ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРВОСТЕПЕНАТА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА СО И БЕЗ МЕРИТОРНА ОДЛУКА НА СУДОТ

Transcription

1 ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРВОСТЕПЕНАТА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА СО И БЕЗ МЕРИТОРНА ОДЛУКА НА СУДОТ Автор : М-р Марика Трајкова Јули, 2013-та година ВОВЕД Во современите правни системи постојат различни начини за решавање на споровите, меѓутоа најстар и најчест начин на решавање на споровите, е изнесување на истите пред суд. Притоа различни се причините кои го наведуваат тужителот да поведе парнична постапка, но без оглед на причината поради која се покренува и води постапката, и без оглед на спротивните интереси кои ги имаат двете странки во текот на постапката, очекувањата на странките секогаш се насочени кон една заедничка цел - ефикасно и економично завршување на постапката. Завршувањето на парничната постапка значи донесување на конечна и мериторна одлука за основаноста на тужбеното барање со која судот мериторно одлучува за правната работа што е предмет на постапката. Тоа всушност е редовен и најчест начин на завршување на парничната постапка. Меѓутоа постои и еден поинаков начин на завршување на постапката, завршување без одлучување за суштината на спорот, односно завршување без донесување на мериторна одлука од страна на судот. НАЧИНИ НА ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРВОСТЕПЕНАТА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА Согласно одредбите на Законот за парнична постапка, постапката од прв степен се состои од три стадиуми подготвување на главна расправа, главна расправа и донесување на одлука. Овие три стадиуми на првостепената парнична постапка се т.н вообичаена шема на постапката. Меѓутоа во одредени случаи можно е да дојде и до отстапување од вообичаената шема на постапката, па така донесувањето на одлуката може да биде дејствије кое судот го презема уште во првиот стадиум т.е при подготвувањето на главната расправа. Ако донесувањето на одлука значи завршување на постапката, тогаш со право може да кажеме дека постапката може да заврши и во некоја од претходните фази на првостепеното постапување. Имено, кога судот ќе ја прими тужбата, тој најнапред ја

2 испитува формалната исправност на тужбата и дали се исполнети сите услови кои законот ги бара за полноважно водење на парничната постапка (т.н процесни претпоставки). Доколку при ваквото испитување на тужбата судот утврди дека не се исполнети претпоставките за да постапува по истата, тој презема одредени мерки да се отстранат евентуалните пречки, при што доколку не бидат отстранети, судот носи одлука (решение) со кое ја отфрла тужбата. Тоа решение има карактер на немериторна одлука, а завршувањето на постапката со тоа решение, карактер на завршување на постапката без мериторна одлука на судот. Тоа е и првиот, кој секако не и единствен, начин на завршување на првостепената парнична постапка. Дотолку повеќе што, можеме слободно да кажеме дека ваквиот начин на завршување на постапката е и нередовен начин на завршување на истата од причина што не е остварена целта на самата постапка а имено одлучување по барањето за правна заштита. Напротив тука судот воопшто и не се впуштил во разгледување на барањето за правна заштита од каде што и самото решение кое го носи има карактер на немириторна одлука. Секако тука да напоменеме дека фазата на претходното испитување на тужбата, не е единствената фаза во која судот може да ја заврши постапката без мериторна одлука. Напротив, за овие околности тој е должен да води сметка во текот на целата постапка, па оттука немириторно решение може да биде донесено во текот на целата првостепена постапка. Од друга страна пак, овие пречки не се единствената причина за завршување на постапката без мериторна одлука на судот. Причина за тоа може да биде и една друга околност, а имено повлекување на тужбата. При повлекување на тужбата од страна на тужителот, судот носи решение со кое констатира дека тужбата е повлечена и на тој начин е завршена првостепената постапка со решение кое во конкретниот случај има карактер на немериторна одлука. Втор или редовен начин на завршување на постапката е завршување на првостепената парнична постапка со донесување на мериторна одлука. Претпоставка за да биде донесена таа мериторна одлука е претходно судот да не ја завршил постапката со немириторна одлука, односно да не постоеле пречки судот да се впушти во одлучување по барањето за правна заштита. За да се впушти судот во мериторно одлучување законот, согласно едно од основните начела на парничната постапка-начелото на сослушување на странки 1, предвидел една задолжителна фаза од постапката, а имено доставување на тужбата на тужениот за одговор. Пред овој момент судот неможе да ја заврши постапката со мериторна одлука, односоно одлука со која ќе одлучи по тужбеното барање. Единствен исклучок од ова правило имаме кај една од посебните парнични постапки а имено постапката за издавање на платен налог која е скратена, редуцирана когнициска постапка во која судот може мериторно да одлучи без одржување на расправно рочиште и без претходно сослушување на тужениот. Освен тоа што овој момент е момент до кој судот неможе да ја заврши постапката со мериторна одлука, овој момент е значаен и од друг аспект. Имено, со доставувањето на тужбата до тужениот се заснова комплетниот процесен однос кој од двостран станува тростран. Од овој момент започнува да тече парницата. Оттука станува јасно дека и покрај тоа што во секојдневниот говор, поимот парница и парнична постапка 1 суштината на ова начело е во тоа што судот на секоја странка треба да и даде можност да се изјасни за барањата и наводите на противната странка

3 се поистеветуваат, постои разлика помеѓу нив. Најдноставно дефинирана парницата е конкретна парнична постапка која се води помеѓу парничните странки по повод конкретно тужбено барање, 2 а од парничната постапка ја разграничуваат повеќе параметри. За нашиот предмет на истражување од значење е еден од нив, а имено токму споменатитот- времето кога започнува да тече парничната постапка, односно парницата. Таквото значење произлегува оттаму што врз основа на гореизнесеното може да констатираме дека за да заврши постапката со мериторна одлука на судот потребно е да започнала да тече парницата, додека пак за да заврши без мериторна одлука на судот доволно е да е започната парничната постапка. Кога сме кај начините на завршување на постапката, треба да спомнеме и уште еден начин на кој првостепената парнична постапка завршува, а имено со склучување на судско порамнување. Впрочем анализирајќи ги начините на завршување на првостепената парничната постапка, во текот на изработката на овој труд, судското порамнување ми создаде најмногу дилеми. Дилемата произлегува оттаму што тука постапката не завршува со одлука на судот, туку со потпишување на записник за порамнување од страна на странките кој записник има исто дејство како и мериторната одлука, па доколку би тргнале од буквалното значење на поимот завршување на постапката без мериторна одлука на судот, судското порамнување би влегло во првиот начин на завршување на постапкатa од причина што кај судското порамнување судот не носи одлука, но од друга страна доколку тргнеме од дејството на судското порамнување истото би го сместиле во вториот начин на завршување на постапката. 1. ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРВОСТЕПЕНАТА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА СО МЕРИТОРНА ОДЛУКА НА СУДОТ 1.1 Поим. Првостепената парничната постапка секогаш завршува со донесување на одлука од страна на судот. Исклучок од ова имаме само кај судското порамнување. Судските одлуки се парнични дејствија на судот со кој тој зазема свој став за разни прашања кои се појавуваат во текот на постапката. Тие судски одлуки по својата содржина се одлуки со кои се решаваат или материјално правни прашања (прашања кои се однесуваат на примената на материјалното право) или процесно правни прашања (прашања кои се однесуваат на примената на процесните прописи). Одлуките на судот со кои тој решава материјално правни прашања се мериторни одлуки, а завршувањето на постапката со таква одлука претставува завршување на постапката со мериторна одлука. Своите одлуки судот ги носи во форма на пресуда и решение. Во парничната постапка, карактер на мериторна одлука има пресудата. Решението донесено во парнична постапка, само по исклучок, може да има карактер на мериторна одлука. 1.2 Донесување на мериторна одлука; пресуда, решениe. Пресудата е судска одлука со која судот авторитативно, конечно и мериторно одлучува за тужбеното барање. 2 Ćalija Branko, Građansko procesno pravo, Sarajevo 1986, стр.12

4 Со пресудата се решава спорот кој бил повод за поведување на постапката и тоа на авторитативен и несомнен начин, така што судот врши конкретизација на апстракна правна норма на поединечна животна ситуација која била изнесена пред него за решавање. Пресудата е конечна одлука затоа што таа е завршен акт со која се завршува парничната постапка. Имено, сите пaранични дејствија во постапката, како на судот така и на странките имаат за крајна цел-донесување на пресуда со која ќе се реши спорот. Пресудата пак е мериторна одлука затоа што со неа се одлучува дали правната заштита која е побарана е основано или неосновано побарана. 3 Ако знаеме дека пресудата е авторитативна, конечна и мериторна одлука на судот, се поставува прашањето кога се исполнети условите за донесување на пресуда, а со тоа и за завршување на постапката со мериторна одлука на судот? Како што беше и претходно споменато, освен во постапката за издавање на платен налог, во сите други случаи судот неможе да донесе мериторна одлука додека не започнала парницата да тече, односно додека не му биде дадена можност на тужениот да се изјасни по наводите изнесени во тужбата. Ако тргнеме од вообичаената шема на парничната постапка, во рок од 8 дена од приемот на тужбата судот е должен тужбата со прилозите да ја достави до тужениот, а пак тужениот е должен во рок кој ќе го определи судот, а кој согласно одредбите на Законот за парнична постапка не смее да биде пократок од 15 и подолг од 30 дена, да поднесе одговор на тужбата. 4 Со оглед на тоа што со одговорот на тужбата на тужениот му е дадена можност да се брани од наводите изнесени во тужбата, најчесто тужениот ги оспорува наводите на тужителот и бара од судот да го одбие тужбеното барање, иако не е исклучена можноста да приговара и на постоење на процесни пречки. При еден ваков тек на постапката, по приемот на одговорот на тужбата судот закажува подготвително рочиште. Кога сме кај подготвителното рочиште, треба да споменеме нешто што е новина во нашата парнична постапка, а се однесува токму на подготвителното рочиште. Имено, за разлика од Законот за парнична постапка од 2005 година кој подготвителното рочиште го третираше како незадолжителна фаза од стадиумот на подготвување на главната расправа, со измeните на истиот кои стапија во сила на 9 септември 2011 година судот е обврзан да одржи подготвително рочиште, а со тоа и подготвителното рочиште станува задолжителна фаза на т.н вообичаена шема на постапката. Централниот дел на парничната постапка е главната расправа. На главната расправа на секоја од странките и е дадена можност да ги изнесе своите наводи и доказите, а пак судот врз основа на наводите и доказите треба да добие претстава за тоа како реално стојат работите. Кога судот ќе добие претстава за реалната состојба на работите и кога ќе почувствува дека работата е созреана за донесување на пресуда, ја заклучува главната расправа и носи пресуда со која се усвојува или се одбива тужбеното барање. Со таа пресуда и мериторно се завршува првостепената парнична постапка. 3 Stanković Gordana., Građansko procesno pravo, Beograd 2004 стр член 56 од Законот заизменување и дополнување на Законот за парнична постапка, Сл.весник на Р.Македонија бр.116 од година

5 Меѓутоа во одредени случаи може да дојде и до отстапување од вообичаената шема на постапката, па судот мериторно да ја заврши првостепената постапка и во претходните стадиуми. Првиот момент во кој може мериторно да заврши постапката е врзан за неподнесувањето на одговор на тужба. Имено законодавецот предвидува задолжителен одговор на тужбата, а неподнесувањето на истиот го санкционира со донесување на пресуда поради неподнесување на одговор на тужба, се разбира ако се исполнети и другите претпоставки. 5 Понатаму постапката може да заврши со мериторна одлука која судот ја носи поради изостанок на тужениот. 6 И тука како и кај пресудата поради неподнесување на одговор на тужба пасивноста на тужениот се толкува како премолчно признавање на наводите на тужителот. Трет случај на отстапување од вообичаеното завршување на постапката со мериторна одлука е пресудата без одржување на расправа која се носи во оние ситуации кога тужениот дал писмен одговор на тужбата во која ги признал решителните факти, независно од тоа што го оспорил тужбаеното барање. 7 Постапката може да заврши во некоја од претходните фази и како резултат на располагањето со барањето за кое се води парницата и тоа со пресуда врз основа на признание 8 и пресуда врз основа на одрекување 9. Сите овие пресуди спаѓаат во групата на неконтрадикторни пресуди, со кои судот мериторно ја завршува првостепената парнична постапка. Друг вид на мериторна одлука е решението. Ако определивме дека судот мериторно одлучува по правило со пресуда, а само по исклучок со решение веднаш се наметнува прашањето Во кои случаи судот носи решение? Во Законот за парнична постапка никаде нема да сретнеме одредба која дава директен одговор на ова прашање, односно одговор каде на едно место се 5 согласно член 319 од Законот за парнична постапка, Сл.весник на Р.Македонија бр. 79/05 од тие претпоставки се : на тужениот тужбата и поканата за давање на одговор на тужба да му биле уредно доставени, основаноста на тужбеното барање да произлегува од фактите наведени во тужбата, фактите врз кои се заснова тужбеното барање да не се во спротивност со доказите кои тужителот ги поднел или со општопознатите факти, да не постојат општопознати околности од кои произлегува дека тужениот од оправдани причини бил спречен да поднесе одговор на тужба и да не се работи за барања со кои странките неможат да располагаат. 6 согласно член 320 од Законот за парнична постапка, Сл.весник на Р.Македонија бр. 79/05 од , судот ќе донесе пресуда поради изостанок ако се исполнети следните услови тужениот бил уредно повикан, тужителот предложи донесување на таков вид на пресуда, тужениот со одговорот на тужба или со друг поднесок не го оспорил тужбеното барање, основаноста на тужбеното барање произлегува од фактите наведени во тужбата, фактите врз кои се заснова тужбеното барање не се во спротивност со доказите што самиот тужител ги поднел или со факти што се општопознати, не постојат општопознати околности од кои произлегува дека тужениот го спречиле оправдани причини да дојде на рочиштето и да не се работи за барања со кои странките неможат да располагаат. 7 член 321 од Законот за парнична постапка,сл.весник на Р.Македонија бр. 79/05 од согласно член 317 од Законот за парнична постапка,сл.весник на Р.Македонија бр. 79/05 од ако тужениот до заклучувањето на главаната расправа го признае тужбеното барање, судот без натамошно расправање ќе донесе пресуда со која го усвојува тужбеното барање, освен ако не се работи за барања со кои странките неможе да располагаат 9 согласно член 318 од Законот за парнична постапка,сл.весник на Р.Македонија бр. 79/05 од ако тужителот до заклучувањето на главаната расправа се одрече тужбеното барање, судот без натамошно расправање ќе донесе пресуда со која го одбива тужбеното барање, освен ако не се работи за барања со кои странките неможе да располагаат

6 систематизирани сите оние ситуации во кои судот одлучува со решение, па до истите можеме да дојдеме посредно со анализа на правците во кои може да се одвива постапката. Проф. д-р Арсен Јаневски и проф. д-р Татјана Зороска-Камиловска во својот труд ги имаат определено сите случаи во кои судот носи решение, па во овој труд ќе ја искористам класифакцијата која тие ја имаат направено. Имено решенијата кои ги носи судот во парничната постапка тие ги поделиле во 8 групи: решенија за управување на постапката, решенија со кои се одлучува за процесните претпоставки, решенија со кои се одлучува за процесните овластувања на странките, решенија со кои се запира постапката, решенија со кои се одлучува за надомест на парничните трошоци, решенија со кои се изрекуваат казни поради процесна недисциплина и решенија со кои се одлучува мериторно. За овој дел од трудот од интерес ни се последната група на решенија-оние со кои постапката завршува мериторно. Наједноставно, судот одлучува со решение за меритумот на спорот тогаш кога не одлучува со пресуда, а тоа е случај во две посебни парнични постапки -постапката за смеќавање на владение и постапката за издавање на платен налог. Освен во овие две посебни парнични постапки, во сите други случаи првостепената парнична постапка мериторно завршува со пресуда. 1.3 Дејство на мериторната одлука. И пресудата и решението со кое судот мериторно ја завршува постапката имаат карактер на конечни, авторитативни и мериторни одлуки со кои мериторно завршува постапката. Против првостепената пресуда, односно против решението со кое мериторно се завршуваат споменатите постапки, може да се поднесе редовен правен лек жалба, со која се бара од повисокиот суд да ја испита законитоста на првостепената пресуда и во зависност од испитувањето истата да ја укине или преиначи. Ако против првостепената пресуда не биде поднесена жалба или ако против неа повеќе неможе да се изјави жалба, таа станува правосилна, а работата за која е донесена веќе пресудена работа (res judicata) што значи дека за истата таа правна работа помеѓу истите странки судот повторно неможе да одлучува. 2. ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРВОСТЕПЕНАТА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА СО СУДСКО ПОРАМНУВАЊЕ Судското порамнување (res iudicialiter transacta) е договор склучен во писмена форма пред надлежен суд со кој странките ги уредуваат своите граѓанско правни односи со кои можат слободно да располагаат и кој има својство на правосилна пресуда, а ако сo него се утврдува некоја обврска и својство на извршна исправа Triva Sinisa, Dika Mihajlo, Građansko parnično procesno pravo, Zagreb 2004 str. 471

7 Судското порамнување е диспозитивно парнично дејствије на двете парнични странки кои заеднички и спогодбено диспонираат со предметот на постапката, а како последица од склучување на судско порамнување е тоа што тие повеќе немаат правен интерес да бараат судска правна заштита, така што на тој начин се завршува веќе започнатата парница, а странките ги задржуваат добрите односи, исклучувајќи ја неизвесноста од успехот на парничната постапка. Законот за парнична постапка го обврзува судот во текот на парнична постапка да им укаже на странките за можноста да склучат судско порамнување, а склучувањето на истото е исклучиво акт на волјата на странките. Имено странките се тие што одлучуваат дали ќе се порамнат, а доколку одлучат тоа да го сторат за да има нивното порамнување карактер на судско порамнување мора истото да го сторат пред судот пред кој се води постапката. При една таква ситуација судот е тој кој треба да ги обезбеди условите за да се склучи порамнувањето во смисла на тоа да утврди дали се исполнети претпоставките, да ги повика странките на рочиште и спогодбата на странките да ја внесе на записник. Имено доколку се исполнети условите за склучување на судско порамнување, судот не носи решение со кое го дозволува истото, но должен е спогодбата на странките да ја внесе во записник од причина што истото се смета за склучено кога странките по прочитаниот записник за порамнување ќе го потпишат записникот. Доколку порамнувањето се однесува на целиот предемет на спорот, се завршува и парницата и се исклучува потребата од донесување на пресуда. 11 Оттука она што е неспорно е тоа дека основното дејство на судското порамнување е завршување на постапката 12, а споменатата дилема произлегува оттаму што ако тргнеме од буквалното значење на поимот завршување на парничната постапка без мериторна одлука на судот, со право може да кажеме дека судското порамнување би влегло во овој начин на завршување на постапката, од причина што овде немаме мериторна одлука донесена од судот. Од друга страна пак ако тргнеме од дејството на судското порамнување, без дилема би го сместиле во завршување на постапката со меритрона одлука на судот, затоа што иако овде судот не носи одлука сепак самиот записник има карактер на пресуда, а работа за која е склучено судското порамнување е веќе пресудена работа. Иако во литературата може да се сретанат автори кој за судското порамнување велат дека е завршување на постапката без мериторна одлука, сметам дека е апсолутно погрешно, ако го земеме во предвид не буквалното, туку суштинското значење на завршувањето на постапката без мериторна одлука на судот. Сметам дека по издржано е становиштето на авторите кои судското порамнување го поистоветуваат со завршување на постапката со мериторна одлука, а најиздржано е становиштето на оние автори кои наоѓаат едно средно решение и судското порамнување го сметаат за специфичен начин на завршување на постапката кој 11 Holzhammer Richard, Osterreichisches Zivilprozebrecht, Wien New York 1970 стр Nikisch Arthur, Zivilprozessrecht Ein Leherubuch,Tubingen 1952, str. 273

8 произведува исти правни последици како и завршувањето на парничната постапка со мериторна одлука на судот. 3. ЗАВРШУВАЊЕ НА ПРВОСТЕПЕНАТА ПАРНИЧНА ПОСТАПКА БЕЗ МЕРИТОРНА ОДЛУКА НА СУДОТ 3.1 Поим. За разлика од завршувањето на постапката со мериторна одлука каде што судот одлучува за основаноста на тужбеното барање, кај завршувањето на постапката без мериторна одлука на судот имаме еден поинаков начин на завршување на истата. Имено тука судот ја завршува постапката без притоа да се впушти во одлучување за она што е суштина на спорот. Ваков начин на завршување на постапката имаме во две ситуации. Првата ситуација е резултат на тоа што се појавиле некои околности или пречки кои го оневозможиле судот да се впушта во расправање по барањата на странките, односно не биле исполнети процесните претпоставки од кои зависи дозволеноста да се постапува по тужбата. Втората ситуација кога судот носи немериторна одлука е резултат на користење на процесните овластувања од страна на тужителот, во конкретниот случај повлекување на тужбата. Во овие две ситуации било да се работи за процесна пречка било да се работи за повлекување на тужбата судот носи одлука во форма на решение со кое тужбата се отфрла однсосно се констатира дека е повлечена, а со тоа и се завршува постапката без мериторна одлука на судот Процесни претпоставки. Како што и претходно споменавме, првата ситуација во која имаме завршување на парнината постапка без мериторна одлука на судот е резултат на постоење на одредени околности кои го оневозможиле судот да постапува и да одлучи по барањето за правна заштита. Или со други зборови, за да парничната постапка правилно отпочне, се води и заврши треба да бидат исполнети и за цело време на текот на постапката да постојат одредени услови кој во теоријата се познати како процесни претпоставки. Велиме во теоријата, од причина што нашиот Закон за парнична постапка не оперира со терминот процесни претпоставки, а за ситуациите кога не се исполнети процесните претпоставки оперира со терминот процесни пречки. Поимот процесни претпоставки потекнува од времето кога се сметало дека процесноправниот однос неможе да биде заснован ако овие услови не се исполнети. Ова сфаќање во теоријата е одамна напуштено. Парничната постапка е започната и кога некои од тие претпоставки не постои, односно со самото тоа што судот се впуштил во нивно испитување започнала парничната постапка. 13 Оттука, овие претпоставки не се претпоставки од кои зависи засновањето на правниот однос. Правниот однос е заснован со поднесувањето на тужбата до судот, но за да судот постапува по поднесената тужба, потребно е тој однос не само да биде заснован, туку истиот да биде полноважно заснован. 13 Poznić Borivoje, Građansko procesno pravo, Beograd 1986, str.22

9 Во однос на дефинирањето на поимот процесни претпоставки, професорите Арсен Јаневски и Татјана Зороска-Камиловска процесните претпоставки ги дефинираат како правно релевантни околности или услови од чие постоење зависи дозволеноста за поведување на парничната постапка, расправањето во парницата и донесувањето на мериторна одлука за основаноста а тужбеното барање. 14 Слична на оваа дефиниција, ни дава и професорот Стефан Георгиевски процесните претпоставки се правнорелевантни околности и својства од чие постоење или непостоење зависи поведувањето, водењето и довршувањето на постапката. Професорот Mihajlo Dika пак ни дава една поопширна дефиниција за процесните претпоставки, дефинирајќи ги во потесна и поширока смисла. Така во потесна смисла под поимот процесни претпоставки се подразбираат околности од кои зависи допуштеноста за поведување на парнична постапка, мериторното расправање и одлучување, додека пак во поширока смисла процесните претпоставки се околности од кои зависи допуштеноста за преземање на било какво дејствие во постапката вклучително и допуштеноста за одлучување за било какво барање во текот на постапката, а не само за тужбеното барање. 15 Имајќи ги во предвид овие дефинирања на поимот процесни претпоставки од страна на повеќе автори, можеме да заклучиме дека иако секој автор си дава своја дефиниција, сепак во крајна линија сите тие се сведуваат на едно - процесните претпоставки претставуваат услови, околности или својства кои треба да постојат за да процесниот однос биде полноважно заснован, воден и завршен. Единстваена разлика постои во термините со кои оперираат авторите. Некои автори под тој поим подразбираат само околности, други само својства, а трети опрерираат со терминот услови. Во барањето на одговор кој од овие термини е релевантен сметам дека треба да се појде од преовладувачките дефиниции кои процесните претпоставки ги третираат како правно релевантни околности или услови. Како процесен поим процесните претпоставки треба да ги разликуваме од материјалните претпоставки, бидејќи станува збор за два сосема различни поими. Имено процесните претпоставки се предвидени со процесното право и се услов за допуштеност на тужбата при што доколку не постојат судот носи одлука со која ја отфрла тужбата без притоа да се впушти во расправање по тужбеното барање -немириторна одлука. Наспроти пак процесните, мериторните претпоставки се предвидени со материјалното право и се услов од кој зависи основаноста на тужбеното барање при што доколку непостојат судот носи одлука со која го одбива тужбеното барање мериторна одлука. 14 Јаневски Арсен, Зороска-Камиловска Татјана,Граѓанско процесно право,скопје 2009 стр Dika Mihajlo, Građansko parnicno pravo,zagreb 2008 str. 68

10 Во теоријата се прави класификација на процесните претпоставки врз основа на неколку критериуми. Прво тие се делат на општи и посебни. Општите претпоставки мора да бидат исполнети во секоја парница, додека посебните се пропишани за некои видови на спорови, за поединечни стадиуми од постапката или за одлучување по поединечни процесни прашања. Според друг критериум претпоставките се делат на позитивни и негативни - првите мораат, а вторите не смеат да постојат за да одлучувањето по спорот биде дозволено. Процесните претпоставки може да се поделат и на оние на кои судот води сметка по службена должност т.н апсолутни процесни претпоставки и релативни процесни претпоставки, на кои судот води сметка само по приговор на тужениот. Во зависнот пак од тоа на кого се однесуваат, оштите процесни претпоставки ги делиме на оние кои се однесувааат на странките, на судот и на предметот на спорот. Оттука процесни претпоставки кои се однесуваат на странките се: постоење на странките, способноста да се биде странка, парничната способност на странките, уредното застапување, процесното овластување за водење на постапката и правниот интерес за барање на правна заштита со одредена содржина Процесни претпоставки кои се однесуваат на судот се: судска надлежност(јурисдикција на македонските судови), стварна и месна надлежност, правилниот состав на судот и објективноста на судиите. Процесни претпоставки кои се однесуваат на предметот на спорот се: да постои дозволеност на редовен пат на судска заштита, формална правилност на барањето за правна заштита, да нема двократна литиспенденција, да не е склучено судско порамнување, да не е правосилно пресудена работата и навремено да е поднесена тужбата ако со посебен пропис е предвиден за тоа рок. Со оглед на тоа што секоја од овие процесни претпоставки во главата број 4 ќе биде подробно разработена, во овој дел од излагањето за процесните претпоставки сметам дека доволно е само да бидат наброени, а акцентот тука во прдолжение на текстот да биде ставен на она што значи расправање и одлучување по процесните претпоставки како и за самото значење на процесните претпоставки. Кога станува збор за расправањето и одлучувањето за процесните претпоставки од значење се два моменти прво, во кој стадиум од постапката судот одлучува и расправа по процесните претпоставки и второ, по кој редослед ако имаме ситуација каде што има повеќе процесни пречки? Во однос на стадиумот од постапката во кој судот расправа и одлучува за процесните пречки, општо прифатен е ставот дека судот треба да ги увиде и да одлучи за нив колку што е можно порано, односно во почетните фази на постапката. Со оглед на тоа што процесните претпоставки законот ги пропишал во јавен интерс, по правило судот е тој кој по службена должност треба да води сметка за нив, па оттука уште при претходното испитување на тужбата доколку наиде на такви процесни пречки би требало да донесе решение со кое ја завршува постапката без притоа да се впушти во расправање

11 за предметот на спорот, се разбира доколку истите неможеле да бидат отстарнети. Но доколку судот пропушти тоа да го направи, не е исклучена можноста и странките да му укажат на постоење на процесни пречки. Најчесто такво укажување имаме во одговорот на тужбата каде што тужениот приговара на постоење на процесни пречки, односно истакнува т.н процесно правен приговор. Меѓутоа истакнувањето на овој приговор не е пропратено и со право на тужениот да се воздржи од расправање во постапката се додека судот не одлучи по приговорот. Единствен исклучок имаме кај обезбедувањето на парничните трошоци каде што тужениот го задржува правото да не се впушти во расправање се додека судот не одлучи по неговото барање за обезбедување на парничните трошоци, а ако барањето биде уважено, додека тужителот на ја положи гаранцијата. За некои процесни претпоставки, судот одлучува во текот на целата постапка и тоа како во текот на првостепената, така и во текот на второстепената постапка. Вториот момент кој е од значење кога станува збор за одлучувањето за процесните претпоставки се однесува на случаите кога во рамките на една иста постапка се поставува прашањето дали се исполнети две или повеќе процесни претпоставки. При една ваква ситуација, се наметнува прашањето- која од повеќето претпоставки судот прво ќе ја испитува? Во теоријата постои усогласеност дека треба да постои ред по кој ќе се испитуваат, меѓутоа постојат разлики во однос на сфаќањата за тоа која процесна претпоставка има примат во однос на испитувањето. Според едно мислење, прво се испитува дали судот е надлежен, а потоа дали веќе се води иста таква постапка, односно дали се работи за веќе пресудена работа. Потоа се оценуваат пртпоставките кои се однесуваат на странките, а постоењето на правниот интерес е последна процесна претпоставка која се испитува. 16 Според едно друго сфаќање прво се испитува дали тужбата е уредна, а потоа судот ја испитува својата надлежност. Како аргумент на ваквиот редослед се наведува тоа што одлуката дали тужбата е допуштена или не, може да ја донесе само стварно и месно надлежниот суд. Потоа редоследот на испитување на процесните претпоставки го следи следниот тек- испитување на тоа дали веќе се води парница и дали работата е веќе пресудена, постоењето на странките, нивната способност и уредното застапување. Дури откако судот ќе констатира дека сите овие претпоставки се исполнети, тој носи одлука со која ја отфрла тужбата поради недозволеност по судски пат да се одлучува за конкретната работа. Последна претпоставка која ја испитува судот, според ова сфаќање, е правниот интерес за тужбата од причина што станува збор за претпоставка која претставува преминување на теренот на материјалните претпоставки. 17 Според проф.д-р Borivoje Poznić пак сфаќањето дека постои рангирање на претпоставките е делумно прифатливо и според него првенство треба да има надлежноста на судот. Со ова негово сфаќање се согласувам и јас, а аргуметите кој тој ги наведува во прилог на приматот на надлежноста на судот како претпоставка, се истите оние аргументи поради кои го застапувам неговото стојалиште. Според овој автор, неиздржливо е стојалиштето дека решението со кое се одлучува за процесните претпоставки може да го донесе само стварно и месно надлежниот суд, затоа што за овие две надлежности како и за апсолутната надлежност 16 Јовановић Mиленко, Граћанско процесно право, Крагујевац 1979 стр Rosenberg L.-Scwab K. Zivilprozessrecht, Munchen, 1986 стр.405

12 неможе да станува збор ако парницата е покрената за правна работа за која со закон е повикан да одлучува друг орган, а не редовен суд. Со други зборови ниту еден суд неможе во таков случај да биде стварно или месно надлежен. Па оттука, тој смета дека нема никаква смисла да се испитува дали постои друга процесна претпоставка во една работа која спаѓа на друг процесноправен систем (управното, на пример). Во прилог на сфаќањето дека примат има надлежноста на судот тој го наведува и фактот што недостатокот на оваа претпоставка како причина за отфрлање на тужбата, во законот е ставена на прво место. Одлуката по приговорот за тоа дека станува збор за пресудена работа, за способноста и застапувањето на странките според него може да ја донесе само надлежниот суд. По надлежноста која ја става на прво место, тој смета дека не постои понатамошно рангирање на претпоставките. Освен тоа, запазувањето на некој редослед според него може да биде и нецелоисходно од причина што судот би можел да биде доведен во ситуација да изведува докази и да расправа за некоја претпоставка а притоа недостатокот на друга претпоставка да е очигледен, но оваа втората по тој редослед би требало да почека се додека не се одлучи по првата. Уште додава и дека, во случаите кога има повеќе пречки, за странките е сосема ирелевантно поради која процесна пречка судот ќе ја отфрли тужбата. 18 На крај од излагањето за процесните претпоставки, треба да се додаде дека сите овие претпоставки за кој досега зборувавме немаат исто значење за постапката. Она што е битно од аспект на нашиот предмет на истражување, а се однесува на значењето на процесните претпоставки, е тоа што не секоја од нив доведува до тоа тужбата да се отфрли, а со тоа постапката да заврши без мериторна одлука на судот. Имено недостатокот на некои од нив доведува само до тоа тужбата да се смета за недозволена, но само пред судот пред кој е поднесена. Во таков случај тој недостаток се отстранува со отстапување на тужбата на надлежен суд. Токму поради оваа причина во наредната глава ќе бидат подробно анализирани само оние процесни пречки чие постоење има за последица донесување на решение со кое тужбата се отфрла, а постапката се завршува без мериторна одлука на судот Повлекување на тужба. Втората ситуација кога парничната постапка завршува без мериторна одлука на судот се должи на правото на тужителот да располага со барањето за правна заштита кое го има согласно едно од основните начела на парничната постапка, а имено начелото на диспозитивност. Располагањето на тужителот со барањето за правна заштита може да се јави во два вида одрекување од тужбеното барање и повлекување на тужбеното барање. И покрај тоа што овие два вида на располагања со барањето за правна заштита се последица на исто начело, сепак станува збор два различни поими. Единствено повлекувањето на тужбата има за последица донесување на решение со кое постапката завршува без мериторна одлука на судот. Одрекувањето од тужбеното барање и покрај тоа што го носи епитетот квалификувано повлекување на тужбено барање, сепак за разлика од повлекувањето кај одрекувањето имаме дефинитивно откажување од барањето за правна заштита со определена содржина кое резултира со неможноста во иднина тужителот да истакне исто такво барање со иста 18 Poznić Borivoje, Građansko procesno pravo, 1986, Beograd стр.20

13 содржина спрема ист тужен. И она што е најбитно за нас, кај одрекувањето имаме завршување на постапката со мериторна одлука- пресуда. Имајќи го предвид ова, одрекувањето од тужбеното барање не е наш предмет на интерес, па оттука во текстот што следува ќе се осврнеме на повлекувањето на тужбата како еден од начините на завршување на постапката без мериторна одлука на судот. 3.2 Дејство на немериторната одлука. Одлука на судот која има карактер на немериотрна одлука, е исклучиво решението со кој тужбата се отфрла, односно се констатира дека тужбата е повлечена. Ако по отфрлањето на тужбата настанат околности поради кои тужбата би била дозволена, поранешното отфрлање на тужбата не е пречка за повторно поднесување на тужба помеѓу истите странки и за истиот предмет на спорот. Исто и решението со кое се констатира дека тужбата е повлечена, не е пречка за повторно водење на постапката за која и било донесено конкретното решение. Оттука дејството на решението како немериторна одлука е сосема спротивно на дејството на пресудата, односно решението како мериторни одлуки.

14 You are free: Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported to Share - to copy, distribute and transmit the work Under the following conditions: Attribution. You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work). Noncommercial. You may not use this work for commercial purposes. No Derivative Works. You may not alter, transform, or build upon this work. For any reuse or distribution, you must make clear to others the license terms of this work. The best way to do this is with a link to this web page. Any of the above conditions can be waived if you get permission from the copyright holder. Nothing in this license impairs or restricts the author s moral rights. The document was created by CC PDF Converter