Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfik Videnscenter om Børn og Unge Documentation Centre on Children and Youth Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut aallaavigalugu meeqqat peqqissusiat inooqatigiinnikkut isigalugu BIRGIT V. L. NICLASEN
Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut aallaavigalugu meeqqat peqqissusiat inooqatigiinnikkut isigalugu Birgit V. L. Niclasen
Una saqqummersitaq pilersinneqarpoq MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfiup Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissannut suliniullu suleqatigiinnissamut isumaqatigiissusiormata 2008-mi. Saqqummersitsisut MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfik & Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut, Namminersorlutik Oqartussat Birgit V. L. Niclasen & MIPI Meeqqat Inuusuttut Pillugit Ilisimasaqarfik & Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannik suliniut Allattoq & tabelit: Innuttaasut peqqissuunissaanut tunngasunik ilisimatooq Birgit V. L. Niclasen Aaqqissuussisut: Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissannik suliniut & MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfik Naqiterneqarfia ilusilersorneralu: Naqitat a/s Assiliisoq: Ivalu Risager Saqqummersitaq kikkunnit tamanit akeqanngitsumik qarasaasiakkut aaneqarsinnaavoq nuutinneqarsinnaallunilu. Eqqortumik innersuussutiginninneq atorlugu naqeqqiineq inerteqqutaanngilaq. MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfiup saqqummersitaanik eqqartuilluni, naliliilluni, innersuussillunilu imaluunniit issuaalluni allaaserisat Ilisimasaqarfimmut nassiunneqaqqunarput. ISBN 978-87-993449-0-1 Saqqummersitaq qallunaatut ima taaguuserlugu naqinneqarpoq: Børns sundhed i et socialt perspektiv med udgangspunkt i Inuuneritta Folkesundhedsprogrammet.
Siulequt Kalaallit Nunaanni illoqarfinni nunaqarfinnilu inuunermi atukkat, inooriaatsit piitsuussuseq il.il. oqallissutigineqartuarput. Oqallinnerit tamakku ilaatigut illoqarfinnut anginerusunut naleqqiullugu inunnut nunaqarfinni najugaqarfinnilu avinngarusimasuni najugaqartut nerisassanik nutaanik peqqinnartunillu pissarsisinnaanerannik imaqartinneqartarput. Meeqqat inooqatigiinnermi assigiinngitsumik inuuneqarnerat Kalaallit Nunaanni misissuinernit takussutissinneqarnikuuvoq, kisiannili peqqissutsimut tunngatillugu nalunaarsuutinik naammattunik nassaassaasut annertunngillat. Nalunaarsuutinik peqarpoq, taamaattumik MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfik Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut suleqatigalugu sammisaq meeqqat peqqissusaat inooqaatigiinnikkut isigalugu qitiutinniarlugu aallartissimavaat, tamannami naammattumik paasinarsarneqarsimanngimmat. MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfik aamma Inuuneritta Innuttaasut Peqqissuunissaannut suliniutip nalunaarusiaq manna aqqutigalugu peqqissutsimut tunngasutigut meeqqat inuusuttullu qularnaarneqarnissaat, aammalu sammisap pingaaqisup matuma qitiutinneqarnerulerneranik aamma oqallissutigineqarnerulerneranik nassataqassasoq neriuutigaat. Nalunaarusiaq manna innuttaasut peqqinnerannik ilisimatuup Birgit V. L. Niclasen-imit suliarineqarpoq, MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfiup aamma Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip innuttaasut peqqinnierannik ilisimatooq Birgit V. L. Niclasen qutsavigaat. Aammattaaq Københavnip Universitetiani sociologimi ilinniagaqartoq Lise Sparre siunnersortaasimaneranut qutsavigaarput. Kisea Bruun MIPI-mi siulittaasoq Inuuneritta Innuttaasut Peqqissuunissaannut suliniut Namminersorlutik Oqartussat 3
Imarisai Siulequt...3 1. Aallaqqaasiut...6 1.1 Eqikkaaneq...7 2. Tunuliaqutai...8 2.1 Innuttaasut peqqissuunerat...8 2.2 Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissuunerisa ineriartornera, naatsumik...8 2.3 Peqqissutsimut tunngasutigut ilisarnaqutit (determinanter)...10 2.4 Innuttaasut peqqissuunissaannut akisussaaffimmik isumaginninneq...11 3. Meeqqat qitiutinneqarlutik isumaqatigiissutini nunanilu assigiinngitsuni tamani suliniutini inissaqartinneqarnissaat...12 3.1 FN-ip Meeqqat Pillugit Isumaqatigiissutaa...12 3.2 Nunat assigiinngitsut akornanni pilersaarutit...13 4. Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummi isummat tunuliaqutaasut...14 5. Peqqissutsimik nakkutilliinermut tikkuussissutit inissisimanerat aammalu tikkuussissutit toqqarneqarsimasut pillugit naliginnaasut...15 6. Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut inooqatigiinnikkut isigalugu...16 6.1 Nalunaarusiami nalunaarsuutit...17 6.2 Nalunaarsuutit suliarineqarnerat...17 7. Misissueqqissaarnerit immikkoortitaarneri...18 7.1 Kommuninut tunngatillugu assigiinngissutsit inissisimanerat...18 7.2 Nuup illoqarfiata, illoqarfiit nunaqarfiillu assigiinngissutaat...19 8. Inooqatigiinnermi inuiaqatigiit agguataarnerisa atugarisatigut assigiinngissutit...20 9. Peqqissutsikkut ulorianartorsiorfitsigullu assigiinngissutsit...22 9.1 Kinguaassiuutitigut peqqissuuneq...22 9.2 Akornusernerit, kamaassinerit qinngasaarinerlu...24 9.3 Nerisassat nerisarnermilu ileqqut...25 9.4 Imigassaq aamma pujortartarneq...27 9.5 Timimik aalatitsineq aamma aalatitsisannginneq...28 9.6 Piaartumik suliniuteqarneq...30 9.7 Kigutit peqqissuunerat...32 9.8 Isumalluutit...33 10. Inooqatigiinnut, aningaasarsiornikkut inuiaqatigiillu aggutaarnerannut atugassaritisaasut assigiinnginnerisa pingaaruteqarnerat...35 10.1 Peqqissutsikkut tikkuussissutit aamma peqqissutsip assigiinnginnerisa pingaaruteqarnerat 36 10.2 Pualavallaarneq, inuiaqatigiinni unamminartunut ataqatigiiaanut assersuutitut...36 10.3 Peqqinnissaqarfiup inissisimanera...38 4
11. Inernernik, inerniliinernik innersuussutinillu eqikkaaneq...40 11.1 Inerniliineq aamma innersuussutit...41 12. Toqqammaviit...43 13. Ilanngussat...46 13.1 Paasissutissanik pissarsisinnaassuseq...46 13.2 Tikkuussissutit nassuiaaserneqarnerat...46 13.3 Nalunaarsuutinik pissarsiffiit...50
1. Aallaqqaasiut Ukiuni kingullerni meeqqat inuunerminni atugaat, peqqissuunerat inuulluataarnerallu assigiinngitsumik qaffasissuseqartumik qitiutinneqaleriartorsimavoq. Politikkikkut partiit tamarmik meeqqanut inuusuttunullu tunngasutigut amerlanerusunik aningaasaliisoqartarnissaa isumaqatigiissutigaat, taamaalilluni siunissami inuiaqatigiinni innuttaasussat inuiaqatigiinnit isigalugit pitsaanerpaamik alliartornerminni atugaqarnissaat qularnaarneqarniassammat Innuttaasut peqqissuunissaasa qularnaarneqarnissaa ingerlaavartuuvoq, ingerlajuaannartumik qitiutinneqartariaqartoq. Innuttaasut naliginnaasumik peqqissuunissaasa qaffassarnissaanut Naalakkersuisut ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu iliuusissanik aallartitsinermikkut tunniussaqarsinnaapput. Kalaallit Nunaanni ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu iliuusissamut assersuut tassaavoq Inuuneritta (Kalaallit Nunaanni Namminersornerullutik Oqartussat, 2007), tassanilu pinaveersaartitsinermik peqqinnissamillu siuarsaaneq qitiutinneqarput. Aamma peqqissuseq pillugu ilisimatusarnerup iluani, iliuusissatut pilersaarut Kalaallit Nunaat meeqqanut Kalaallit Nunaanni meeqqat (Mulvad et al., 2003) meeqqanik inuusuttunillu qitiutitsiffiusoq aqqutigalugu meeqqat peqqissuunissaat atugaallu pillugit soqutiginnittoqarsimavoq. Politikkikkut, ilisimatusarnikkut iliuusissanillu pilersaarusiornermi tulleriiaarinermi piumassuseqartoqaraluaqisoq, Kalaallit Nunaanni meeqqat tamarmik peqqissuulertinnagit pisinnaasaminnillu tamarmiusumik ineriartortitsinissaannut periarfissaqalertinnagit suli suliassanik utaqqisoqarpoq. Piviusoq tamanna MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfiup ilaatigut kisitsisitigut paasissutissat aamma meeqqat piitsut tamatumalu kingunerisaat uppernarsarnikuuai (Schnohr et. Al., 2007, Nielsen and Wulff, 2007, Wulff and Nielsen, 2007) aammalu meeqqat atugaat pillugit nalunaarusiani allani (Kahlig and Banerjee, 2007). Ullumikkut meeqqanut tunngatillugu suliniutit assigiinngitsut iliuusissamut pilersaarummik ataatsimoortumut ataqatigiissarneqarnikuunngillat, aammalu suliniutini assigiinngitsuni amerlanerni suliniutinut piviusumik anguniakkanik imaluunniit qanoq ililluni anguniakkat anguneqarsimanersut nalilerneqarnissaannik allaaserinnittoqarsimanngilaq. Tassa meeqqat isaannit isigalugu ataqatigiissillugu aaqqissuussamik, ingerlajuaannartumik matusisumillu meeqqat peqqissusiannik aamma inuulluataarnerannik nalunaarsuineq aammalu inooqatigiinnikkut politikkikkullu ataqatigiissillugu ilanngussiviusoq (Köhler and Jakobsson,1991). MIPI Meeqqat Inuusuttullu Pillugit Ilisimasaqarfiup nalunaarusiaasa, Kalaallit Nunaanni meeqqat akornanni inooqatigiinnikkut assigiinngissuseqarnera takutippaat. Takorloorneqarsinnaavoq assigiinngissut taamaattoq peqqissutsimut tunngasutigut atuuttoq. Nalunaarusiami matumani tamanna erseqqissarniarneqassaaq. Inooqatigiinnikkut peqqissutsillu tunngasutigut assigiinngissutsip ataqatigiinnera misissussallugu soqutiginarpoq, tassa avatangiisitigut atukkat 6
peqqissutsimut pingaaruteqarnerat pillugit ilisimasat pigineqanngimmata, aammalu pullavik taamaattoq immaqa isiginninnernik aammalu immaqa nassuiaatinik nutaanik pissarsiviusinnaammat. Pisortatigoortumik ilisimatusarnerit amerlanerpaat nappaatit ataasiakkaat pillugit ilisimatusarnerupput akuttusuuginnarmillu inooqatigiinneq aallaavigalugu isiginniffiullutik imaluunniit inooqatigiinnermut, aningaasarsiornermut aamma ilinniagaqarsimanermut tunngasutigut pissutsinik, inuiaqatigiinni atukkanik, peqqissutsimut pingaaruteqartunik ilanngussiffiunatik (Niclasen, 2009). Siunertarineqartoq tassaavoq suliniuteqarfiit, Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaaannut suliniutip, qitiutillugit suliniuteqarfii aallaavigalugit peqqissutsip inissisimanerata paasiniaqqissaarnissaa taakku massakkorpiaq politikkikkut innuttaasut peqqissuunissaannut tunngatillugu anguniarneqartut ilagaat. Nalunaarusiami peqqissuseq, peqqissuseq pillugu tamat tikillugit isumasiuutitut isigineqarsinnaavoq. Inooqatigiinnikkut ataqatigiinneq inuiaqatigiinni pissutsit assigiinngitsut aqqutigalugillu peqqissutsip inissisimaneranik ilisarnaqutit aqqutigalugit erseqqissarneqassapput. llisarnaqutit taakku tunngaviusunik, aqqutaasunik aamma inummut tunngasunik -, inissisimaffiit atorlugit sorliit peqqissutsimut tunngasunik sunniisarneri nassuiarneqassapput inissitsiterneqarlutillu. Pullavik taamaattoq Kalaallit Nunaanni ataqatigiissaarinermi siusinnerusukkut atorneqarsimanngilaq, kisianni neriunartumik kalaallit meerartaasa peqqissutsimikkut inissisimanerannik aamma inuiaqatigiinni pissutsit peqqissutsimut pingaaruteqartut pillugit ilisimanninnerup isikkuanut allanngorartumik ersersinneqassapput. 1.1 Eqikkaaneq Nalunaarusiaq immikkoortukkaarlugu suliarineqarpoq. Immikkoortoq 1 kapitalinik 1 aamma 2-mik imaqarpoq. Kapitel 1-mi nalunaarusiap matuma suliarineqarnerata tunuliaqutaa allaaserineqarpoq kapitel 2-milu Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissusiat, taassani meeqqat inuusuttullu qitiutillugit ineriartorneq erseqqissarneqarpoq. Tassani nalunaarusiami pissutit aalajangiisuusut qitiutinneqarnerisa pingaartuunerat atorneqarsinnaanerallu erseqqissarneqarpoq. Immikkoortoq 2 kapitel 3-mik aamma 4-mik imaqarpoq. Nunat assigiinngitsut akornanni peqqissutsikkut pilersaarutit, nunalilu taakkunani peqqissutsimik isiginneriaatsit, taakkunanilu ilisarnaataasut kapitel 3-mi nassaassaassapput. Kapitel 4-mi Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissuunissaannik suliniut nunat assigiinngitsut akornanni peqqissutsimut suliniutinut ilanngunneqassaaq. Immikkoortoq 3 kapitalinik 5, 6 aamma 7-mik imaqarpoq. Immikkoortumi tassani nalunaarusiami peqqissaarussilluni isumaliutigisat allaaserineqarput. Kapitel 5-mi nalunaarusiap imarisaanut tikkuussissutit ilisaritinneqarput. Kapitel 6-mi sooq inuuniarnermi peqqissutsikkut assigiinngissutsit 7
aamma inooqatigiinnermi pissutsit aalajangiisuusut, nalunaarusiami uani ilanngunneqartut, ataatsimoortinneqarnissaasa naleqquttuunera tunngavilersorneqassaaq. Saniatigut aamma nalunaarsuutit suliarineqarnerat aammalu kisitsisitigut paasissutissat atorneqarnerat immikkoortumi annikitsumi takusassaassaaq. Naggataatigut nalunaarusiami misissueqqissaarnerit qaffasissusaat ilisaritinneqassapput. Immikkoortoq 4 kapitel 8, 9 aamma 10-mik imaqarpoq. Kapitel 8 aamma 9-mi misissueqqissaarnerit inaarneri allaaserineqassapput, kapitel 10-mi inaarnerisa pingaaruteqarnerannut nassatarisaanillu unamminartunut takkussuuttunut qisuariaatit nassatariumaagai annertunerusumik piviusuusunik katersilluni assersuusiorneqarumaarput pualavallaarneq assersuutigalugu. Immikkoortoq 5 nalunaarusiap inaarneri tunuliaqutaralugit innersuussutigineqartussatut suliarineqartussanik imaqarpoq. 2. Tunuliaqutai 2.1 Innuttaasut peqqissuunerat Immikkoortumi tassani taaguutip atorneqartup innuttaasut peqqissunerat qanoq paasineqartarnera erseqqinnerusumik nassuiarneqassaaq. Saniatigut aamma nunat assigiinngitsut akornanni innuttaasut peqqissuunissaannik suliniutit iluanni qanoq pisoqarnersoq ilisarisitsissutigineqassaaq, tassa Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip ataqatigiiaanut inissinneqarnissaa anguniarlugu. Innuttaasut peqqissuunerat eqqartorneqaraangat, peqqinnissaqarfiup inuit ataasiakkaat peqqissusaannut suliniutiginninneranullu akerlianik amerlasuut peqqissusiat imaluunniit eqimattat ataasiakkaat peqqissuunerat pingaarnertut eqqarsaatigineqartarpoq (Acheson, 1988). Innuttaasut peqqissuunerat assigiinngitsunik nassuiarneqarsinnaavoq, nassuiaatilli tamaasa katersoraanni, inuiaqatigiit ataatsimoorlunilu suliniutit innuttaasut naliginnaasumik peqqissuunerisa pitsanngortinneqarnissaa erseqqissarpaat. 2.2 Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissuunerisa ineriartornera, naatsumik Kalaallit Nunaata ukiuni 50 100-ni kingullerni inuiaqatigiinni ineriartorneq sakkortooq aqqusaarpa, tamannalu innuttaasut peqqissuunerannut pitsaasunik pitsaanngitsunillu kinguneqarsimavoq (Bjerregaard, 2004). Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut malillugu makku 8
innuttaasut peqqissuunerannut annerpaamik sunniuteqarsimapput (Namminersornerullutik Oqartussat, 2007). piniakkanik inuussuteqarnermit akissarsiaqalerluni sulisarnermut ikaarsaarneq ineqarnermut, eqqaanermut inuussutissatigullu isumannaallisaarnermik pitsanngorsaaneq nunarsuup sinneranut attaveqarnerulerneq europamiut nunassitsiternerat, innuttaasut amerliartornerat inuillu eqiterukkiartornerat nerisat allannguuteqarnerat timilu/nukiillu atorlugit sulinerup annikillinera imigassamik tupamillu annertunerusumik pissarsisinnaalerneq peqqinnissaqarfik nutaaliaasumik atuinissamut pitsaanerusumik periarfissaqalerneq inoqutigeeriaatsip allanngornera, kinguaariit pingasuninngaanniit marlunngornerat Saniatigut aamma Young aamma Bjerregaard makkuninnga ilanngussipput: Kulturikkut politikkip kiffaanngissuseqarnerulernermut allanngornera aamma innuttaasut marluinnik oqaasillit amerlasuutigut nunanit killernit aamma naliginnaasumik kulturilinnit kingoqqisut nutaat (Young and Bjerregaard, 2008). Aamma inuiaqatigiinni allannguutit sukkasuumik pisut meeqqat napparsimasarnerat sunnerpaa. Pingaarnertut napparsimasarnerit ullumikkut nunani killerni allani takuneqartartut assigaat, aamma kalaallit meerartaat siusinnerusumut naleqqiullugu naliginnaasumik timimikkut peqqinerulersimanerat naatsumik oqaatigineqarsinnaavoq (Niclasen and Bjerregaard, 2007a). Oqaluttuarisaanikkut isigalugu napparsimasarnerit, perulunnartumik aseruuttoorluni napparsimanerniit, meeraaqqat amerlasuut toqusarneranniit aamma ajunaarnermik peqquteqartunik toqusartut amerlaneranniit, anigorsinnaanngisamik nappaatinut arlalinnut aamma inuusaatsip nassatarisaanut nappaatinut, soorlu sapigaqarnermut, astmaqarnermut aamma pualavallaarnermut allaannguuteqarsimavoq. Pualavallaarneq inuusaatsip nassatarisaanik nappaatinut nutaanut, nunarsuarmi tamarmi nunanilu issittuni tamani, aamma Kalaallit Nunaanni meeqqat akornanni annertuumik siaruariartortunut ilaavoq (Schnorhr et al., 2005b, Niclasen et al., 2007b). Pualavallaarneq kingusinnerusukkut taqqatigut uummatikkullu nappaatinut sukkortunngornermullu attuumassuteqarpoq. Kalaallit Nunaata immikkuullarissuunera tassaavoq, Kalaallit Nunaanni siusinnerusukkut napparsimasarnerit ilaasa suli atuummata ilutigitillugulu nappaatit anigorneqarsinnaanngitsut nutaat atuutilerlutik. Tassa suli tuberkuloseqartut, nappaatinik atoqatigiinnikkut pilersartunik aamma hepatitis B-mik nappaatillit amerlasoorujussuupput, soorlu aamma meeraaqqat toqusarnerat nunanut killernut allanut naleqqiullugu suli qaffasippoq, ilaatigut naalungiarsuit aamma meeraaqqat toqusarnerat suli annertunerummat aammalu Kalaallit Nunaanni meeqqat angisuut inuusuttullu imminortarnerisa akulikinneruneranik peqquteqartumik. Inuiaqatigiit sukkasuumik ineriartorsimanerat aamma ilaqutariit tarnikkut inooqatigiinnikkullu peqqissusiannut pingaaruteqarsimavoq (Bjerregaard and Young, 1998). Ilaquttat meeqqap 9
peqqissusianut pingaaruteqarluinnarput. Kisitsisit eqquvissut amigaataagaluartut, inooqatigiinnikkut kingornussat pitsaanngitsut ingerlateqqinnissaannut navianartorsiortarneq ilimanaateqarluinnarpoq, tamannalu immini peqqissutsimut siooranartuuvoq. Inuunermi kingusinnerusukkut peqqissutsimut navianartoq alla tassaavoq peqqissutsikkut ileqqut, soorlu nerisarnermi ileqqut, timimik aalatitsineq, aalakoorniarluni imertarnerit, pujortartarneq aamma atoqatigiinnikkut peqqissuseq (Schnohr et.al., 2005a, Currie etal.,2004, Niclasen et al., 2007a, Currie et al., 2008, tamannalu aamma Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip (Namminersornerullutik Oqartussat, 2007) uparuarpaa, naggataatigullu silarsuarmut siaruarnerup paasissutissanik piniarsinnaaneq annertusitippaa nassatarisaanillu atuinermi iluaqutissanik nutaanik pissarsisinnaaneq ileqqullu allanngornerat, tamakku aamma peqqissutsimut aamma inuunerup naleqassusianut sunniuteqarput. 2.3 Peqqissutsimut tunngasutigut ilisarnaqutit (determinanter) Peqqissuuneq immikkuullarissutut isigineqarsinnaanngilaq. Inuit ataasiakkaat peqqissusiat kingornussat, inuttut nukissaqarnerit, inooriaatsip, ataqatigisat, ilaqutariittut inuunermi atukkat, ikinngutit, najukkami inuiaqatigiit nunarsuarmilu inuiaqatigiit sunniivigeqatigiinnerannit ilusilersorneqartarpoq. Figur 1-p Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummeersup (Namminersornerullutik Oqartussat, 2007) piviusut inuit peqqissusaannut pingaaruteqartut takutippai. Taassuma aamma inooqatigiinnermi piviusut nalunaarusiami uani ilanngutissallugit kissaatigineqartut takutippai. Tassani meeqqat immikkuullarissuuneri erseqqissarneqassaaq immikkut pingaaruteqartutut ilaatigut avatangiisiminnik pinngitsuuisinnaannginnertik aammalu alliartornissaminnik ineriartornissaminnillu pisariaqartitsinertik peqqutigalugu. Taamaattumik meeqqap pisariaqartitai, ukiui ineriartornerminilu killiffia meeqqap peqqissusianut piviusumik pingaaruteqarput. 10
Piviusut peqqissutsimut pingaaruteqartut (peqqissutsimi ilisarnaqutit), ilisarnaqutit tunngaviusunit, aqqutaasunit, aamma inummut tunngasunit agguataarneqarsinnaapput. Tunngaviusut piviusut peqqissutsikkut sunniuteqartutut pingaarnerpaat imarai. Taakku peqqutaasunut peqqutitut isigineqartarput (World Health Organization, 2008). Taakkununnga inoqateqarnermut, timikkut, aningaasarsiornikkut avatangiisinilu pissutsit imminnut attuumassuteqatigiittut ilaatinneqarput, soorlu ilinniagaq, inuussutissarsiut aamma suliffik, pissaqarneq, najugaqarneq innuttaaqatigiillu. Ilisarnaqutit malunniuttartut sunnerneqarsinnaapput pissutaasunit inuiaqatigiinnut pingaartunit soorlu naalakkersuinikkut nunarsuarmilu pissutsitigut. Aqqutaasut inoqateqarnermut, timikkut, sulinikkut avatangiisinullu inuup inuuffigisaanut atasut, malunniuttartullu tarnikkut inooqatigiinnermilu pisunut, peqqinnermut tunngasuni pissusilersornerit imalt. avatangiisigisani toqqaannartumik navialinartutigut. Kultur isigineqartarpoq tunngaviusunut aqqutaasunullu siunniuteqartartutut. Inummut tunngasut-ni ilaapput inummut ataatsimut tunngasut peqqinnermut sunniuteqartartut, soorlu timip pisataanut uumassuseqarnermullu tunngasut (Turell et al., 1999). 2.4 Innuttaasut peqqissuunissaannut akisussaaffimmik isumaginninneq Innuttaasut peqqissusiannut inooqatigiinnermut tunngasutigut akisussaaffik pingaarnertut Namminersorlutik Oqartussat aamma kommunit akornanni agguataarneqarnikuuvoq. Namminersorlutik Oqartussat pingaarnertut sullissinermi aamma ingerlatsinermi najoqqutassat, 11
pisortatigoortumik suliffeqarfiit, peqqinnissaqarfik, peqqissaaneq aamma angerlarsimaffinni paaqqutarinninneq ilanngullugit, innarluutilinnut tunngasut aammalu inunnik sullissinerup aamma peqqissaanermut tunngasutigut immikkut suliffeqarfinnut akisussaapput. Kommunit inunnut ikiuutit, paaqqinnittarfiit ingerlanneqarneri aamma meeqqat atuarfiat, meeqqat atuarfianni ilinniartitaaneq, najukkani kulturikkut aaqqissuussinerit aammalu najukkami avatangiisit akisussaaffigaat. 1. Januar 2009 kommunerujussuit nutaat 1 ingerlatsinermut tunngasunut amerlanerusunut akisussaaffik tamarmiusoq tiguaat, tigusineq tamanna meeqqanut akuusunut assigiinngitsutigut pingaaruteqarsinnaavoq. 3. Meeqqat qitiutinneqarlutik isumaqatigiissutini nunanilu assigiinngitsuni tamani suliniutini inissaqartinneqarnissaat Kapitalimi uani peqqinnissaqarnermut tunngasutigut sullissisut pingaaruteqartut ilisaritinneqassapput. Aammattaaq Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut siulleq, 2007-meersoq, Inuuneritta - Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut, tassanilu pilersaarutinut isummat tunngaviusut ilisaritinneqassapput. Naggataatigut suliniutip pitsaanerpaamik ingerlanneqarnissaanut piumasaqaataasut nassuiarneqassapput. 3.1 FN-ip Meeqqat Pillugit Isumaqatigiissutaa Ukiorpassuarni nunami inatsisiliornerni meeqqat eqqarsaatigineqartarsimapput, aammalu FN-ip meeqqat piginnaatitaaffii pillugit isumaqatigiissutaa, ulluinnarni Meeqqat Pillugit Isumaqatigiissummik taaneqartartoq (United Nations, 1989) Inatsisartut 1992-mi upernaakkut ataatsimiinneranni atortussanngortinneqarpoq. FN-ip Meeqqat Pillugit Isumaqatigiissutaa Kalaallit Nunaanni meeqqat atugaat pillugit suliniutini tunngaviusariaqarpoq. Meeqqat pillugit isumaqatigiissummi pingaarluinnartoq tassaavoq, aallartinneqartut tamarmik meeqqamut pitsaanerpaasussatut isigineqarnissaat ( in the best interest of the child ) aammalu meeqqap qitiutinneqarnissaa. Meeqqanik allannani meeqqamik allannermut siunertarineqartoq tassaavoq, ataatsimoorussinermi oqaaseq meeqqat ataasiakkaat puigoruminaannerussammat. Isumaqatigiissummi meeqqat 0-17-nik ukiulittut nassuiarneqarput. Isumaqatigiissummi allaaserisani 54-iusuni piginnaatitaaffiit tunngaviusut, inuiaqatigiit meeqqat qularnaarniarlugit pisussaaffeqarnerat allaaserineqarput. Peqqissuseq Meeqqat Pillugit Isumaqatigissummi nuimasumik inissisimavoq, tassanilu peqqissutsimut anguneqarsinnaasumut qaffasinnerpaamut aammalu peqqissutsikkut katsorsarneqarnissamut peqqissutsillu pilerseqqinneqarnissaanut 1 Qaasuitsup Kommunea, Kommuneqarfik Sermersooq, Qeqqata Kommunea aammalu Kommune Kujalleq. 12
piginnaatitaaffeqarnera aalajangersarneqarpoq, kisiannili nunani ataasiakkaani isumalluutit aallaavigalugit. 3.2 Nunat assigiinngitsut akornanni pilersaarutit Nunarsuarmi innuttaasut peqqissuunerannik pitsanngorsaanermi pingaartutut iliusoq tassaavoq Nunarsuarmi peqqissutsikkut suliniaqatigiiffik (Verdenssundhedsorganisation) WHO. Suliniaqatigiiffiup 1948-mi aallartinnerani peqqissuseq nappaatit sanngiissutillu najuutinngiinnaratik, timikkut, tarnikkut inooqatigiinnermilu peqqilluinnartuunertut nassuiarneqarpoq (World Health Organization, 1948). Peqqissutsimik nassuiaaneq tamanna imartoorujussuuvoq, taamaattumillu piviusumik atoru-minaalluni. Peqqissuseq ataavartutut isigaa pilluarnermullu nassuiaataanerulluni. Kisiannili pingaaruteqarpoq, tassa inooqatigiinnermut tarnikkullu inissisimanerup peqqissutsimut pingaaruteqarnera naqissuseramiuk. WHO-mit nassuiaatip kingusinnerusukkut takkuttup peqqissuseq inooqatigiinnikkut aningaasarsiornikkullu naammassisaqarluarluni inuunissamut aqqutissisutut isigaa (World Health Organization, 1998). Peqqissuseq pillugu paasinninneq taaneqartoq kingulleq Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummut (Namminersornerulutik Oqartussat, 2007) tulluarneruvoq. Pinaveersaartitsineq, peqqissutsimik siuarsaanermut atatillugu innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutit ilusilersorneqarneranni ilanngunneqakkajuttarpoq, tamanna Ottawa Charter-imi allaaserineqarpoq (World Health Organization Regional Office for Europe, 1986). Tassani navianartorsiorfiusinnaasut qitiutillugit qangatut pinaveersaartitsinikkut eqqarsarnermiit, peqqissuseq pillugu ilisimasaqarluarnermik aamma peqataatinneqarnermik qitiutitsinermut nutaamut nikinneq erseqqissarneqarpoq, Inuuneritta, Kalaallit Nunaanni innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut peqqissutsimik siuarsaaneq pillugu eqqarsaatit aallaavigalugit ingerlanneqarpoq, taakku Ottawa Charter-imi taassumalu malitsigisaani allaaserineqarsimapput. WHO-p aallartinneraniit nunat assigiinngitsut akornanni innuttaasut peqqissuunissaannut iliuusissatut pilersaarutini pinaveersaartitsineq peqqissutsimillu siuarsaaneq qitiutinneqaraluttuinnarsimavoq meeqqat peqqissusaannut atatillugu aammalu siusissukkut ineriartortitsinerup peqqissutsimut inuunermi kingusinnerusukkut peqqissutsimut pingaaruteqarnera. Ilutigitillugu meeqqap piginnaatitaaffiinit aamma meeqqap nammineq tungaanit isiginninneq annertusigaluttuinnartumik aallaaviulersimavoq. Allannguutinut tamakkununnga assigitillugu tikkuussissutit atorlugit innuttaasut peqqissuunerat qitiutillugu uuttortaaneq malittarinninnerlu qitiutinneqarnerulersimavoq. 13
4. Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummi isummat tunuliaqutaasut Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip siulequtaani ima allassimavoq: Naalakkersuisut innuttaasut peqqissusaata pitsaanerulersinneqarnissaa, tamannalu aqqutigalugu inuunerup naleqassusiata qaffatsinneqarnissaa eqqanaarneqarnissaa siunertaraat. Tamanna nakorsarneqarnikkut taamaallaat ingerlanneqarsinnaanngilaq (Namminersornerullutik Oqartussat, 2007). Suliniummi peqqissuseq inuiaqatigiinnit tamarmiusunit akisussaaffigineqartussatut paasineqarpoq, tamatumani suliat akimorlugit suleqatigiinnerup nukittorsarneqarnissaa anguniarneqarpoq. Suliniummi siunertarineqartoq tassaavoq maleruagassaliorneq, isumassarsianik ilisarititsineq aammalu peqqissuunissaq pillugu suleqatigiinnissamut isumaqatigiissusiortoqartarnissaa, ilutigitilluguli aallartititat piviusut iliuutsillu inunnit, ilisimasalinnit naliginnaasumillu innuttaasuni, suliniummut akisussaalersussanit piviusunngortinneqartussaapput (Namminersornerullutik Oqartussat, 2007:7). Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip 2012 tikillugu qitiutitai tassaapput imigassaq, persuttaaneq aamma kinguaassiuutitigut atornerluineq, nerisat, timimik atuineq, pujortartarneq atoqatigiinnermilu peqqissuuneq. Suliniummi meeqqat inuusuttullu anguniagassat tulleriiaarneqarneranni pingaartinneqartut ilagaat. Meeqqanut tunngatillugu suliniummi sulineq, piaartumik suliuniuteqarnermik pingaartumillu imminornermik pinaveersaartitsinermik, meeqqanut inuusuttunullu piaartumik suliniuteqarnermik, aamma kigutit peqqissuunissaannik immikkullu ittumik pinaveersaartitsinermik aamma peqqissutsimik siuarsaanermik aallaaveqarpoq. Suliniummi meeqqanut inuusuttunullu atatillugu iliuusissat sisamat uku allaaserineqarput: naartusunut ilaqutaannullu, inoorlaanut meeqqanullu immikkut ulorianartorsiortunut aamma/imaluunniit immikkut pisariaqartitsisunut piaartumik suliniuteqarnerup malitseqartitsinerullu siuarsarneqarnissaat inuusuttunut ulorianartorsiortutut atornerluisutullu pissusilersortunut piaartumik suliniuteqarnissap qulakkeerneqarnissaa meeqqat inuusuttullu pitsaasumik inuuneqarnerannik atugarissaarnerannillu annertusaanissaq peqqissumik inooriaaseqarneq ataatsimut eqqarsaatigalugu meeqqat inuusuttullu iliuuseqarsinnaanerannik siuarsaanissaq. Pilersaarutit taakku tamarmik imartoorujussuupput aammalu Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummi pilersaarutit naammassineqarnerminni qanoq ililluni nalilerneqarnissaannut piviusunik ikittuinnarnik siunnersuuteqarpoq. Naak Inuuneritta Innuttaasut 14
peqqissuunissaannut suliniutip aamma pinaveersaartitsineq aammalu peqqissutsimik siuarsaaneq, meeqqat peqqissusiat inuunermilu siusissukkut peqqissutsip ineriartortinneqarnerata inuunermi kingusinnerusukkut peqqissutsimut pingaaruteqarnera qitiutikkaluaraa, suliniutip massakkutut isikkoqarnermigut inuit ataasiakkaanit isigaluni peqqissuseq pingaarnertut qitiutinneqarpoq, inooqatigiinnermili, aningaasarsiornikkut aamma innuttaasut agguataarnerannik piviusut peqqissutsimut pingaaruteqarnerat annikinnerutillugit. Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut ilimagineqartutut innuttaasut peqqissuunerannut sunniuteqarnera qulaajarneqassappat kisitsisinik (tikkuussissutinik) suliniummik piviusumik nalilersuisussanik ineriartortitsisoqartariaqarpoq, aammalu tamakku pillugit nalunaarsuutinik ataqatigiissaarisussanik katersuisoqartariaqarpoq. Taamaattumik kapitalip tullia tikkuussissutinik imaqartinneqassaaq, Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut tikkuussissutinik nalunaarsuutinik katersisunik oqaasertalersuinikkut, nassatarisaanillu Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummi meeqqat inuusuttullu tunngasutigut suliniutit kissaatigineqartutut innuttaasut peqqissusiannut sunniuteqarnerisa nalilerneqarnissaannut ikiuutaasussanik. 5. Peqqissutsimik nakkutilliinermut tikkuussissutit inissisimanerat aammalu tikkuussissutit toqqarneqarsimasut pillugit naliginnaasut Kapitalimi uani taaguut tikkuussissut nassuiarneqassaaq aammalu tikkuussissutit toqqarneqarsimasut tunuliaqutaat ilisaritinneqassaaq. Siunertarineqartoq tassaavoq ilisimasat eqqanaarneqarnissaannut atatillugu qanoq tunniussisinnaanerisa erseqqissarneqarnissaa aammalu meeqqanut peqqissutsikkut suliniutinut pisariaqartitsinerup, neqeroorutit sunniutaasalu nalilerneqarnissaat. Nunani assigiinngitsuni tamani innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutini, allaaserineqareersutut, peqqissutsip aamma suliniutit sunniutaat qitiutinneqaraluttuinnarput. Tamanna tikkuussissutit (nøgletal) atorlugit pigajuttarpoq. Tikkuussissutit pitsaasut ilaatigut politikkikkut aalajangiiniarnerni sakkuupput pingaaruteqartut, tassa tikkuussissutit ataqatigiiaani paasiuminaatsunik paasinninneq siuarsartarmassuk, piviusunik takunnissinnaaneq piuminarsarlugulu ersarissartaramikku. Tassani pingaartoq tassaavoq tikkuussissutit toqqarneqartut najukkami pissutsinut salliutitsinernullu naleqqiullugu meeqqat peqqissusiisa pitsaanerpaamik takutitsinissaat. Taamaattumik tikkuussissutit ineriartortinnerat alloriarnikkaartumik ingerlanneqartariaqarpoq. Alloriarneq siulleq tassaavoq meeqqat peqqissusiat atugaallu pillugit ilisimasat 15
katersorneqarnissaat. Tullia tassaavoq ilisimasat tamakku aammalu najukkani tulleriaarinerit eqqarsaatigalugit sutigut uuttortaanissaq pingaarnerunersoq. Alloriarnerit pingajuanni immikkoortut taakku iluanni tikkuussissutit naleqqunnerpaat toqqarneqarnissaat. Alloriarnerit sisamaat tassaavoq tikkuussissutinut nalunaarsuiffiit nassarinissaat (Niclasen, 2009). Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummi innuttaasut peqqissusaannut tunngatillugu massakkorpiaq tulleriaarinerit allaaserineqarmata, nalunaarusiami uani tikkuussissutit pineqartut taakkulu peqqissutsimut tikkuussissutinut innuttaasut agguataarnerannut, inooqatigiinnikkut, aningaasarsiornikkut ilinniagaqarnermullu tunngasutigut pissutsinut ilisarnaqutinut tunngaviusunut assersuutinik ilallugit pingaarnertut qitiutinneqassapput. Nalunaarusiami tikkuussissutinut nassuiaanerit, ungasinngitsukkut Kalaallit Nunaanni meeqqat peqqissusiannut tikkuussissutissatut siunnersuutigineqartumi atorneqartut sapinngisamik atorniarneqarput (Niclasen and Köhler, 2009a, Niclasen and Köhler, 2009b). Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummili suliniuteqarfiit tamarmik immikkut tikkuussissutissiorneqarsinnaasimanngillat imaluunniit nalunaarsuutinik pissarsisoqarsinnaasimanngilaq, taamaattumillu nalunaarsuutit pissarsiarineqarsinnaasimasut aallaavigalugit nalunaarusiami uani tikkuussissutit toqqarneqartut killilerneqarsimapput. 6. Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut inooqatigiinnikkut isigalugu Inuit akornanni peqqissutsikkut assigiinngissutit nunat assigiinngitsut akornanni annertusiartortumik qitiutinneqarput, aammalu peqqissutsikkut assigiinngissutit annikillisarnissaat WHO-p innuttaasut peqqissuunissaannut iliuusissatut pilersaarutaanni aallaaviit ilagaat, tamannalu Meeqqat Pillugit Isumaqatigiissummi qitiusumik inissisimavoq. Nunap pisuussutaanut attuumassuteqanngitsumik peqqissutsikkut assigiinngissuseqarneq nunani amerlanerpaani piusoq paasineqarnikuuvoq aamma meeqqat peqqissuuneranni inuiaqatigiinni qaffasissumik appasissumillu inissisimasut akornanni, aammalu inuiaqatigiinni qaffasinnerusumut inissinneq amerlasuutigut peqqissutsip pitsaanerulaaleriartorneranut alloriarnerusarpoq (Victora et al., 2003). Assigiinngissut tamanna inooqatigiinnermit aallaaveqartoq annertuumik allaaserineqartuni ilisarnaqutini tunngaviusuni inissisimanermik peqquteqartinneqarpoq. Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip (Namminersornerullutik Oqartussat, 2007) tamanna akuersaarpaa, tassa inuit ataasiakkaat peqqissusiat inuunermut pisariaqartunit amerlasuutigut aallaaveqartoq, kisiannili, soorlu allaaserineqartoq, massakkutut isikkoqarnera annikitsuinnarmik innuttaasut agguataarneqarneratigut, inooqatigiinnikkut aamma aningaasarsiornikkut Kalaallit Nunaata iluani assigiinnginnerujussuit taakkulu peqqissutsimut 16
sunniuteqarnerat qitiutillugu. Taamaattumik inooqatigiinnikkut piviusut anguniakkat qitiutinneqarnerisigut Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniutip suliniuteqarfiinut tunngatillugu sunik tunisisinnaanerat takussallugu soqutiginassaaq. Misissueqqissaarnerit inaarnerisa saqqummiunneqannginnerini, nalunaarsuutit kisitsisillu atorlugit nassuiaanissamut misiliinerit nalunaarusiamut tunngaviusut immikkoortumi ataaniittumi naatsumik allaaserineqassapput. 6.1 Nalunaarusiami nalunaarsuutit Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniummi suliniuteqarfiusut tikkuussissutit aammalu tunngaviusunik ilisarnaqutit assigiinngitsunik peqqissutsip inissisimanera misissorsinnaajumallugu nalunaarsuutinik atortussanik amerlasuunik pissarsinissaq pisariaqarpoq. Nalunaarusiami uani HBSC 2 -mit misissueqqissaarnerit ilanngunneqarput aammalu nalunaarusiamut atugassanik paasissutissanik nutaanik pissarsisoqarsimavoq. Saniatigut aamma Kalaallit Nunaanni Naatsorsueqqissaartarfimmiit, nunami inunngortut allattorsimaffianniit, Kalaallit Nunaanni peqqinnissaqarfimmiit aamma Nunatsinni Nakorsaaneqarfimmit nalunaarsuutinik pissarsisoqarpoq. Tassa nalunaarusiami nalunaarsuutinik allattorsimaffinnillu amerlasuunik atuisoqarsimavoq, aamma nalunaarusiami ilanngussani nalunaarsuiffiit pillugit naliginnaasumik eqqarsaatersuutit nassaarineqarsinnaapput. 6.2 Nalunaarsuutit suliarineqarnerat Procentinngorlugit nalunaarsorneqarsimasuni, innuttaasuni meeqqat tassani pineqartuni procentinngorlugit qassit peqataanersut imaluunniit spørgeskemani akissuteqartut procentinngorlugit qanoq amerlatigineri taaneqarput. Eqimattat akornanni assigiinngissutsit taaneqartut misissorsinnaajumallugit imaluunniit eqimattat naatsorsueqqissaarinermi eqqortuusut (isumaqartitsisunik) takutinniarlugit atorneqarput naatsorsueqqissaarinermi misiliutit. Misiliutit atorneqartut tassaapput chi 2 -test imaluunniit Krustal-Wallis test. Tabel-ini allassimasut misiliinermi eqimattat akornanni kisitsisitigut paasissutissanik assigiinngissutinik nassaartoqarsimanersoq takutippaat. Nalunaarutigineqarput procentinngorlugit meeqqat qanoq amerlatiginersut inuit akornanni imaluunniit spørgeskemanik akisimasut akornanni, uani suussusermut saqqummertartut. Misissorniaraanni nalunaarutigineqartut assigiinngissusaat eqimattani nalaatsornerusuunersut, imaluunniit taakkua naatsorsueqqissaarinermi eqqortuunersut (isumalinnik) atorneqarput 2 Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) nuna tamakkerlugu apeqqutinik akissutissartalimmik misissuineruvoq, meeqqat atuartut akornanni akuttunngitsunik ingerlanneqartartoq, taannalu ukiut sisamakkaarlugit suliarineqartarpoq 1994-miilli, kingullerlu 2006-minngaanneerpoq. 17
naatsorsueqqissaari-nermi misiliutinut. Misiliutigineqarput chi2-misiliummut imaluunniit Kruskal- Wallis misiliummut. Tabelit pillugit allaatigisani takuneqarsinnaapput, misiliummi naatsorsueqqissaarinermi eqimattani assigiinngissuteqartoqarnersoq. Misissueqqissaarnermi eqqortuunerannik qaffasissutsit assigiinngitsut atorneqarput aamma * nalunaaqutaavoq 5%-imik eqqortuunermik qaffasissut, ima isuma-qartoq 5%-imit minnerusumit nalorninartoqartoq nassaarineqartup ataqateqarnissaanik nalaatsornerusoq. Assinganik ** nalunaarutigivaa 1%-imik minnermik navianartoqartoq nassaarineqartoq ataqateqarnera nalaatsornerusoq, aamma *** takutitsisuuvoq ilimanassuseq ataqatigiittoqarnera-nik 0,1%-iusoq minnerulluniluunniit nalaatsornera. Taamaammat nalunaarusiami takuneqarsinnaappat misissorneqartut eqimattat assigiinngissuseqartut isumaqarpoq assigiinngissuseq eqqor-tuusoq, taakkunanilu eqqortuunngitsunik attuumassuteqartut ima - nalunaarsorneqarput tabelini. Kommunini meeqqat amerlassusaat ikinnerat pissutigalugu, periarfissaasimanngilaq nalunaarsuutit misissoqqissaarnissaat suiaassuseq eqqarsaatigalugu, kisianni ukiut ingerlaneri pingasuni nalunaarsuutit misissoqqissaarnerini periarfissaasimavoq. Tabelini ataasiakkaani nalunaarsuutit tassaapput agguaqatigiissinnerit kommuninut eqimattani appasinnerpaamik qaffasinnerpaamillu nalilinnik, eqimattakkuutaartunmik kommunini (eqimattat iluani siammasissuseq) parentes-ilerlugit. 7. Misissueqqissaarnerit immikkoortitaarneri Immikkoortuni tulliuttuni marlunni tikkuussissutinut toqqarneqarsimasunut misissueqqissaarnermi agguataarinerit nalunaarsuutillu toqqarneqartut takutinneqartassapput. 7.1 Kommuninut tunngatillugu assigiinngissutsit inissisimanerat Kommunit toqqaannartumik immikkoortunut meeqqat atugaannut 3 pingaaruteqartunut akisussaapput, ilutigitillugulu kommunitoqqat tamarmik (2009 sioqqullugu) tassaapput peqqinnissaqarfiusut nammineerlutik illoqarfimmi pingaarnermi napparsimmaveqartut. Tamatuma kommuninut tunngatillugu misissueqqissaarnissaq toqqassallugu naleqquttuutippaa. Kommunit ataasiakkaat akornanni meeqqat peqqissusiisa inuunerminnilu atugaasa assigiinnginneri, ilaatigut soorlu kommunit immikkoortuni assigiinngitsuni pitsaasumik ingerlatsisut kommunit allat isumassarsitissinnaavaat. Kommuninik aningaasarsiornikkut aamma innuttaasut agguataarneranni 3 Killeqartumilli tunngaviusunik ilisarnaqutinik sunniuteqarput meeqqat atuarfiat ineqarnerlu eqqaassanngikkaanni. 18
immikkut atugaqanngikkaluarlutik, meeqqat agguaqatigiissitsinermi peqqissusaasa qaffasinnerusunik nassaassaqarpat tamanna immikkut soqutiginaateqassaaq kommuninik ileqqunik allanngortitsisunik. Kalaallit Nunaanni kommunit illoqarfinni aamma nunaqarfinni innuttaasut amerlassussaat, inuussutissarsiornikkut isikkui aamma nunami illoqarfimmut pingaarnermut ungasissusiisa kattutaarneratigut agguataarneqartarput. Agguataarineq innuttaaqatigiinnikkut aningaasarsiornikkut, inooqatigiinnikkut inuussutissarsiornikkullu pissutsinik (tunngaviusunik ilisarnaquteqartunik inissisimanermut pissutsit) Kalaallit Nunaanni nunap immikkoortuisa akornanni assigiinngissutsinik tunuliaqutaqartoq. Siusinnerusukkut kommunit avannaani, kujataani tunumilu avinngarusimasut aallaavigalugit killeqarfiinik pisarnertut agguataarisarnerup akerlianik kommunerujussuit sisamat 1. Januar 2009-miit Kalaallit Nunaat allarluinnarmik isikkulimmik agguataarpaat. Kommunitoqqat ilaanni meeqqat amerlassusiat annertorujussuanngilaq, tamanna pingaartumik kommuninut avinngarusimasunut atuuppoq, amerlasuutigullu taakkunani innuttaasut amerlassusiat annikittarpoq. Kommunerujussuarni nutaani nalunaarsuutit misissoqqissaarneqarpata, meeqqat avinngarusimasuni atugarisaannut kisitsisit, kommunerujussuit tamarmiusut kisitsisaani tamarmiusuni ipinissaannut ulorianartorsiorneq pilissaaq. Taamaattumik nalunaarusiami uani kommunit 1. Januar 2009 sioqqullugu piusunut agguataarneqarput. Kalaallit Nunaanni kommunit assigiinngitsut akornanni assigiinngissutsinik tunngaviusunik takutitsisoqarnissaa kissaatigineqarsimavoq, taamaalilluni kommuninik ataasiakkaanik qitiutitsisoqannginniassammat, taamaaliortoqarpammi misissuinermi nassaarineqartuni isiginniffiit tunngaviusut qitiutinneqarnerat allanut nuutinneqarsinnaammat. Taamaattumik kommuninik agguataarineq imaattoq atorneqarsimavoq: Taaguut Nuup kommunia Kommunit angisuut Kommunit minnerit Kommunit avinngarusimasut Nassuiaat Illoqarfik pingaarnersaq nunaqarfittaalu Kitaani kommunit 3000 sinnerlugit innuttaqartut Kitaani kommunit 3000 inorlugit innuttaqartut Kommunit mikisunik illoqarfillit imaluunniit avannaani, kujataani tunumilu avinngarusimasut. 7.2 Nuup illoqarfiata, illoqarfiit nunaqarfiillu assigiinngissutaat Ileqqut, isumassarsiat isumassarsititaanerillu nutaat Nuummi illoqarfinnilu annerni amerlasuutigut aallarteqqaartarput, kingornalu nunap sinneranut siaruaattarlutik. Atortorissaarutitigut taamaassimavoq, soorlu fjernsyninut mobiltelefoninillu pissarsisinnaanikut, aamma peqqissutsikkut 19
ileqqutigut, soorlu pujortartarneq aammalu inuusuttut imminortarnerannut. Nunaqarfiit Kalaallit Nunaata Avannaaniittut Tunumiittullulu pisarnertut inuussutissarsiuteqarfiusuni aalisartoqarfiunerupput aamma piniartoqarfiunerullutillu, Kujataanilu nunaateqarfiit nassaassaallutik. Nunaqarfinni meeqqat inuusaasiat naliginnaasumik qangatoorneruvoq. Ilutigitillugu nunaqarfinni meeqqat illoqarfinni meeqqanut naleqqiullugit amerlasuutigut inuunerminni atugassarisaat allaasarput inuiaqatigiinnillu allatut ittunik neqeroorfigineqartarlutik. Taassumani pingaartumik piviusut pitsaanerpaamik inissisimanikkut tunngasutigut pisarpoq, soorlu ilinniagaqarneq, sulineq, atortorissaarutit, kulturikkut timersornikkullu neqeroorutit, aamma inuussutissanik pisiniarnermi allanngorartitsinissamut periarfissat. Aamma assigiinngissutsit tamakku eqqaamallugit kommunikkaaginnanngitsumik najugaqarfinnut Nuup illoqarfia, illoqarfinnut aamma nunaqarfinnut nalunaarsuutinik misissueriaatsimik tulluuttumik nassaartoqarnikuuvoq. Taamaattumik misissueqqissaarnerit, tamanna ajornanngippat Nuup kommunianut/kommuninut angisuunut/kommuninut mikisunut/avinngarusimasunullu agguataarneqassapput, kingornalu Nuup illoqarfianut/illoqarfinnut/nunaqarfinnut. Taamaalillutik inuttaaqatigiillu tunngaviusunik ilisarnaqutit (makrofaktorer) ataavartumik misissueqqissaarnermut ilanngunneqassapput. 8. Inooqatigiinnermi inuiaqatigiit agguataarnerisa atugarisatigut assigiinngissutit Tabel 8.1.1-mi meeqqanut atatillugu kommunini inuiaqatigiit agguataarnerisa assigiinngitsorujussuunerat takutinneqarpoq. Innuttaasuni meeqqat amerlassusiisigut aamma innuttaasuni pilersorneqartariaqartussani Nuummi appasinnerpaapput Kangaatsiamilu 4 qaffasinnerpaallutik. Meeqqat nunaqarfinni najugaqartut siaruarsimanerat Ittoqqortoormiini 1%-miit Upernavimmut 64%-iuvoq. Aamma Upernavimmi meeqqat Kalaallit Nunaanni inunngorsimasunik anaanallit amerlanerupput, Nuummilu taakku amerlassusiat annikinnerpaalluni. Paamiuni meeqqat kisimiittunik angoqqaallit amerlanerpaapput, Upernavimmili ikinnerpaallutik. Meeqqat aningaasatigut angerlarsimaffinni piitsuusut siammarsimanerat Nuummi 1,0%-miit Ittoqqortoormiini 19,3%-mut siaruarsimavoq. Angajoqqaat kisimiittut, meeqqat Kalaallit Nunaata avataani inunngorsimasunik anaanallit naliginnaasumik Nuup kommuniani amerlanerupput, ikinnerit angerlarsimaffinnit aningaasatigut piitsuneerupput, aammalu meeqqat ikinnerpaat nunaqarfinni najugaqarput. Tamatuma kingorna allanngoriartorneq takuneqarsinnaavoq, tassa kommunini avinngarusimasuni angajoqqaat kisimiittut amerlassusaat ikinnerpaammata, amerlanertigut 4 Nassuiarneqarput meeqqat 18-nit ataallugit ukiullit, aamma utoqqaanerit 62-it sinnerlugit ukiullit. 20
meeqqat kalaallimik anaanallit, amerlanerit aningaasarsiornikkut piitsuusut, meeqqallu nunaqarfinni najugallit amerlanerullutik Tabel 8.1.1 Kommuninut tunngatillugu inooqatigiinnikkut inuttaaqatigiillu agguataarnerini atugassarititaasut (Ilisarnaqutit tunngaviusut) Innuttaasu t amerlassusiat Meeqqat 0-17 ukiullit (%) Pilers uisuis ut (%) Meeqqat nunaqarf inni najugallit amerlass usiat (%) Meeqqat Kalaallit Nunaanni inunngorsim asumik anaanallit amerlassusi at (%) Meeqqat kisimiittu nik angajoqq aallit amerlass usiat (%) Meeqqat angerlars imaffinni piitsunee rsut amerlass usiat (%) Atuartut meeqqat atuarfianni k naammassi nnissimann gitsut amerlassusi at (%) Nuuk 15.047 26,7 0,31 2,5 86,1 20,2 1,0 19,8 Kommunit angisuut 29,4 0,37 11,8 95,2 15,5 1,9 22,5 Sisimiut 6.140 30,4 0,37 11,5 94,4 14,8 1,4 23,1 Ilulissat 4.996 29,4 0,38 10,3 95,2 13,5 1,8 20,8 Maniitsoq 3.545 30,6 0,38 21,8 96,8 13,8 3,0 17,0 Qaqortoq 3.490 28,1 0,37 8,1 93,7 17,4 1,1 24,3 Aasiaat 3.189 27,5 0,37 6,9 96,4 20,0 2,4 27,2 Kommunit mikisut 30,0 0,40 20,9 97,0 15,2 2,0 17,0 Uummannaq 2.450 32,7 0,41 49,1 96,7 9,5 1,6 24,6 Narsaq 2.016 27,4 0,38 13,6 96,3 18,6 1,3 0,0 Paamiut 1.906 29,5 0,39 6,4 97,4 24,1 3,0 30,2 Qasigianngiut 1.291 29,4 0,40 8,1 98,1 12,6 2,5 15,2 Qeqertarsuaq 1.055 30,5 0,41 4,5 97,3 11,6 1,8 30,0 Kommunit avinngarusimasut 36,1 0,43 45,7 98,1 8,8 8,6 18,8 Ammassalik 3.069 37,5 0,44 40,2 96,4 9,0 10,2 20,0 Upernavik 2.953 37,3 0,44 64,0 99,6 4,4 8,7 9,2 Nanortalik 2.281 31,2 0,39 37,7 98,3 14,4 4,9 24,7 Kangaatsiaq 1.463 39,0 0,46 58,1 98,6 7,2 6,3 27,3 Qaanaaq 846 35,2 0,44 25,7 99,4 10,8 9,2 10,8 Ittoqqortoormiit 529 37,6 0,41 1,0 94,7 8,7 19,3 18,6 Katillugit 56.448 30,1 0,37 19,2 94,1 14,9 3,7 20,3 *** *** *** *** *** - Tabel 8.1.2-mi takuneqarsinnaasutut Nuup, illoqarfiit nunaqarfiillu akornanni assigiinngissutsit annertoorujussuupput. Nunaqarfinni innuttaasuni meeqqat amerlanerupput (34,6%), soorlu aamma nunaqarfinni innuttaasut pilersorneqartariaqartussat amerlanerullutik. 21
Tabel 8.1.2 Nuup illoqarfiani, illoqarfinni nunaqarfinnilu inooqatigiinnikkut aamma inuiaqatigiit agguataarneranut atugassarititaasut (Ilisarnaqutit tunngaviusut) Inooqatigiinnikkut aamma inuiaqatigiit agguataarneranut atugassarititaasut Nuup illoqarfia Illoqarfiit Nunaqarfiit Tamar mik Innuttaasut amerlassusii 14.583 32.490 9.431 56.504 Meeqqat 0-17 ukiullit 26,3 30,2 34,6 30,1 *** Pilersuisut 0,31 0,38 0,42 0,37 *** Meeqqat Kalaallit Nunaanni inunngorsimasut amerlassusii 90,0 96,7 99,7 94,1 ** 9. Peqqissutsikkut ulorianartorsiorfitsigullu assigiinngissutsit Qulaani ilisarnaqutit pitsaassusiini assigiinnginnerujussuaq takutinneqarpoq, kisiannili peqqissutsikkut aamma kommunit assigiinngitsut akornanni aamma Nuup, illoqarfiit nunaqarfiillu akornanni peqqissutsikkut aamma peqqinnissami kisitsisit assigiinngissuteqarnersut kapitalimi uani misissoqqissaarneqassapput. Siullertut kinguaassiuutitigut peqqissuuneq aallaavigalugu. 9.1 Kinguaassiuutitigut peqqissuuneq Inuuneritta Innuttaasut peqqissuunissaannut suliniut kinguaassiuutitigut peqqissuuneq pillugu iliuusissanut pingasunik pilersaaruteqarpoq: atoqatigiinnikkut iliuuseqarneq sunaluunniit perusussutsimik, illuatungeqatigiinnermik nappaatinillu atoqatigiinnikkut tunillaassuuttartunik tunillaassuinertaqanngitsumik tunngaveqassaaq naartuneq sunaluunniit kissaatigisaassaaq atoqatigiinnermi ileqqut peqqinnartut eqqarsaatigalugit innuttaasut iliuuseqarsinnaanerannik siuarsaaneq Ilisimasaqarneruneq inersimanerunerlu aallaavigalugit ukioqarnerulluni atoqateqaqqaarneq pitsaasuusinnaavoq taamaattumik 15 17-nik ukiullit atoqateqarsimasut amerlassusiat kinguaassiuutitigut peqqissuunermut pingaartutut uuttuutaassaaq. Uani klamydia assersuutitut atorneqarpoq, tassa klamydia tassaammat nappaatini atoqatigiinnikkut tunillaattartuni akulikinnerpaamik takuneqartartoq, aammalu 15 19-nik ukiullit akornanni akulikinnerpaajulluni (Peqqinnissakkut Nakkutilliisoqarfik, 2006). Kissaatiginagu naartulertarneq Kalaallit Nunaanni ajornartorsiutaavoq, naartuersinneq ilaannut peqqissutsikkut kinguneqaannarnarneq ajorpoq, kisiannili ilukkut aseruuttoornernik meerartaarsinnaajunnaarnermillu kinguneqarsinnaalluni. Naartuneq kissaatigineqaraluartoq, nammineq meeraalluni anaananngorneq akulikitsumik inooqatigiinnikkut sivisuumik atuuttunik kinguneqarsinnaasarpoq. Ilaatigut aningaasarsiornikkut 22
piitsunngornissamut aamma ilinniagaqarsinnaannginnermut ulorianartorsiorneq annertuneruvoq (HS Analyse, 2001, UNICEF, 2001). Tabel 9.1.1 Kommuninut tunngatillugu kinguaassiuutitigut peqqissuuneq 15-19-nik ukiullit ukiumut klamydia-mik nappaateqarnerminnik paasineqartut Nivissat 15-17-nik ukiullit meerartaartut Niviarsissat 15-17-nik ukiullit naartuersittut Inuusuttut 15-17-nik ukiullit atoqateqarsimasut Nuup Kommunea 19,7 1,5 8,9 58,6 Kommunit angisuut 20,2 (14,1-29,8) 3,7 (3,3-4,2) 10,3 (7,2-14,7) 78,6 (50,0-100,0) Kommunit mikisut 17,6 (12,0-25,0) 3,8 (1,5-5,8) 7,8 (7,0-8,7) 79,7 (68,2-87,9) Kommunit avinngarusim asut 18,3 (8,0-32,9) 4,4 (1,9-6,0) 8,4 (0,0-13,3) 69,5 (63,0-100,0) Tam armi k 19,3 * 3,4 * 9,3-73,2 *** Tabel 9.1.2 Nuup illoqarfiani, illoqarfinni nunaqarfinnilu kinguaassiuutitigut peqqissuuneq Nuup illoqarfia Illoqarfiit Nunaqarfiit Tamar mik Niviarsissat 15-17-nik ukiullit meerartaartut 1,5 4,2 2,5 3,4 *** Inuusuttut 15-17-nik ukiullit atoqateqarsimasut 58,0 77,0 75,2 73,2 *** Kommuninut tunngatillugu 15-19-nik ukiullit klamydiamik nappaateqarnerminnik paasineqartut assigiinngissutaat annikinneruvoq, aammalu Nuup kommunia aamma kommunit angisuut kommuninut sinneruttunut assersuukkaanni tunillatsissimasut amerlanerupput. Niviarsissat 15-17- nik ukiullit meerartaartut amerlassusiat nikerartorujussuuvoq, tassanilu pingaartumik kommunit avinngarusimasut agguaqatigiissitsinermi kisitsisinik qaffaasuupput, akerlianilli Nuup kommuniani 15-17-nik ukiullit akornanni meerartaartut amerlassusiat annikinnerpaalluni. Niviarsissani 15-17-nik ukiulinni naartuersittut amerlassusii pingaaruteqartumik assigiinngissuteqanngillat. Inuusuttut 15-17-nik ukiullit atoqateqarsimasut amerlassusii assigiinngitsorujussuupput. Tassani pingaartumik kommunini minnerni angisuunilu inuusuttut siusissukkut atoqateqaqqaarsimapput, aammalu Nuup kommuniani kommuninilu avinngarusimasuni inuusuttut 15-17-nik ukiullit ikinnerpaat atoqateqaqqaarsimapput. Nuummut, illoqarfinnut nunaqarfinnullu tunngatillugu, niviarsissat inuusuttut amerlanertigut illoqarfinni meerartaartarsimapput, tassanilu Nuup illoqarfia tassaalluni ikinnerpaaffiusoq. Illoqarfinni inuusuttut 15-17-nik ukiullit atoqateqarsimasut amerlanerpaapput. Tassa kommuninut aamma Nuuk, illoqarfiit nunaqarfinnullu tunngatillugu kinguaassiuutitigut peqqissuseq naleqqiukkaanni allanngorartorujussuuvoq. 23