, de perda.

79 Fig. 15. Bonorva, Sa Pala Larga, sa grutixedha, símbulu de sa mata de sa vida.

80 Fig. 16. Tàtari, Monti d Accoddi, coróngiu tundu de carcàriu cun copas pitichedhas, po su cultu de su Deu-Soli (de E. Contu).

81 Fig. 17. Tàtari, sa gruta de s Inferru, arrogu de testu cun decoradura de astrus.

82 Fig. 18. Olíana, sa Grotta Rifugio, testu de sa cultura Bonuighinu cun asas zoomorfas.

83 Fig. 19. Gibba, Is Solinas (Masainas), testu de terra cun ornamentus a ispiralis. Fig. 20. Otzieri, sa Gruta de su Carmelo, testu decorau cun ornamentus a meda.

84 Fig. 21. Otzieri, Santu Micheli, testu de terra cun chevrons in is costaus e cun ispiralis in su fundu. Fig. 22. Mara, sa Gruta de su Tintirriolu, díscua de terra a tiras e istedhu pintau in su fundu a parti de foras.

85 Fig. 23. Thiesi, Gruta de su Monte Majore, pimpirina de ceràmica de sa cultura Bonuighinu cun sa decoradura iscarrafiada.

86 Fig. 24. Thiesi, sa Gruta de su Monte Majore, figuredha fémina chi agguantat su discu de su soli.

87 Fig. 25. Salighera, necrópoli ipogéica de Ànghelu Ruju, tassa a forma de campana de sa domu III.

88 Fig. 26. Turrarba, Santu Antine, su nuraxi castiau de pitzus.

89 Fig. 27. Barúmini, Su Nuraxi, modellu de nuraxi de perda.

90 Fig. 28. Baunei, S. Perdu de Gurgu, pedravita cun faci de omini in rilievu.

91 Fig. 29. Orane, Nordule o Loghelis, figura de brunzu, omini ispollincu caminendi (de Fadda).

92 Fig. 30. Orune, nuraghe de Santa Lulla, istatuedha in brunzu de cantadore (de Lo Schiavo).

93 Fig. 31. Urtzulei, Sa domu de s Orcu, mama de brunzu sétzia apitzus de un iscannu cun d-unu fillu mannu in coa.

94 Fig. 32. Santadi, Pirosu, tribidarzu de brunzu cun parinita pertunta.

95 Fig. 33. Gésturi, istatuedha de brunzu cun corona de pinnas in conca: est dàbbile chi siat su Sardus Pater.

96 Fig. 34. Roma, Museo Archeologico Romano, moneda de brunzu de su Sardus Pater cun tiara de pinnas e sa lància a codhu.