COETZENBURG: DIE HART VAN STELLENBOSCH SE SPORTKULTUUR

Transcription

1 COETZENBURG: DIE HART VAN STELLENBOSCH SE SPORTKULTUUR FJG van der Merwe Departement Mellslike Bewegillgskullde Univel'sileit van Stellenbosch, Stellenbosch 7600 Coetzenburg: The heart of the sport culture of Stellenbosch The first owner of "Koetzenburg" was Dirk Coetzee to whom 24 morgen along the Eerste River were accorded by Simon van der Stel in The well-known Marais family acquired the farm in 1833 and owned it until 1960 after which it was bought by the University of Stellenbosch. The best known of the Marais' was Johannes Henoch ("Oom Jannie"). He was the owner from 1893 to 1915 and thereafter his widow until "Oom Jannie" had made his fortune on the diamond diggings and later invested a large part of his wealth in Stellenbosch and its surroundings. He was. inter alia, instrumental in the founding of the Burger and his I made the transformation of the Victoria College to a university possible. The well-known Jannie Marais house at Coetzenburg currently houses the university's Sport Bureau. This house too has an interesting history. Dirk Coetzee's original house was a long building with two windows on either side of the entrance. In the late 18th century Jan Hartog converted it into an H-shaped Cape Dutch homestead. In circa 1835 it was converted to the Georgian style by the Marais family. Its current Victorian appearance dates from The expansion of the central campus necessitated the transfer of sporting activities from the Pawiljoen field to Coetzenburg - this move was completed in 193 I. In 1960 the need for expansion of the sports fields resulted in the purchase of Coetzenburg farm. [n the seventies great changes occurred at Coetzenburg. The old farmhouse was saved from being demolished and was restored to its "ostrich palace" style. while the building of the Danie Craven rugby stadium commenced in With the inauguration of this stadium in 1979, the new Human Movement Science complex was also nearing completion. Die eerste eienaar van "Koetzenburg" was Dirk Coetzee aan wie 24 morge in 1682 Iangs die Eersterivier deur Simon van der Stel toegeken is. Die bekende Maraisfamilie het die plaas in 1833 bekom en dit was tot 1960 in hul besit waarna die Universiteit van Stellenbosch dit gekoop het. Die bekendste van die Marais's was Johannes Henoch ("Oom Jannie"). Hy was die eiellaar van 1893 lot 1915 en daama sy weduwee tot "Oom Jannie" het sy geld op die diamantdelwerye gemaak en later 'n groot deel van sy rykdom op Siellenbosch en in die omgewing teruggeploeg. Hy was onder andere instrumenteel met die stigting van die Burger en sy I het die transforrnasie van die Victoria Kollege na 'n universiteit moontlik gemaak. Die bekende Jannie Maraishuis op Coetzenburg huisves lans die Sportburo van die universiteit. Ook hierdie huis het 'n interessante geskiedenis. Die oorspronklike huis van Dirk Coetzee was. n lang gebou met twee venslers aan weerskante van die ingang. Jan Hartog het dil in die laat 18de eeu in 'n H-vormige Kaaps-Hollandse huis omskep. Die Maraisfamilie het dit in ongeveer 1835 na die SA Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis 14( I) Junie 2000

2 2 Georgiaanse styl verander. Sy huidige Victoriaanse voorkoms dateer uit Met die uitbreiding van die sentrale kampus moes die sportlui mettertyd van die Pawiljoenveld na Coctzenburg uitwyk - 'n proses wat in 1931 vohooi is. Die behoefte aan uitbreiding van die sportvelde het in 1960 tot die aankoop van die Coelzenburgplaas gelei. In die sewenligerjare hel grool veranderi ngs op Coetzenburg plaasgevind. Die ou opslal is van sloping gered en het sy "voislruispaleis"-slyl teruggekry. lerwyl in 1975 met die aanbou van die Danie Cravenrugbystadion begin is. Met die inwyding van hierdie sladion in hel die nuwe Menslike Bewegingskunde-kompleks ook vollooiing genader. Inleiding Teen 1685 het Stellenbosch bestaan uit. n eiland en plase langs die Eersterivier soos onder andere Mostertsdrift. Coetzenburg. Welgevallen, Voorgelegen, Doornbosch, Libertas, Vredenburg, Welmoed, Kromme Rivier, Nietvoorbij en Idasvallei. Die ligging van die 109 eiendomsplase wat in hierdie tydperk toegeken is, het byna sonder uitsondering 'n rivier in die onmiddellike omgewing gehad. 'n Verdere kenmerk is dat die beste bewerkbare grond reeds teen ongeveer 1712 toegeken was. Toe was 80 van die 190 eiendomsplase wat tot aan die einde van die kompanjiesbewind uitgegee is, reeds toegeken.' Geskiedenis van Coetzenburgplaas In 1655 het Margaretha Claasdogter, vrou van Gerard Couche, in die stad Kampen, Nederland, aan Dirk Coetzee lewe geskenk.2 Couche het geleidelik verhollands totdat dit Coetzee geword het.' Op 8 Mei 1679 het Dirk en sy vrou Sara van der Schulp met die skip die Asia in Tafelbaai (Kaapstad) gearriveer.' Op 12 Oktober 1679, enkele weke nadat Simon van der Stel sy pos as kommandeur van die Kaap aanvaar het, het hy die platteland besoek en aan die Eersterivier besonder vrugbare grond opgemerk. Met sy terugkeer in die Kaap het hy bekend gemaak dat voornemende boere soveel grond langs die Eersterivier gratis kon bekom as wat hulle kon bewerk. Uit hierdie boeregemeenskap het Stellenbosch as dorpie vinnig gegroei. AI 24 morge van "Koetzenburg" is in 1682 aan Dirk Coetzee toegeken, hoewel hy dit al sedert 1681 bewerk het. Dirk het hier geboer totdat sy derde seun, Gerril, in 1721 die boerdery oorgeneem hel.s In die Stellenbosse gemeenskap het Dirk as diaken, ouderling en kaptein van die Stellenbosse infanterie diens gedoenh Dirk was ook sedert 1682 die eienaar van Uiterwyk' (tans' n bekende wynpjaas) en Assagai Bosch.' F Smuts (red.). Stellenbosch "rie eelle (Slellenbosch, 1979), pp JA Heese. Suid-Afrikaal1se geslllgregi.i'lers. deel I (Preloria, 1986), p 603. NA Coelzee, Die slmnoller" Coelzee ell liageslogle (Pretoria. 1979). p 81. JA Heese. SlIid-Afrikl/lIl1se geslagregislers. deel I (Preloria, 1986), p 603. NA Coetzee. Die slalllouer.i' Coelzee ell/logeslagle (Pretoria, 1979), pp CCV Leibbrandl, Pruis oflhe lirchives oflhe Cope of Good Hope. Reque.\lell (Memorials) vol I. p 238. D Fairbridge. Hisloric houses of SOlllh Africa (London, 1922), p NA Coelzee. Die Slml/ouers Coelzee el/ /lage.i lagle (Pretoria, 1979). p 88.

3 3 Toe Dirk Coetzee sy plaas in Oktober 1721 aan sy seun afgegee het, was daar wynstokke, ' n bietjie vee en koring op Coetzenburg. Gerrit en sy vrou, Susanna Lubbe (Loefke), het tot in Februarie 1739 geboer op die oorspronklike 24 morge wat Coetzenburg uitgemaak he!. Daarna het dil soos volg van eienaar verwissel: Juriaan Pauluszoon, Johann Jurgen Juriaanz, Bernardus van Biljon, Casper Hendrik Badenhorst, Jan Frederick Hartog, Eduard Wium, Matthian Hoffman, Christiaan Joel Ackerman, Francois Roos en Petrus Johannes Marais. Sedert PJ Marais die plaas in 1833 van Roos bekom hel, het dit in die hande van sy nakomelinge en verwante gebly totdat die universiteil dit in 1960 gekoop het! Die volgende is oor Roos bekend: Francois (Frans) Roos (ca ) was die seun van Johannes Roos en Elisabeth Roux. Hy hel in 1809 as klerk in diens van die Kaapse landdroskantoor getree en 'n paar jaar in Kaapstad gewoon. Van omstreeks 1814 tot 1817 was hy 'n klerk in die sekretarisgebou van die Stellenbosse drostdy (vandag die Ou Leeskamer) en op 23 Januarie 1818 is die "mooi en goed bewerkte plaas Coetzenburg" op sy naam geregistreer. Die grootte was 24 morg. In 1825 het Roos 'n aangrensende stuk bygekoop wal die totaal op 115 morg en 320 vk. roede gebring het. In 1818 het hy heemraadslid op Stellenbosch geword. In 1829 is Roos verkies as sekretaris en bestuurder van die eerste kooperatiewe wynboere-onderneming in Suid-Afrika, nl. die Zuid-Afrikaansch Wyn Depot. Tog wou sy persoonlike finansiele sake, ten spyte van sy administratiewe vaardighede. nie viol nie. Hy het deur die jare telkens lenings aangegaan, totdat hy in die vroee jare dertig boedel moes oorgee. Hy was genoodsaak om Coetzenburg te verkoop en op 23 April 1833 is dit op die naam van PJ Marais oorgedra. IO Die Maraisfamilie Net nadat Petrus Johannes Marais die plaas op 26 April 1833 bekom het, het hy op 4 Mei met Johanna Susanna Neethling getrou. PJ Marais het tot sy dood in 1865 op Coetzenburg geboer." Op 2 November 1887 is 'n klein gedeelte (124 vk Roede 18 vk vt) aan die munisipaliteit van Stellenbosch oorgedra. Na sy afsterwe het die plaas tot 1893 in sy vrou se naam gebly. Op 22 Maart daardie jam het twee van hul seuns die plaas amptelik oorgeneem totdat Johannes Henoch Marais sy broer, Frederik Ryk Ludolph Marais, se gedeelte op 13 Oktober 1906 uitgekoop het. Die alombeminde "Oom Jannie" Marais het in 1915 gesterfen die plaas het tot 1954 in die naam van sy weduwee gebly. Sy het in 1953 die lewe gelaat waarna Petrus Johannes Marais in 1954 besit van die plaas geneem het. Petrus Johannes was 'n broerskind van Johannes Henoch. Op 24 April 1961 is Coetzenburg 313 en 314 (die oorspronklike 24 morge) van Petrus Johannes Marais onteien vir oordrag aan die Universiteit van Stellenbosch." Johannes Henoch (Jannie) Marais (gebore op 8 September 1851 te Coetzenburg) is na sy oom, Johannes Henoch Neelhling van Neethlingshof, vernoem. As jongste van nege 10 II " NA Coetzee, Die slamouers Coelzee elllloges/agle (Pretoria, 1979), pp , F Smuts (red.), Slellellhosch drie eeue (Stellenbosch,1979), pp "Roos, wat self oor 'n goeie kennis van Europese wynmaakmetodes beskik het, was Lin 1925] ten gunste van beter metodes. maar vol gens hom sou Kaapse wyn nie op die presiese patroon van enige buitelandse wyn berei kan word nie omdat elke land se wyn ooreenkomstig die landsklimaat 'n eie karakter besit. Hy het dit betreur'dat aan die Kaap nie uniforme wingerdbou- en wynbereidingsmetodes gevolg is nie" Roos was ook lid van die Cape Wine Trade Committee (1826) wat voorstelle aan die wynboere gedoen het OOr die maak van goeie Kaapse droe wit wyn. Hierdie beweging het vanwee min belangstelling na 'n aantal jare doodgeloop (pp ). NA Coetzee, Die slall/ollers Coelzee el/i/ages/agle (Pretoria, 1979), p 156. NA Coetzee, Die slamollers Coelzee ell /lages/agle (Pretoria, 1979), pp 156, 164,

4 4 kinders het hy in Augustus 1870 saam met sy drie broers, Petrus, Abraham en Christiaan, na die Vaalrivier-diamantdelwerye gegaan op soek na rykdom. Die broers was uiters suksesvol en teen 1892, toe Jannie na Coetzenburg teruggekeer het, was hy en sy broers redelik groot aandeelhouers in die nuut gestigte De Beers Consolidated Mines. Jannie en sy broer, Frederik Ryk Ludolph, het die Coetzenburgplaas in 1893 van sy moeder geerf en Jannie het in 1905 met Elizabeth Johanna Hendrika de Villiers in die huwelik getree. Dit was eers in 1906 dat Jannie sy broer se aandeel in Coetzenburg uitgekoop helil Dit blyk dat Johannes Henoch ook plase in die Vrystaat, Transvaal en elders in die Kaapprovinsie gehad her. 'n Opgawe van sy boerdery op Coetzenburg toon dat hy wingerdstokke gehad het en dat hy 100 leggers wyn per jaar gemaak het. Hoewel hy dit in stortmaat verkoop het, het hy dit op die plaas verouder. Daar was ook tussen vrugtebome (insluitend sitrusbome), koring, hawer, lusern, mielies, koffie- en veselperskeborne. Die vrugte is plaaslik verkoop. Vir sy klein melkery en vir bemestingdoeleindes het hy Jersey- en Frieskoeie aangehou. Benewens 'n Afrikanerbul en 'n paar perde was daar ook 'n troppie van 18 springbokke." "Eleven guinea-fowls were settled on the estate by Mr Marais in 1886 [sic], and the birds are now to be found all over the district in large numbers"." Of Jannie Marais vir die vestiging van tarentale in die Kaap verantwoordelik was, kon nie met sekerheid vasgestel word nie. Die datum is reeds verwarrend, aangesien hy eers in 1891 na Coetzenburg teruggekeer het. "Oom Jannie" was baie aktief in die open bare lewe en nadat hy na Coetzenburg teruggekeer het, het hy vir sewe jaar die Stellenbosch-distrik in die Kaapse Parlement verteenwoordig. Tot met sy afsterwe was hy lid van die Unieparlement. Hy het die belange van die Afrikanervolk en hul taal op die hart gedra. Hy was derhalwe in 1914/15 ten nouste by die stigting van Die Burger betrokke. Hy het besef dat die toekoms van die Afrikanervolk van hoer onderwys afhanklik was en het. saam met sy broers Christiaan en Frikkie, medaljes aan studente aan die Victoriakollege in veral die Hollandse taal toegeken. Hierdie medaljes is later deur beurse vervang. Sedert 1902 het die Jan Maraislenings die plek van die beurse ingeneem. Hierdie lenings moes aan verdiensteiike, maar behoeftige Afrikanerstudente gaan. Sy welwillendheid het wyd gestrek - van die Kollege tot die Stellenbosse gemeenskap het by sy skenkings baat gevind. So is die Fisikagebou in 1989 grootliks deur 'n skenking van hom opgerig. Toe in 19 \0 melding gemaak is van 'n sentrale universiteit wat by Groote Schuur opgerig sou word, was die voortbestaan van die Victoriakollege in gedrang. Te midde van samesprekings oor waar die groot bedrag geld vandaan sou kom om die toekoms van die Kollege te verseker, is oom Jannie skielik in 1915 oorlede. 16 Sy testament het pond sterling nagelaat vir die stigting van 'n universiteit op Stellenbosch. Hy het 'n verdere pond aan verskeie instansies nagelaat, waaronder die Kweekskool, stadsraad en hospitaal.l7 L HB Thorn. Janllie Marais (Stellenbosch. 1950). rpp 1-101; N A Coetzee. Die s/(imoue"s Coelzee ell flageslagle (Pretoria. 1979), pp ; Suid-Afrikalillse Biogrqliese Woordeboek. deel I (Kaapstad, 1968). p 530. S Playne (ed.), Cape Colony (Cape Provillce). lis hislory, commerce. illdustries, (llid resources (Cape Town, ), p 185. S Playne (ed.), Cape CololIY (Cape Provillce). lis hisforr. COll/lllerce. illduslries, alld resollrces (Cape Town, ), p 185. Hy het pas nadat hy die skenkingsakte onderteken het. op 30 Mei by die warrnwaterbronne in Montagu gesterf (B Booyens, persoonlike onjerhoud. Stellenbosch. 9 Maart 2000). HB Thon!, Jallnie Mamis (Stellenbosch. 1950), [pp 1-101; NA Coetzee. Die SWmollers Coel:ee ell 1I11ge.l"iagle (Pretoria. 1979). p 164.

5 5 Jannie Marais-huis WIUEN JAN H. MARAIS Schenker van 1 00,00 Figuur 1. Jannie Marais Geen van die ou huise in die Stellenboschdistrik het deur die eeue onaangeraak gebly nie. Grondplanne is verander, gewels is afgebreek of verander en deure en vensters is vervang. Die veranderings was sowel buitens- as binnenshuis en vanwee verskeie faktore soos wind en weer, vernietigende brande, die behoefte na meer lig en ruimte, rykdom of armoede en nuwe eienaars. Die veranderings is gewoonlik om praktiese redes gedoen met die bygaande versiering vol gens die nuutste Europese styl wat aan die Kaap posgevat het. ls Die plaashuis op Coetzenburg is n6g so 'n voorbeeld. Volgens Picton-Seymour l9 is dit "... a house of architectural fascination, having had the best of several periods of refurbishings." Dit is bekend dat Dirk Coetzee se huis op Coetzenburg 'n ingang met twee vensters aan weerskante in die middel van die lang gebou gehad het. Net twee sulke plaashuise is in 1690 deur J Mulder beskryf. Die ander se ingange was aan die kante van die gebou. Die Coetzenburghuis het 'n sentrale skoorsteen in die middel van die dak gehad teenoor baie ander huise van daardie tyd wat twee skoorstene, een aan elke kant, gehad het AM Obholzer: M Baraitser & WD Malberbe. The C"/JC house alld its i1llerior (Stellenbosch, 1985), piss. o PiclOn-Seymour, Historical buildings ill SOUlh Africa (Cape Town, 1989), p 64. J Walton, Old Cape fannsteads (Cape Town. 1989). pp 14-15; AM Obholzer; M Baraitser & WD Malberbe, The Cape house alld its i1llerior (Stellenbosch. 1985), piss.

6 6 Figuur 2. Dirk Coetzee se huis op Coetzenburg in 1690 Laat in die 18de eeu was dit vermoedelik Jan Hartog" wat 'n H-vormige Kaaps-Hollandse huis op Coetzenburg opgerig het. Hy was van 1747 tot 1789 eienaar van Coetzenburg. Oit is 'n grondplan van hierdie huis wat tans die basis van die Jannie Marais-huis vorm. 22 Figuur 3. Die Coetzenburgopstal in 1888 Nadat Petrus Johannes Marais (die eerste van die Maraisfamilie op Coetzenburg) sy Kaaps Hollandse huis in 1833 betrek het, het hy in ongeveer 1835 die huis in die Georgiaanse styl verander. Dit was die styl wat na die tweede Britse besetting van die Kaap so gewild geraak he!. Van hierdie veranderings het die delikate voordeur met sy halfmaanvormige bolig en die 12-paneelvensters ingesluit." 21 Daur heers verwurring oor sy voornaam. Coetzee (1979, p 153) gee dit aan as Jan Frederik terwyl ander bronne (SODS Picton-Seymour p 64) na Paul Hartog verwys. D Picton-Seymour, Hislorical buildill!(s ill SOllrl, Africa (Cape Town, 1989), p 64; NA Coetzee, Die slr/mouer.l Coelzee ell nageslagle (Pretoria, 1979), p 153. D Picton-Seymour. HiSlorical bllildillgs ill Sowli Africa (Cape Town, 1989), p 64; NA Coetzee, Die SWlllouers Coetzee ellllage.<iagte (Pretoria, 1979), p 157.

7 7 Dit was Petrus Johannes se seuns, Johannes Henoch en Fn;derik Ryk Ludolph, wat die plaashuis vennoedelik in 1893 deur die Kaapse argitek, Anthony de Witt, binne en buite laat verander het in sy nou bekende Victoriaanse gewaad. Buite het De Witt die gewels afgestomp, 'n veranda en balkonnetjie met swierige figuursaagwerk opgerig, die nok van die spits sinkdak is met gietyster-broekiekant versier, terwyl die stoep en dakoorhange ryklik met geskilderde houttraliewerk verfraai is (sien figuur 3). Binne-in die huis is versierde pleisterplafonne, muurpapier en allerlei kleurvolle fieterjasies aangebring24 Picton-Seymour" het die binnekant as "frivolous, rich in colouring, with dados of lincrusta, artificial wood-graining and all the trappings of the High Victorian era" beskryf. Figuur 4. Die voltooide restourasieproses onder leiding van Gabriel Fagan wat die opstal teen die einde van die sewentigerjare sy eertydse Victoriaanse voorkoms teruggegee het. Coetzenburg as sporthoofkwartier Sportlustige studente op Stellenbosch het van die Braak na die Vlakteveld (die atlete na Charlesplein, voor die huidige Kweekskool) en weer na die Pawiljoenveld getrek, voordat Coetzenburg uiteindelik hul permanente sportterrein geword hel. Die naam van die plaas is ook van meet af aan, aan die sportterrein gekoppel. Die oprigting van akademiese geboue op die sogenaamde Pawiljoenveld (waar die JS Gericke-biblioteek en Carnegiegebou vandag staan) was die begin van die einde van hierdie terrein as sportkompleks van die kollege (en later universiteit). Die ontwikkeling op en om die Pawiljoenveld het Oubaas Markotter en Pietie Roux genoodsaak om na 'n alternatiewe terrein vir sport te kyk. Hulle het 'n opsie op 'n stuk grond van Pieter du Toit geneem en die 25 o Picton-Seymour, Historical bllildillgs in SOlllh Africil (Cape Town. 1989). p 64; NA Coetzee, Die stamollers Caelzee ell nageslllgle (Pretoria. 1979), p 157; H Fransen & MA Cook, The old buildillgs of the Cape (Cape Town, 1980, p 153). o Picton-Seymour, Historical buildings in Soli/I! Africa (Cape Town, 1989), p 64.

8 8 universiteit versoek om dit te koop, anders sou hulle dit self koop.'6 Daar is gevolglik op 16 Augustus 1919 deur die Sportterreinkomitee op 'n Raadsvergadering aanheveel dat "die raad die grond van die heer Piet du Toil tussen Coetzenburg en die universiteitsplaas en suid van die pad sal aankoop vir sportdoeleindes"27 Op 25 Oktober 1919 het die FinansieJe Komitee gerapporteer dal hy die "gronden van de heer P. du Toit aangekocht heeft voor sportsdoeleinden voor de som van 6000 pond". Oordrag van die grond sou op 1 April 1920 geskied." In dieselfde jaar, op 8 Desember 1919, het die Sportterreinkomitee gerapporteer dat hulle besig was om die nuwe sportterrein in orde te bring. 'n Deel was toe reeds gelyk gemaak en 'n onderdeel daarvan met gras beplant. 29 Wal blykbaar gebeur het, was dat Markbtter en Roux vir Bob Loubser, nog voordal die voorstel in Augustus voor die Raad gedien het, aangestel hel om as landmeter die grond vir sportvelde op te meet. Volgens oorlewering het hy in sy entoesiasme om genoeg grond vir hul beoogde ontwikkeling te bekom, vier morge van die staatsproefplaas ingesluit. Hiervoor moes die universiteit toe later opnuut onderhandel. Die Departement Landbou het ingestem mits die universiteit vier morge aan die ander kant van die proefplaas (agter die huidige Paul Roosskool) vir die Departement sou aankoop.-l() Volgens die notules was dit eers op 'n Raadsvergadering op 25 Fehruarie 1928 dat die sportterreinkomitee, onder die voorsitterskap van AF Markbtter, aanbeveel het dat die Raad die Departement van Landhou versoek om vier morge grond vir die uitbreiding van sportterrein af te staan." Die nuwe velde is al in 1923 in gebruik geneem, aangesien die Raad op 'n spesiale vergadering op 22 lanuarie 1923 aangekondig het dat "twee voetbalvelden op die nieuwe sportgronden voor dit seizoen in orde worden gebracht".j2 Blykbaar was die gelykmaak van die grond weer eens met die hulp van Oom Koos de Wet (vader van die Broers de Wetsakebedryf en "hoofontwikkelaar" van die Pawiljoenveld) en met geleende of gekoopte muile en skotskarre gedoen." Op genoemde Raadsvergadering van 25 Februarie 1928 het die sportterreinkomitee aanheveel dat die tender van G Taylor vir die gelykmaak van [verdere?] nuwe voethalvelde aanvaar word." Soos die volgende aanhaling aandui, was die rugbyvelde teen April 1929 nog nie in 'n ideale toestand nie: '0 ]I.12 ]J J4 "... ek... wil graag weet waarom die seniorspanne nie toegelaat word om op die Pawiljoenveld te oefen nie? Is die komi tee dan so blind dat hulle nie kan sien dat ons spelers onnodig beseer word op die harde Coetsenburgveld nie? Die seisoen het nog nie eens in werklikheid 'n DH Craven, Mer die Maries 01' die rugby veld: (Kaapstad, 1955), pp Stellenbosch Universileit, Raadsnotules vol II, Notule van die vergadering van die Raad op 16 Auguslus 1919, p 178. Stellenbosch Universiteit, Raadsnotules vol II, Notule van die vergadering van die Raad op 25 OklOber pp Stellenbosch Universileit, Raadsnolules vol II, Notule van die vcrgadering van die Raad op 8 Desember p 335. DH Craven, Mer die Maries 01' die rugby veld: (Kaapstad, 1955), pp Stcllenbosch Universiteit, Raadsnotules vol lila. NOlule van die vergadering van die Raad op 25 Februarie 1928, p 131. Stellenbosch Universitcil, Raadsnotules vol lila, NOlule van 'n spesiale vergadering op 22 lanuarie 1923, p 92. DH Craven, Mer die Maries 01' die rugby veld: (Kaapstad. 1955). pp 37, 39. Stellcnbosch Universilcit, Raadsnolules vol IlIa, Notule van die vergadering van die Raad op 25 Februarie 1928, p 131.

9 9 aanvang geneem nie, en daar is al 'n hele aantal van ons spelers op die krukkelys."35 Aile pleidooie om die ou Pawiljoenveld as sportterrein te behou, het op dowe ore geval. Die laaste rugbywedstryd wat die Matie-eerstespan daar gespeel het, was op 14 September 1930 teen Maitland. Op 26 Oktober dieselfde jaar is besluit om 'n pawiljoen op Coetzenburg te bou. Oit is op 13 lunie 1931 deur "Sport" Pienaar (destyds voorsitter van die SA Rugbyraad) ingewy en by hierdie geleentheid het die span van Hamiltons teen die Maties kom speel 3 In September 1957 het die rektor (prof HB Thorn) en min Paul Sauer daarin geslaag om 'n gedeelte van die Coetzenburgplaas "beskikbaar" [te huur] te kry vir die [ooswaartse] uitbreiding van die universiteit se sportvelde. Tn dieselfde tydperk het die registrateur aan die sportsekretaris (Jannie Krige) laat blyk dat daar onsekerheid bestaan oor die "moontlike uitbreiding van sportfasiliteite in die algemeen op Coetzenburg"." Op 15 Februarie 1960 het die sportkomitee dr Oanie Craven versoek om met die rektor in verbinding te tree vir die koop of huur van 'n gedeelte van die Coetzenburgplaas. Later in dieselfde maand, op die 29ste, het die dagbestuur 'n onderhoud met die rektor aangevra waarin hulle die voorgestelde gebruik van die ou woonhuis en geboue op Coetzenburg met hom wou bespreek. Tydens hierdie samespreking het die rektor die dagbestuur meegedeel dat indien die universiteit die plaas koop, die huis en geboue op die plaas gerestoureer sou word vir gebruik deur die universiteit." In Maart 1960 moes die vooruitsigte om die res van die Coetzenburgplaas te huur (of uiteindelik te koop) reeds sterk gewees het, want 'n subkomitee (bestaande uit prof DH Craven as sameroeper, mm. John Collins en die rektor, prof HB Thorn) is benoem om 'n voorlopige beplanning vir toekomstige uitbreidings en die ontwikkeling van die hele Coetzenburgterrrein op te stel.' <J Op 'n spesiale vergadering, gehou op 21 November 1960 het die sportkomitee sy dank teenoor die Raad en die Rektor betuig vir hul onvermoeide ywer om nuwe grond op Coetzenburgplaas te bekom ten einde sport en ontspanning aan die universiteit te bevorder"o 'n lnspeksie is op 6 Maart 1961 op Coetzenburg gehou ten einde vas te stel watter grond toe reeds gelyk gemaak en met gras beplant kon word. Hierdie area moes so groot soos vier rugbyvelde wees en aan die bestaande rugbyvelde grens, met ander woorde, op die westelike deel van Coetzenburgplaas wees. Oaar moes reeds van die I 962-seisoen af rugby en hokkie op hierdie nuwe velde gespeel kon word, "sonder dat hierdie velde inbreuk op toekomstige uitbreidingsplanne maak".41 Op 'n Raadsvergadering gehou op 22 April 1961 het die Vise-Kanselierskomitee aanbeveel dat die Staat genader word om 'n Rand-vir-Rand-bydrae vir die aankoop van Coetzenburgplaas teen 'n bed rag van R Volgens die rekords in die Kaapse Stuurman aan wallpseudl. Die Pawiljoenveld. Die Slel/el/bo.\"se Srlldelll. XXX(2):76, April DH Craven. Mer die Maries oj! die rllghy!'e/": /880-/955 (Kaapstad, 1955), p 40. Stelienbosch Universiteit, Uitvoerende Komiteenotules (Sponkomitee) , NOlu1e van n vergadering gehou op 23 September 1957, pp 220, 342. Stelienbosch Universileil. Dagbe,tuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 29 Februarie p 54. Stellenhosch Universileil, Uilvoerende Komiteenotules (Sport komi tee) NOIule van 'n vergadering gehou op 23 Maan 1960, p 4. Stellenbosch Universileit, Unvoerende Komiteenotules (Sponkomitee) , NOlule van 'n vergadering gehou op 21 Nobenl1ber I 96(), p 66. Stellenhosch Universileil, Uilvoerende Komitecnolules (Sport komi lee) , Notu1e van 'n spesiale vergadering gehou op 28 Februarie 1961, P 74. Stellenbosch Univcrsiteit, Raadsnotllies vol 31, Notllie van 'n vergadering van die Road op 22 April 1961, p 90.

10 10 Akteskantoor is die plaas so vroeg as op 24 Apri I 1961 ten gunste van die Universiteit van Stellenbosch onteien. 43 Blykbaar het 'n klousule in lannie Marais se testament bepaal dat die plaas eers ses geslagte nn sy dood verkoop mag word, daarom was onteiening die enigste uitweg. Sy erfgenaam was Petrus Johannes Marais, 'n boer in die Hopetowndistrik. Danie Craven, prof HB Thom en Paul Sauer het met hom onderhandel en hy het geen beswaar teen die onteiening van die plaas gehad nie:- Die Beplanningskomitee het op 5 Oktober 1961 die volgende insiggewende aanbevelings ten opsigte van die Coetzenburgplaas gedoen: I. Oat indien die Raad sou besluit om 'n rektorswoning op Coetzenburgplaas op te rig, dit nie op die huidige opstal geskied nie, maar dat 'n terre in verder ooswaarts (ongeveer regoor Jannaschstraat, aan die suidekant van' die Eersterivier) vir die doe! oorweeg word. 2. Oat verlof van die sportkomitee gegee word om voort te gaan met die ge!ykmaak van die terrein ten suide en suidooste van die huidige opstal, met die insluiting van 'n gedeelte van die boord agter die plaaswoning, vir sportdoeleindes. 3. Oat buitegeboue wat in 'n gevaarlike toestand verkeer, so spoedig doenlik gesloop word. 4. Oat die sportkomitee gevra word om mnr JB Collins (argitek) te raadpleeg by die opstel van planne vir die uitle van voetbalvelde en ander vejde, asook by die beplanning van nuwe geboue vir sportdoeleindes op Coetzenburg. 5. Oat, indien dit nodig is, enige waardevolle boumateriaal uit die ou plaaswoning verwyder en veilig bewaar word. 6. Oat die samewerking van die plaaslike lllunisipajiteit en afdelingsraad, asook van die provinsiale administrasie, gevra word om deurkruising of omsingeling van Coetzenburg deur hoofpaaie te probeer voorkom. 4S Terselfdertyd het die sportkomitee gerapporteer dat voortgegaan moet word met die gelykmaak van die nuwe Coetzenburgterrein wat die he Ie oppervlakte aaneenlopend en op een vlak sal bring, ook met die bestaande en aangrensende vier rugbyvelde.'6 Die sportkomitee het op 16 September 1961 aan die Raad gerapporteer dat "dit nie wenslik en doeltreffend sal wees om 'n nuwe pawiljoen en ander geriewe op die huidige A veld aan te bring nie, maar dat 'n ondersoek ingestel word na die voordele en wenslikheid van 'n nuwe hoofveld (stadion) op die nuwe terrein van Coetzenburg":' In Februarie 1962 is besluit dat die ligging van die hoofveld dringend bepaal moes word, aangesien dit die beplanning van die hele Coetzenburgterrein raak." Hierdie "hoofveld" sou egter tydelik wees, want dit was eers in Maart J 974 dat die Raad in beginsel besluit het om 'n nuwe hoofrugbyveld op Coetzenburg aan te le.'9 In Maart 1975, 'n jaar _9 Kailpse Akteskantoor. C The farm Koetzenburg DH Craven. Die groor rugbygesill 1'1//1 die Maries (Kaapstad ), p 14. Stellenbosch Universiteit, Raadsnotules vol 31, Notule van 'n vergildcring van die Raild op 5 Oktober p 255. Stellenbosch Universiteit. Raadsnotulcs vol 31. Notule van 'n vcrgadcring van die Raad op 5 Oktober p 276. Stellenbosch Universiteit, Uitvoerende Komiteenolules (Sportkomitce) , Notulc van 'n spesiale vergadering gehou op 21 Junie 1961, P 142. Stellcnbosch Universiteit, Dagbestuurnotulcs (Sponkomilee) Norule van 'n vergadering gehou op 19 Februarie 1962, p 174. Stellenbosch Universileil. Uilvoerende Komiteenotulcs (Sponkomitee) Norule van 'n vergadering gehou op 18 Maan p 196.

11 II later, is goedkeuring verkry vir die aangaan van 'n R lening vir die bou van 'n rugbyhoofkwartier O wat tans die Danie Craven-stadion heel. In Desember 1961 het die sportkomitee aanbeveel dat tydelike kleedkamers in die ou biljartkamergedeelte van die plaashuis ingerig word, asook dat die buitegebou (ke/der) wat in 'n redelike goeie toestand verkeer het, as 'n garage en bergkamer vir implemente en masjinerie ingerig moes word." Gedurende die 1961/62-somervakansie het die voorsitter by die rektor verlof gekry vir die uitbreek van binnemure (soos betonwynkuipe) en die aanbring van nuwe buitedeure aan die ou kelder ten einde dit as 'n garage/bergkamer in te rig." In Maart 1962 is mnr JB Collins versoek om 'n ontwikkelingsplan vir die he Ie Coetzenburgterrein suid van die rivier op te ste!." Amper tien jaar later is aan die argitekte Nic Meyer en Bothma dieselfde opdrag opgedra, maar hierdie keer het dit die voorgestelde OF Malan-amfiteater en nasionale sportsentrum behels." Van hierdie planne het egter niks gekom nie. Op 5 Februarie 1963 het die dagbestuur besluit dat die he Ie ou woning op Coetzenburg as 'n klubhuis vir aile sportklubs op die kampus in gebruik geneem moes word. Die klubs sou versoek word om al hul bestuursvergaderings Woensdagaande in die huis te hou.'5 Op 14 Junie 1965 het die dagbestuur magtiging verleen vir die skoonmaak van die klubhuis, die afwit van die mure, verf van die dak en verwydering van die ou houtwerk en dek van die stoep.56 In 1972 moes die Universiteit van Stellenbosch 'n belangrike besluit neem. Die huis van sy groot weldoener was erg verwaarloos (die voorste veranda en houtlyswerk is al net na 1965 verwyder) en herstelwerk sou minstens gedoen moet word om te verhoed dat die historiese opstal vergaan. Daar was twee opsies, naamlik om die huis of na sy Kaaps Hollandse voorkoms of sy laat-victoriaanse voorkoms te laat restoureer," In Augustus 1972 het die sportkomitee 'n subkomitee aangewys om te besin oor walter tydperk verkieslik sou wees. Die komitee het die laat-victoriaanse bo die Kaaps Hollandse styl verkies, maar die subkomitee gevra om kwotasies vir b<;ide voor te Ie. Die buitegeboue was ingesluit." Nadat daar finaal op die /aat-victoriaanse styl besluit is, vanwee die Victoriaans~ voorkoms as 'n mooi periodestuk is Gabriel Fagan (argitek) in September aangestel om 'n raming van die reslourasiekoste in te dien. Prof Frans Smuts sou met Fagan saamwerk." Fagan se kwotasie is op 9 Junie 1973 deur die Universiteitsraad aanvaar sod at daar met die restourasie van die plaashuis en die omskepping daarvan in kantore vir die '" I.' 57 " 59 Stellenhosch Universiteit, Uitvoerende Komiteenotu1es (Sponkomitee) , Notu1c van 'n vergadering gehou op 18 Maart p 236. Stellenbosch Universiteit, Uitvoerende Komiteenot1l1es (Sportkomitee) Notule van 'n spesia1e vergadering gehou op 1 Desember 1961, p 154. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuumotu1es (Sportkomitee) Notu1e van 'n vergadering gehou op 19 Februarie 1962, p 174. Stellenbosch Universiteit, Uitvoerende Komiteenotu1es (Sportkomitee) , Notu1e van 'n vergadering gehou op 26 Mtlart p 168. Ste11enbosch Universiteit. Uitvoerende Komitcenotu1es (Sportkomitee) , Notule van vergadering gehou op 25 November 1971, p 94. Stellenbosch Universiteit. Dagbestullrnotules (Sportkomitee) , Notu1e van 'n vergadering gehou op 5 Februarie p 232. Stellenbosch Universiteit. Dagbestuurnotules (Sportkomitee) Notu1e van 'n vergadering gehou op 14 Junie p 66. F Smuts. ongepub1iseerde dokument getitel "Coetzenbllrg" (Stellenbosch. 1972). Stcl1enbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 14 Augustus p 228. Stellenbosch Universiteit. Dagbestuurnotules (Sponkomitee) Notule van 'n vergadering gehou op 5 September 1972, p 232.

12 12 Afdeling Sport en Rekreasie (tans die Sportburo) voortgegaan kon word. oo Die herbouing van die klubhuis sou eers teen die einde van September 1975 'n aanvang neem."' Oat dit 'n tydrowende taak was, blyk uit die sportkomiteenotule van 5 November 1979 waarin die sekretaris versoek word om die Afdeling 8eplanning aan te spoor om die voltooiing van die Jannie Maraishuis te bespoedig.62. Op 15 Augustus 1977 het die sportkomitee besluit dat al die akkerbome wal voor die Jannie Maraishuis doodgaan, deur akkerbome van voet hoog vervang sou word'") Teen Maart 1970 is gerapporteer dat dil onmoontlik vir atletiek en rugby geword het om op dieselfde terrein eersterangse kompetisies aan te bied. Oorvleueling van seisoen en individuele behoeftes het afsonderlike terreine noodsaaklik gemaak. Omdat die planne vir 'n nuwe amfiteater 'n atletiekbaan bevat het, was die rugbyklub hoopvol dat hulle hul A-veld sou behou."' Uit die notules van 1971 kan slegs afgelei word dat die amfiteater nie haalbaar was nie en dat die Coetzenburgstadion moontlik 'n kunsatletiekbaan sou kry'"5 Intussen, in Augustus 1973, het die sportkomitee weer eens die universiteitsowerhede gekonfronteer oor meer "speeloppervlaktes" op Coetzenburg."" Teen November dieselfde jaar is berig dat sodra daar 'n datum vir die bou van 'n sintetiese atletiekbaan bepaal is, daar meer helderheid oor die toekomstige beplanning van Coetzenburg verkry sou word." Yolgens die notules van die sportkomitee blyk dit dat die baan tussen Desember 1973 en Mei 1974 voltooi is.'r 'n Komitee vir die beplanning van sportterreine is in Augustus 1974 benoem om die beplanning van Coetzenburg, Yergenoeg en We1gevallen te behartig en te koordineer. Opdrag is aan hierdie komitee gegee dat die omskepping van die ou Coetzenburghuis in kantore hoe prioriteil moet geniet, "met dien verstande dat die moontlike behoud van die rugbykamer en die vergadersaal as besienswaardighede ondersoek word"'"" Op 15 Februarie 1960 het die dagbestuur van die sportkomitee aanbeveel dat daar oor die verkryging van 'n stuk grond op Welgevallen vir twee hokkievelde onderhandel moes word.?o Dertien jaar later was prof isabel Nel en die sportsekretaris (Piet Retief) by die beplanning van netbalbane en 'n damesklubhuis op dieselfde terrein betrokke." Teen Maart 61 ('2 65 6? (,R 7(, " Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 161ulie 1973, p 310. Stellenbosch Universiteil. Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 9 lunie 1975, p 162. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 5 November 1979, p 194. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van vergadering gehou op 15 Augustus 1977, p 354. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 2 Maart 1970, p 82. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) Notule van 'n vergadering gehou op 29 Maart & 16 November p 148, 186. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van vergadering gehou op 20 Augustus 1973, p 336. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 5 November 1973, p 10. Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotulcs (Sport komi tee) , Notule van 'n vergadering gehou op 19 November 1973 & 27 Mei 1974, pp Stellenbosch Universiteit. Dagbestuurnotules (Sportkomitee) Notule van 'n vcrgadering gehou op 21 Augustus 1974, P 210 Stellenbosch Uni versiteit, Dagbcstuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadenng gehou op 15 Februarie 1960, p 50. Stellenbosch Universiteit. Dagbestuurnotules (Sportkomitee) , Notule van 'n vergadering gehou op 28 Mei 1973, P 292.

13 was die agt netbalbane en die dameshokkievelde gereed vir gebruik.72 Die Welgevallendeel van die sportterrein sou sedertdien vir hokkie (winter), krieket (somer), netbal en sokker gebruik word. Die koms van 'n sintetiese atletiekbaan het die ou rugbyveld te klein gelaat en 'n ander heenkome moes 'n klipgooi verder ooswaarts gesoek word. Dit het daartoe gelei dat sedert Maart 1979 Stellenbosse rugby in die nuwe Danie Cravenstadion gehuisves is. 73 Ten slotte kan kortliks verwys word na Menslike 8ewegingskunde of Liggaamlike Opvoedkunde soos dit voorheen bekend gestaan het. Hierdie departement het sedert sy ontstaan in Julie 1936 sy intrek op Coetzenburg geneem. Eers was die departement in die rugbypawiljoen gehuisves, maar in 1940 is die eerste gimnasium en swembad opgerig.74 Daarna sou twee keer vergrotings en verbeterings aangebring word totdat die huidige geriewe soos dit vandag daar uitsien in 1980 hulle beslag gekry het. 73 Die universiteit se gimnasium was die laaste toevoeging in die middel negentigerjare. 76 Vir duisende oud-maties hou Coetzenburg (met sy Eersterivier) spesiale herinneringe in. Min universiteite ter wereld kan met so 'n pragtige sportterrein spog en dit op sigself dra by tot 'n besonderse sportkuituuf wat die universiteit se unieke wese en geskiedenis verder verryk. 72 7J 74 Figuur 5. Kaart van sportterrein op Coetzenburg soos dit in die einde van die 1980's gelyk het 77 Stellenbosch Universiteit, Dagbestuurnotules (Sportkomitce) , Notule van 'n vergadering gehou op 22 Januarie 1976, p 210. DH Craven, Die gmor rugbygesin vall die Maries (Kaapstad. 1980), p 14. AL Boshoff. Die geskiedenis van die Departement van Liggaamlike Opvoedkunde aan die Universteit van Stellenbosch (Ongepubliseerde Magisterverhandeling, Universiteit van Stellenbosch, 1981), pp 33, Anon LO kry 'n spogsentrum, Marie/and, 24(2):38-40, H Davis, Coctzenburg spog met indrukwekkende gimnasium, Marie/and, 39(3): 16-17, 1995.