Komitet Redakcyjny. Redaktor Naczelny 5\V]DUG7:DOF]DNF]áNRUHVS3$1. =DVWSFD5HGDNWRUD1DF]HOQHJR Józef Horabik. Sekretarz Redakcji :DQGD:R(QLDN

Transcription

1

2 Komitet Redakcyjny Redaktor Naczelny 5\V]DUG7:DOF]DNF]áNRUHVS3$1 =DVWSFD5HGDNWRUD1DF]HOQHJR Józef Horabik Sekretarz Redakcji :DQGD:R(QLDN Rada Redakcyjna 7RPDV]%UDQG\NF]áNRUHVS3$1 SU]HZRGQLF]F\ 5\V]DUG'ELFNL %RKGDQ'REU]DVNL Danuta Drozd Franciszek Dubert Tadeusz Filipek Józef Fornal -DQ*OLVNLF]áU]HF]3$1 Grzegorz Józefaciuk (XJHQLXV].DPLVNL $QGU]HM.G]LRUD 7DGHXV].VLN Krystyna Konstankiewicz Janusz Laskowski Jerzy Lipiec Piotr P. Lewicki 6WDQLVáDZ1DZURFNLF]áU]HFz. PAN (GZDUG1LHG(ZLHFNL 9LOLDP1RYiN6áRZDFMD Josef Pecen, Czechy Tadeusz Przybysz 6WDQLVáDZ5DGZDQF]áNRUHVS3$8 Jan Sielewiesiuk :LWROG6WSQLHZVNL =ELJQLHZOLSHN %RJXVáDZ6]RW 2SLQLRZDáGRGUXNX Prof. dr hab. Józef Kowalczuk Adres redakcji,qvw\wxw$juril]\nllp%rkgdqd'reu]dvnlhjr3$1xo'rzldgf]doqd32%r[ Lublin 27, tel. (0-81) , Publikacja indeksowana przez Polish Scientific Journal Contents Life Sci. w sieci Internet pod adresem &RS\ULJKWE\,QVW\WXW$JURIL]\NLLP%RKGDQD'REU]DVNLHJR3$1/XEOLQ ISSN :\GDQLH,1DNáDGHJ]$UN 6NáDGNRPSXWHURZ\:DQGD:R(QLDN$JDWD:R(QLDN Druk: Drukarnia ALF-GRAFXO.RFLXV]NL-006 Lublin

3 63,675(&, 1. : CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA FASOLI =.2'=(1,$1$6,21::$581.$&+2%&,)( DYNAMICZNYCH I METODY ICH OCENY &=<11,.,.6=7$à78-&(32=,2086=.2'=( MECHANICZNYCH NASION V]WDáWQDVLRQLPLHMVFHLFKREFL*H 15 :LOJRWQRüQDVLRQ 18 5RG]DMLSUGNRüREFL*HG\QDPLF]Q\FK URWQRüREFL*HLURG]DMPDWHULDáXHOHPHQWXXGDURZHJR :$572û6,(:1$1$6,2186=.2'=21<& TECHNOLOGIE ZBIORU FASOLI &=<11,.,.6=7$à78-&(()(.7<:12û352&(6820à CHARAKTERYSTYKI =(632àÏ:0àÏ&&<&+ 39 $GDSWDFMH]HVSRáyZPáyFF\FKNRPEDMQyZ]ER*RZ\FKGRRPáRWXIDVROL ZespRá\PáyFFHGRIDVROL]Z\F]DMQHM 46 =HVSRá\PáyFFHGRIDVROLV]SDUDJRZHM PODSUMOWANIE ,0,(11,&7: STRESZCZENIE SUMMARY... 64

4 5 :67 3 )DVROD SRFKRG]L ] $PHU\NL URGNRZHM L 3RáXGQLRZHM JG]LH MDNR MHGQD ] QDMVWDUV]\FK UROLQ XSUDZLDQD MHVW RG SRQDG ODW 3R RGNU\FLX $PHU\NL przywieziono do Hiszpanii i Portugalii dwa gatunki IDVRO ]Z\F]DMQ (Phaseolus vulgaris L.) i fasolzlhornzldwrzphaseolus multiflorus L. Wild. syn. Phaseolus coccineus L.). :;9,ZLHNXIDVROXSUDZLDQRZRJURGDFKERWD- QLF]Q\FK ZH :árv]hfk )UDQFML 1LHPF]HFK L Z $QJOLL : 3ROVFH IDVROD ]Z\F]DMQDE\áD]QDQDZNRFX;9,ZLHNX3RF]WNRZRXSUDZLDQRMMDNRUROLQ R]GREQ Z NODV\F]Q\FK RJURGDFK D GRSLHUR Z ;9,, ZLHNX ZHV]áD GR XSUDZ\ MDNR ZDU]\ZR : SRáRZLH ;9,, ZLHNX IDVROD Z\VWSRZDáD MX* QD WHUHQLH 3UXV :VFKRGQLFKZ.UyOHZFX:;9,,,ZLHNXMHMXSUDZD]QDF]QLHVLUR]V]HU]\áD a w wieku XIX i na pof]wnxxelhjáhjrvwxohfldidvrox*\wnrzdqrsu]hzd*qlh w formie suchych nasion [33,45]. 3RPLPR GX*\FK Z\PDJD WHPSHUDWXURZ\FK ]DVLJ JHRJUDILF]Q\ XSUDZ\ IDVROL MHVW V]HURNL = XZDJL QD Uy*QH MHM IRUP\ R VWRVXQNRZR NUyWNLP RNUHVLH wegetacji, uprawiana jeswqdzv]\vwnlfknrqw\qhqwdfkdzjuxslhurolqvwuf]- NRZ\FK ]DMPXMH JOREDOQLH GUXJLH PLHMVFH SR VRL SRG Z]JOGHP SRZLHU]FKQL ]DVLHZyZLSORQyZ2EV]DUXSUDZ\IDVROLZZLHFLHZ\QRVLRNRáRPOQKD SU]\]ELRU]HRNRáRPOQWRQ>@1DMZLNV]\DUHDáXSUDZ\IDVROLZ\VWSXMH w krajach Ameryki (USA, Meksyk, Brazylia), Azji (Indie, Chiny) oraz niektórych NUDMDFK$IU\NL:(XURSLHQDMZLNV]DSRZLHU]FKQLD]DVLHZyZZ\VWSXMHZ5X- PXQLL3RUWXJDOLL5RVMLQD8NUDLQLHL%LDáRUXVL W Polsce, w uprawie polowhm UR]SRZV]HFKQLRQH V JáyZQLH IRUP\ NDUáRZH fasoli zwyczajnej (Phaseolus vulgaris.udmrzdxsudzdwhjrjdwxqnxz\qrvlrnrár KDDUHGQLHSORQ\QDVLRQNV]WDáWXMVLQDSR]LRPLHGW ha -1 [49,85]. 1DVLRQD IDVROL VWDQRZL FHQQ\ SRNDUP ELDáNRZ\ UHGQLR ELDáND ]ZáDV]F]D Z *\ZLHQLX F]áRZLHND %LDáNR IDVROL FKDUDNWHU\]XMH VL Z\VRN ZDU- WRFLELRORJLF]QDQDVLRQDSRVLDGDMUyZQLH*VWRVXQNRZRGX*RIRVIRUXL*HOD]D =DZDUWRüWáXV]F]XZQDVLRQDFKMHVWPDáDLZDKDVLZSU]HG]LDOH-2,6% [33]. =HZ]JOGXQDQLVN]DZDUWRüWáXV]F]XZ\VRN]DZDUWRüELDáND]ZL]NyZ PLQHUDOQ\FK L ZLWDPLQ RUD] ZáyNQD D WDN*H REHFQRü VXEVWDQFML W]Z ELR- DNW\ZQ\FKQDVLRQDUROLQVWUF]NRZ\FKDJáyZQLHQDVLRQDIDVROLXZD*DQHV]D FHQQ\VNáDGQLNUDFMRQDOQHMGLHW\$UW\NXá\VSR*\ZF]H]XG]LDáHPQDVLRQVWUF]- NRZ\FK SRZRGXM W]Z VSáDV]F]HQLH NU]\ZHM FXNURZHM REQL*HQLH SR]LRPX FKROHVWHUROX L WUyMJOLFHU\GyZ ZH NUZL FR SR]ZDOD WUDNWRZDü MH MDNR VNáDGQLNL GLHW\ ]DSRELHJDMFHM FKRURERP F\ZLOL]DF\MQ\P :\QLNL EDGD epidemiologi-

5 6 F]Q\FK SRWZLHUG]DM NRU]\FL ]GURZRWQH QDVLRQ UROLQ VWUF]NRZ\FK NWyUH )DVROD MDNR UROLQD PRW\ONRZD SRGREQLH MDN ZV]\VWNLH VWUF]NRZH MHVW GREU\P SU]HGSORQHP GOD ]Ey* ']LNL ZVSyá*\FLX ] EDNWHULDPL EURGDZNRZ\PL pozostawia w glebie od 60 do 120 kg N ha -1 RUD]]QDF]QHLORFLPDV\RUJDQLF]QHM Z SRVWDFL UHV]WHN SR*QLZQ\FK 3RWHQFMDOQH NRU]\FL ] XSUDZ\ UROLQ VWUF]NR- Z\FK Z W\P IDVROL V]F]HJyOQLH V ZLHORUDNLH L X]QDMH VL MH ]D ZD*QH GOD URO- QLFWZD]UyZQRZD*RQHJR Mimo licznych zalet uprawy fasoli jej powierzchnia w Polsce jest niewielka, D XG]LDá Z VWUXNWXU]H ]DVLHZyZ PQLHMV]\ QL* Z NUDMDFK 8QLL (XURSHMVNLHM -HGQ ] JáyZQ\FK SU]\F]\Q PDáHJR ]DLQWHUHVRZDQLD XSUDZ WHM UROLQ\ jest brak specjalistycznych maszyn do zbioru. Stosowane obecnie tradycyjne metody zbioru fasoli za SRPRF PDV]\Q SU]H]QDF]RQ\FK GR ]ELRUX LQQ\FK UROLQ QS ]ER*RZ\FK FKDUDN- WHU\]XMVLGX*HQHUJRFKáRQQRFLLPDáHIHNW\ZQRFLHNRQRPLF]Q StosowaniH GR ]ELRUX IDVROL NRVLDUHN NRPEDMQyZ ]ER*RZ\FK L PáRFDUQL VWDFMRQDUQ\FK GRRPáRWXSRZRGXMH ZHGáXJ ZLHOXEDGD >@ SRZVWDZDQLHQDGPLHUQ\FKVWUDWSORQXNWyUHNV]WDáWXMVLZSU]HG]LDOH-60%. 6WUDW\ WH Z\VWSXM Z IRUPLH XE\WNyZ QDVLon (25-30%) oraz nasion uszkodzonych mechanicznie (15-35%). 7UXGQRFL Z ]PHFKDQL]RZDQLX ]ELRUX IDVROL QD VXFKH QDVLRQD V SRZRGR- ZDQHJáyZQLHQLHNRU]\VWQ\PLDQDWRPLF]QR-PRUIRORJLF]Q\PLLIL]\F]Q\PLZáD- FLZRFLDPLUROLQ\>@GRNWyU\FKQDOH* QLHUyZQRPLHUQRüGRMU]HZDQLD QLVNLHRVDG]DQLHVWUNyZQDUROLQDFKLLFKZUD*OLZRüQDRV\S\ZDQLH VLQDVLRQ PDáDRGSRUQRüQDVLRQQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QH =QDMRPRüZáDFLZRFLIL]\F]Q\FKUROLQXSUDZQ\FKRUD]]DNUHVXLFK]PLHQ- QRFL SRVLDGD LVWRWQH ]QDF]HQLH SU]\ NRQVWUXNFML PDV]\Q ]ELHUDMF\FK RUD] GR XVWDODQLDSDUDPHWUyZNLQHPDW\F]Q\FK]HVSRáyZURERF]\FK 2. CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA FASOLI : ZDUXQNDFK NOLPDW\F]Q\FK (XURS\ XSUDZLDQH V JDWXQNL IDVROL SRFKR- G]HQLD DPHU\NDVNLHJR IDVROD ]Zyczajna (Ph. vulgaris L.) i fasola wielokwiatowa (Ph. multiflorus Wild, syn. Ph. coccineus L.). :REUELHJDWXQNXPh. vulgaris/elrufsrgxzdjgáxjrüárg\jlz\uy*qld VLQDVWSXMFHRGPLDQ\ERWDQLF]QH

6 NDUáRZ var. nanus0duwhqvrárg\g]hnuywniej (25-40 cm) i sztywnej, o 4-PLG]\Z(ODFK W\F]NRZ var. communis $VFKHUV R árg\g]h ZLRWNLHM ZLMFHM VL GáXJRFLGRPZ\PDJDMFHMSRGSRU\ :XSUDZLHSRORZHM]QDF]HQLHJRVSRGDUF]HPDMW\ONRRGPLDQ\NDUáRZH,VWQLHM UyZQLH*IRUP\SRUHGQLHW]ZELF]\NRZDWHRGáXJRFLáRG\JRGGRFPQLHFR SáR*FHVLOHF]QLHPDMFH]GROQRFLRZLMDQLDVLZRNyáSRGSRU\>@ 6WUNL IDVROL RGPLDQ NDUáRZ\FK V ZLHORQDVLHQQH RVLJDM GáXJRü RG GR FP :LHONRüNV]WDáW L]DEDUZLHQLH VWUNyZ VFHFKDPL RGPLDQRZ\PL,VWQLHMH ]DOH*QRü PLG]\ NV]WDáWHP VWUND D NV]WDáWHP QDVLRQ 6WUNL GáXJLH L RNUJáH w SU]HNURMXSRSU]HF]Q\PPDMQDVLRQDZDOFRZDWHLZ\GáX*RQH:VWUNDFKSáDVNLFK QDVLRQDVVSáDV]F]RQHDZRZDOQ\FK raczej owalne [33,41,45]. /LF]EDQDVLRQZVWUNXMHVWFHFK]PLHQQ]DOH*QRGZáDFLZRFLJHQHW\F]Q\FK JDWXQNyZLRGPLDQDWDN*HRGXPLHV]F]HQLDVWUNDQDSLWUDFKáRG\JL&HFKDWDMHVW XMHPQLH VNRUHORZDQD ] ZLHONRFL QDVLRQ 6WUNL Z URGNRZHM F]FL árg\jl V najliczniej wypháqlrqh 2GPLDQ\ IDVROL SU]H]QDF]RQH GR XSUDZ\ QD VXFKH QDVLRQD PDMVWUNL]VLOQLHMUR]EXGRZDQZDUVWZSHUJDPLQRZVNOHUHQFK\PQL*RGPLDQ\ V]SDUDJRZH ZLDGF]\ R W\P ]DZDUWRü ZáyNQD Z VXFKHM PDVLH VWUND NWyUD XRGPLDQV]SDUDJRZ\FKZ\QRVLRNRáR08%, a u odmian uprawianych na suche QDVLRQDGRFKRG]LGR>@&HFK\WDNLHMDNZLHONRüNV]WDáWEDUZDRNU\Z\ QDVLHQQHM VPDN L F]DV JRWRZDQLD RGJU\ZDM ]DVDGQLF]H ]QDF]HQLH Z IDVRODFK SU]H]QDF]RQ\FKQDVXFKHQDVLRQDVERZLHPSU]HWZDU]DQHQDFHOHVSR*\ZF]H :LHONRü QDVLRQ MHVW FHFK FKDUDNWHU\VW\F]Q GDQHM RGPLDQ\ L MHVW QD RJyá Z\UyZQDQD :DUXQNL ZHJHWDFML D V]F]HJyOQLH ZLOJRWQRü JOHE\ L SRZLHWU]D Z RNUHVLH IRUPRZDQLD RZRFyZ RUD] ]DJV]F]HQLH VLHZX PRJ ZSá\ZDü QD ZLHONRüQDVLRQ>@0DVDQDVLRQMHVW]ZL]DQD]LFKZLHONRFLLGOD DNWXDOQ\FKSROVNLFKRGPLDQZDKDVLZSU]HG]LDOH-700 g [33,45]..V]WDáWQDVLRQMHVWFHFKRGPLDQRZ1DVLRQDIDVROL]Z\F]DMQHMPDMNV]WDáW QDMF]FLHM NXOLVW\ MDMRZDW\ RZDOQ\ F\OLQGU\F]Q\ QHUNowaty. Na rysunku 1 SU]HGVWDZLRQRFKDUDNWHU\VW\F]QHNV]WDáW\QDVLRQIDVROL>@ 7

7 8 a b c d e Rys. 1. &KDUDNWHU\VW\F]QH NV]WDáW\ QDVLRQ IDVROL D kulisty; b jajowaty; c owalny; d cylindryczny; e nerkowaty Fig. 1. Characteristic shapes of bean seeds: a spherical, b egg-shaped, c oval, d cylindrical, e kidney-shaped 1DVLRQD IDVROL R Z\PLHQLRQ\FK NV]WDáWDFK PRJ Z\VWSRZDü MDNR EDUG]LHM OXEPQLHMVSáDV]F]RQH:HGáXJNODV\ILNDFMLNV]WDáWyZQDVLRQ>@ZSU]\SDGNX kiedy a < b < l (rys. 2) nasionaqdoh*\x]qdzdü]dsrgáx*qh1dvlrqdnudmrz\fk RGPLDQ IDVROL FHFKXM VL SRZ\*V] SURSRUFM Z\PLDUyZ L GODWHJR PR*QD MH RNUHODüMDNRSRGáX*QH b a l Rys. 2. Typowe rozmiary nasion fasoli: l GáXJRüb V]HURNRüa JUXERü Fig. 2. Typical dimensions of bean seeds: l length, b width, a thickness :SU]\SDGNX JUXERFLQDVLRQD PRJ E\ü ]QDF]QLH ]Uy*QLFRZDQHLGODWHJR ZHGáXJWHMFHFK\SRZV]HFKQLHRNUHODVLMHMDNREDUG]LHMOXEPQLHMVSáDV]F]RQH %DUZDáXSLQ\QDVLHQQHMMHVWZGX*\PVWRSQLXVNRUHORZDQD]EDUZNZLDWyZ 2GPLDQ\RNZLDWDFKELDá\FKPDMQDVLRQDELDáHNUHPRZHNDZRZHOXEEU]RZH DRGPLDQ\RNZLDWDFKILROHWRZ\FKLSXUSXURZ\FKPDMQDVLRQDFLHPQREUXQDWQH ciemnooliwkowe, fioletowe lub czarne [33,45].

8 9 1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQREXGRZQDVLona fasoli [25]. W nasionach tych Z RGUy*QLHQLX RG JDWXQNyZ UROLQ MHGQROLFLHQQ\FK Z\VWSXM GZD OLFLHQLH JURPDG]FHVXEVWDQFMH]DSDVRZHELDáNRLVNURELRNU\WHáXSLQQDVLHQQNWyUD FKURQL QDVLHQLH SU]HG ZSá\ZDPL ]HZQWU]Q\PL 3RPLG]\ OLFLHQLDPL ]najduje VL NRU]RQHN ]DURGNRZ\ UDGLFXOD NUyWNL K\SRNRW\O RUD] ]DZL]HN SGX SOXPXOD]GZRPDPDá\PLOLVWNDPLPáRGRFLDQ\PL Rys. 3. Budowa nasiona fasoli: A Z\JOG]HZQWU]Q\% EXGRZDáXSLQ\QDVLHQQHM& budowa zarodka: 1 znaczek (hilum), 2 okienko, 3 guz nasienny, 4 komórki palisadowe, 5 hypoderma, 6 NRPyUNLPLNLV]RZH OLFLHQLH korzonek zarodkowy (radicula), 9 kolanko SRGOLFLHQLRZHhypokotyl), 10 ]DZL]HNSGXplumula]GZRPDOLVWNDPLPáRGRFLDQ\PL Fig. 3. Bean seed structure: A external view of bean seed; B structure of bean seed cover; C structure of bean seed germ: 1 hilum, 2 micropyle, 3 seed nodule, 4 - palisade cells, 5 hypoderm, 6 parenchyma cells, 7 cotyledons, 8 radicle, 9 hypocotile, 10 shoot ovary with two juvenile leaves

9 10 2NUHV ZHJHWDFML RGPLDQ IDVROL NDUáRZHM ]Z\F]DMQHM XSUDZLDQ\FK QD VXFKH QDVLRQD Z\QRVL RG GR GQL 'áxjrü RNUHVyZ UR]ZRMRZ\FK SRV]F]H- JyOQ\FKW\SyZLRGPLDQ]PLHQLDVLSRGZSá\ZHPZDUXQNyZXSUDZ\$NWXDOQH odmiany fasoli zwyczajnej uprawianej na VXFKHQDVLRQD]DNZLWDMSRRNRáR-55 86=.2'=(1,$1$6,21::$581.$&+2%&,)('<1$0,&=1<&+ I METODY ICH OCENY Uszkodzenie mechaniczne nasion fasoli, podobnie jak i innyfkurolqxsudzq\fk UR]XPLDQH MHVW MDNR VWDQ QDUXV]HQLD QDWXUDOQHM FLJáRFL WNDQHN 6WUDW\ MDNRFLRZH SORQX Z F]DVLH PHFKDQLF]QHJR ]ELRUX QDVLRQ VWDQRZL HIHNW WHJR W\SX XV]NRG]H 8V]NRG]HQLD SRZVWDM ZVNXWHN RGG]LDá\ZDQLD REFL*H JáyZQLH G\QDPLF]Q\FK, SRFKRG]F\FKRGHOHPHQWyZURERF]\FKPDV]\Q2EFL*HQLDWHSU]HQRV]RQHVEH]- SRUHGQLR OXE SRUHGQLR QS SRSU]H] PDV VáRPLDVW QD QDVLRQD 6NXWNL RGG]LDá\ZDQLDREFL*HREMDZLDMVLQLHW\ONRZSRVWDFLSRJRUV]HQLDZDUWRFLELRORJLF]QHM nasion jako mdwhuldáx VLHZQHJR DOH WDN*H ZSá\ZDM QD LFK ZáDFLZRFL SU]HFKRwalnicze i technologiczne [33,40,77]. %DGDQLD RGSRUQRFL QDVLRQ QD XV]NRG]HQLD PHFKDQLF]QH VSURZDG]DM VL Z SUDNW\FH GR Z\ZRáDQLD RNUHORQHJR REFL*HQLD L RFHQ\ SR]LRPX XV]NRG]H jako efektxjáyzqhjrwdnlhjrrefl*hqld =XZDJLQDVSHF\ILF]Q\FKDUDNWHUSUDF\]HVSRáyZPáyFF\FKPDV]\QGR]ELRUX QDVLRQUROLQVWUF]NRZ\FKZW\PIDVROLQDVXFKHQDVLRQDNRQLHF]QDMHVWZLHG]D QDWHPDWLFKRGSRUQRFLQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QHJáyZQLHZWUDNFLHREFL*H dynamicznych. :ZDUXQNDFK ODERUDWRU\MQ\FK REFL*HQLDG\QDPLF]QHSRMHG\QF]\FK QDVLRQ PRJE\üUHDOL]RZDQHPLG]\LQQ\PLSRSU]H] a) uderzanie z podparciem (rys. 4 a), gdzie nieruchomy obiekt uderzany jest elementem udarowym [20,58], b) uderzanie bez pogsdufldu\ve>@znwyu\pzluxmfh]rnuh- ORQSUGNRFLREURWRZUDPLXGHU]DZEDGDQ\RELHNW c) XGHU]DQLHRELHNWHPZQLHUXFKRPSU]HV]NRGU\VF>@ %LRUFSRGXZDJFKDUDNWHUSUDF\]HVSRáyZPáyFF\FKQDMEDUG]LHM]EOL*RQ\PGR warunkyz U]HF]\ZLVW\FK Z WHVWDFK Z\WU]\PDáRFLRZ\FK MHVW XGHU]DQLH EH] SRG- SDUFLDRUD]XGHU]DQLHEDGDQ\PRELHNWHPZQLHUXFKRPSU]HV]NRG

10 11 a) b) c) F F F Rys. 4. 6SRVRE\ XGDURZ\FK REFL*H QDVLRQ D XGHU]HQLH ] SRGSDUFLHP E XGHU]HQLH EH] podparcia, c) uderzenie w nierxfkrpsu]hv]nrg Fig. 4. Types of impact loads acting on seeds: a) impact with support, b) impact without support, c) impact against fixed obstacle :SUDNW\FHG]LDáDQLDSURILODNW\F]QHPDMFHQDFHOX]DSRELHJDQLHSRZVWDZDQLX XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK VSURZDG]DM VL GR XVWDODQLD JUDQLF]QHM ZDUWRFL F]\Q- QLND GHWHUPLQXMFHJR RNUHORQH VNXWNL IL]\F]QH L ELRORJLF]QH MDNLH PRJ Z\VWSLü w technologii uprawy, zbioru, transportu i przechowalnictwa nasion. 8V]NRG]HQLD PHFKDQLF]QH QDVLRQ PR*QD QDMRJyOQLHM SRG]LHOLü QD ]HZQWU]QH L ZHZQWU]QH 8V]NRG]HQLD ]HZQWU]QH VSRZRGRZDQH V JáyZQLH SU]H] HOHPHQW\ URERF]H PDV]\Q ]ELHUDMF\FK L WUDQVSRUWXMF\FK SRGF]DV JG\ XV]NRG]HQLD ZHZQ- WU]QH OLFLHQL PRJ E\ü VSRZRGRZDQH UyZQLH* QDSU*HQLDPL ZHZQWU]Q\PL NWyUH powstam SRG ZSá\ZHP JUDGLHQWX WHPSHUDWXU\ L ZLOJRWQRFL 8V]NRG]HQLD PHFKD- QLF]QH QDVLRQ PR*QD SRG]LHOLü UyZQLH* QD WDN ]ZDQH PDNUR- i mikrouszkodzenia. -H*HOL XV]NRG]HQLH SROHJD QD ZLGRF]QHM XWUDFLH MDNLFKNROZLHN F]FL QDVLRQD, to NZDOLILNXMH VL JR MDNR PDNURXV]NRG]HQLH MHOL QDWRPLDVW IUDJPHQW\ WNDQHN V XV]NRG]RQHOHF]QLHRGG]LHODMVLRGQDVLRQD to mamy do czynienia z mikrouszkodzeniem [77]. :SRZV]HFKQLHVWRVRZDQ\FKPHWRGDFKEDGDRFHQ\MDNRFLXV]NRG]HPHFKD- QLF]Q\FK QDVLRQ UROLQ VWUF]NRZ\FK >,52,72], za makrouszkodzenia uznawano ZLGRF]QHSNQLFLDRNU\Z\OLFLHQLRUD]XE\WNLMDNLFKNROZLHNLFKF]FL1DWRPLDVW GR PLNURXV]NRG]H ZOLF]DQR QLHZLGRF]QH PLNURSNQLFLD RNU\Z\ QDVLHQQHM L OL- FLHQL D Z\NU\ZDOQH E\á\ SU]\ SRPRF\ GRGDWNRZ\FK SU]\U]Gów lub specjalnych PHWRG 2 LOH PDNURXV]NRG]HQLD V ádwzh GR LGHQW\ILNDFML WR NODV\ILNDFMD PLNUR- XV]NRG]HQDVWUF]DZLHOHZWSOLZRFL : SLPLHQQLFWZLH GRW\F]F\P PHWRG EDGDQLD XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK ]LDUQDQDV]F]HJyOQXZDJ]DVáXJXMSUDFH6WURQ\>@=DSURSRQRZDQ\SRG]LDá

11 12 PHWRGQDEH]SRUHGQLHLSRUHGQLHSR]ZDODQDZ\RGUEQLHQLHLFKFHFKcharak- WHU\VW\F]Q\FK0HWRG\EH]SRUHGQLH]ZL]DQHV]RFHQZL]XDOQVWDQXSRZLHU]FKQL EDGDQHJRRELHNWXOXEMHJRREUD]XL]DZLHUDMZVRELH]QDF]QGR]VXELHNWywizmu.,VWRWD WHM JUXS\ PHWRG SROHJD QD RNUHOHQLX OLF]E\ XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ RUD] LFK F]\VWRFLZEDGDQHMJUXSLH3U]\RFHQLHZL]XDOQHM]LDUQDVWRVXMHVLQDMF]FLHMOXS SUHSDUDF\MQR-NURWQ\PSRZLNV]HQLX:\QLNDQDOL]\]DOH*\Z]QDF]Q\PVWRSQLX odgrzldgf]hqldrvre\grnrqxmfhmrfhq\rvwurflmhmz]urnxvwrsqld]pf]hqld i V]HUHJXLQQ\FKRELHNW\ZQ\FKF]\QQLNyZ:FHOXX]\VNDQLDZLNV]HMGRNáDGQRFL SRPLDUyZVWRVXMHVLRNUHORQHPRG\ILNDFMHZSRVWDFLEDUZLHQLDEDGDQHJRRELHNWX lub znaczniejszychsrzlnv]hmhjrreud]x : EDGDQLDFK ]Ey* VWRVRZDQR Sá\Q /XJROD DOH ]QDF]QLH OHSV]\P GOD NOD- V\ILNDFMLXV]NRG]HPHFKDQLF]Q\FK]LDUQDRND]DáVLPLNUREDUZQLN)DVW*UHHQ NWyU\]DVWRVRZDá.RHKOHU>@%DUZQLNWHQ]QDOD]áSRZV]HFKQH]DVWRVRZDQLHZ USA, pr]\zl]xdoqhmrfhqlhxv]nrg]h]lduqdnxnxu\g]\ 6WRVXMF ZL]XDOQ PHWRG RFHQ\ XV]NRG]H ]LDUQD NXNXU\G]\ 6KPLGW L LQ >@DQDVWSQLH:DOOL1RUULV>@Z\ND]DOLEDUG]RGX*H]Uy*QLFRZDQLHZRFHQLH WHJR VDPHJR PDWHULDáX SU]HSURZDG]RQHM SU]H] NLONX REVHrwatorów. Do grupy PHWRG EH]SRUHGQLFK ]DOLF]D VL UyZQLH* PHWRG UHQWJHQRJUDILF]Q >@,VWRWWHMPHWRG\MHVW]Uy*QLFRZDQDSRFKáDQLDOQRüPLNNLHJRSURPLHQLRZDQLD; SU]H]RURGHNRUy*QHMJVWRFL:V]\VWNLHV]F]HOLQ\LZROQHSU]HVWU]HQLHSRZLHtU]QH R RGSRZLHGQLHM ZLHONRFL ]QDMGXMFH VL Z SáDV]F]\(QLH SU]HFKRG]HQLD SURPLHQL ; PR*QD ]DUHMHVWURZDü QD ]Z\NáHMNOLV]\IRWRJUDILF]QHM 3RF]WNRZR WHFKQLNLUHQWJHQRJUDILF]QHVWRVRZDQHE\á\GRNRQWUROLZHZQWU]Q\FKXV]NRG]H ziarna, powodowanych przez LQVHNW\ *HUXMFH Z VSLFKU]DFK L PDJD]\QDFK SRUWRZ\FK >@ 2EHFQLH ]DVWRVRZDQLH ODPS R QDSLFLX - N9 L QDW*HQLX SUGX RG NLONX GR NLONXG]LHVLFLX PLNURDPSHUyZ SR]ZDOD QD UHMHVWURZDQLH XV]NRG]H ]LDUQD NWyU\FK QLH PR*QD Z\NU\ü QD GURG]H EDUZLHQLD 6WRVXMF LQWHQV\ZQHQDZLO*DQLHQDVLRQZZRG]LHGHVW\ORZDQHMSU]H]JRG]LQ\VWZLHU- G]RQRZ\UD(QLHZLGRF]QHPLNURXV]NRG]HQLDRNU\Z\QDVLHQQHMLOLFLHQL>@ 0HWRG\ SRUHGQLH SR]ZDODM RFHQLü XV]NRG]HQLH QD SRGVWDZLH ZLHONRFL ZDUWRFL SDUDPHWUyZ PDMF\FK ]ZL]HN ] ZLHONRFL XV]NRG]HQLD ] ]DFKR- ZDQLHPRELHNW\ZQRFLRFHQ\:UyGPHWRGSRUHGQLFKZ\Uy*QLDVLWU]\JUXS\ 0HWRG\ RSDUWH QD EDGDQLX ]GROQRFL NLHáNRZDQLD QDVLRQ 6WRSLH XV]NR- G]HQLD QDVLRQ MHVW RGQRV]RQ\ GR *\ZRWQRFL ]DURGND 0HWRGD WD PD GX*H SUDNW\F]QH ]QDF]HQLH SU]\ RFHQLH PDWHULDáX UHSURGXNF\MQHJR 2FHQD ]GROQRFL NLHáNRZDQLD VáX*\ MDNR ZVND(QLN MDNRFLRZ\ QDVLRQ SU]\ F]\P XV]NRG]HQLD

12 13 PHFKDQLF]QHVWDQRZLMHGHQ]ZLHOXF]\QQLNyZZSá\ZDMF\FKQDZ\QLNNRFRwy oceny. Z innych sposreyz SRPLDUX *\ZRWQRFL ]DURGND GHWHUPLQRZDQHM SR]LRPHPXV]NRG]HQLDQDVLRQMHVWRFHQDNLHáNRZDQLD]]DVWRVRZDQLHPNZDVXVLDU- NRZHJR1DVLRQD]DQXU]DVLZUR]WZRU]HNZDVXQDJRG]LQ\Z temperaturze o & D QDVWSQLH SU]HP\ZD ZRG L XPLHV]F]D QD 5 minut w 2% roztworze ZJODQX ZDSQLD 3R SRQRZQ\P SU]HP\FLX QDVLRQD SRGGDMH VL SURFHVRZL NLHá- NRZDQLD &DOGZHOO L +DPSVRQ >@ VWZLHUG]LOL *H NZDV VLDUNRZ\ SHQHWUXMH W\ONR w PLHMVFDFK XV]NRG]HQLD RNU\Z\ QDVLHQQHM L QLH XV]NDG]D ]DURGND MHOL RNU\ZD w RNROLF\ ]DURGND QLH MHVW QDUXV]RQD 0RG\ILNDFM WHM PHWRG\ MHVW NLHáNRZDQLH QDVLRQQDSRGáR*X]ZLO*RQ\PUR]WZRUHPNZDVXVLDUNRZHJRRVW*HQLX-0,07%. 7DNLH VW*HQLH NZDVX VLDUNRZHJR QLHFR XWUXGQLD SURFHV NLHáNRZDQLD QDVLRQ XV]NRG]RQ\FKVWZDU]DMF]EOL*RQHZDUXQNLGRNLHáNRZDQLDZSROX>@=DVDGQLF] ZDGW\FKPHWRGMHVWSU]HGHZV]\VWNLPGX*DF]DVRFKáRQQRüDQDOL] 0HWRG\ DEVRUSFMLZRG\ OXE UR]WZRUyZ EDUZLF\FK] Z\NRU]\VWDQLHP LFK ZáDFLZRFLRSW\F]Q\FKOXEIOXRUHVFHQF\MQ\FK Mc Ginty [44] stwlhug]lá*hsr]lrpxv]nrg]hpr*he\ürnuhorq\srsu]h] SRPLDUNLQHW\NLDEVRUSFMLZRG\SU]H]SRU\-HGQDN*HPHWRGDWDZRGQLHVLHQLXGR ]LDUQDXV]NRG]RQHJR MHVWPDáR SUHF\]\MQD.LQHW\ND DEVRUSFMLZRG\ ]DOH*\ QLH tylko od poziomu uszkodzenia mechanicznego, OHF] WDN*H RG ZLOJRWQRFL SRF]WNRZHMWHPSHUDWXU\LSU]HELHJXUR]ZRMX]LDUQD>@ &KRZGKXU\ L %XFKHOH >@ Z URNX RSXEOLNRZDOL SLHUZV] SUDF QD WHPDW ]DVWRVRZDQLD PHWRG\ NRORU\PHWU\F]QHM GR RNUHODQLD XV]NRG]H ]LDUQD NXNXU\G]\ Z\NRU]\VWXMF Z tym celu barwnik Fast Green. Istota tej metody SROHJD QD RNUHOHQLX SR]LRPX DEVRUSFML EDUZQLND QD XV]NRG]RQ\FK SRZLHU]FK- QLDFK ]LDUHQ 6]F]HJyáRZH EDGDQLD Z W\P ]DNUHVLH VSRZRGRZDá\*H PHWRGD WD ]QDOD]áD V]HURNLH ]DVWRVRZDQLH Z RFHQLH XV]NRG]H PHFKDQLF]nych ziarna kukurydzy w USA. Sposób przeprowadzania pomiarów jest prosty i szybki. Czas trwania analizy pojedynczej próbki nie przekracza 5 minut. Z kolei Christenbury i %XFKHOH >@ ]DSURSRQRZDOL QRZ PHWRG SRPLDUX XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK ziarna kukurydz\ Z\NRU]\VWXMF IOXRUHVFHQF\MQ\ EDUZQLN ELDáND,VWRWD WHM PHWRG\ SROHJD QD W\P *H PHFKDQLF]QLH XV]NRG]RQH ]LDUQR SR rozdrobnieniu, w FHOXX]\VNDQLDMHGQRURGQHMVXEVWDQFML]DQXU]DVLZFLHF]\]DZLHUDMFHMF]\QQLN IOXRU\]XMF\DQDVWSQLHSU]\X*\FLXV\VWHPXIRWRHOHNWU\F]QHJRRNUHODVLQDW*HQLH ZLDWáD IOXRUHVFHQF\MQHJR 8*\W\ EDUZQLN IOXRU\]XMH ZyZF]DV JG\ ]ZL*H VL FKHPLF]QLH]ELDáNLHP]QDMGXMF\PVLZ]LDUQLH

13 14 'R WHM JUXS\ PHWRG ]DOLF]D VL UyZQLH* PHWRG NRQGXNWRPHWU\F]Q która polega QDSRPLDU]HSU]HZRGQRFLMRQRZHMWHVWRZDQHJRUR]WZRUX]DZLHUD- MFHJR VROH VRNX NRPyUNRZHJR UR]SXV]F]RQH Z RNUHODQHM REMWRFL ]GHMR- QL]RZDQHM ZRG\,P Z\*V]\ MHVW SR]LRP XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK Z ]LDUQLH W\PVW*HQLHVROLZUR]WZRU]HLMHJRSU]HZRGQRüMHVWZ\*V]D=DVDGQLF]ZDG tej metody jest jednodobowy okres przygotowywania roztworu testowego. 3. Metody o niewielkim znaczeniu praktycznym lecz istotnym z poznawczego punktu widzenia. 1DOH*GRQLFKPHWRG\UHRORJLF]QH>@VSURZDG]DMFHVLdo po- PLDUX ]DOH*QRFL SRPLG]\ VLá L RGNV]WDáFHQLHP EDGDQHJR RELHNWX ] XZ]JOG- QLHQLHP F]DVX WUZDQLD GDQHJR SURFHVX 5HRORJLF]QH ZáDFLZRFL ]LDUQD SRG NWHPRFHQ\XV]NRG]HEDGDá0DQEHFN>@6WZLHUG]Lá*H]HZ]URVWHPSR]LRPX XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK ]LDUQD FL*DU REMWRFLRZ\ L F]DV UHODNVDFML QDSU*H PDOHM OLQLRZR D RGNV]WDáFHQLD Z]UDVWDM = LQQ\FK EDGD Z W\P ]DNUHVLH >@ Z\QLND *H ]H Z]URVWHP ]DZDUWRFL ELDáND Z]UDVWD HQHUJLD L SR]LRP QDSU*H RVLRZ\FK Z SURFHVLH FLVNDQLD 0HWRG\ WH QLH SR]ZDODM MHGQDN QD Z\RGUEQLHQLH Uy*QLF Z SR]LRPLH XV]NRG]H WHFKQRORJLF]Q\FK ] MDNLPL PDP\ GR F]\QLHQLD w WUDNFLH PHFKDQLF]QHJR ]ELRUX L REUyENL PDWHULDáX :\QLND WR SU]HGH ZV]\VWNLP z PDáHMUHSUH]HQWDW\ZQRFLSRMHG\QF]\FK]LDUHQSRELHUDQ\FKGREDGDZ\WU]\PDáR- FLRZ\FKZVWRVXQNXGRSR]LRPXXV]NRG]HPDV\]LDUQDZEDGDQHMSUyEFH $UQROGL5REHUWV>@RSUDFRZDOLPHWRGZ\]QDF]DQLDSRODQDSU*HZPRGHODFK HODVWRRSW\F]Q\FK NWyU ]DVWRVRZDOL GR DQDOL]\ ]DFKRZDQLD VL ]LDUQLDND SV]HQLF\ 0HWRG\EDGDHODVWRRSW\F]Q\FKPDM]QDF]HQLHMHG\QLHWHRUHW\F]QHJG\*SR]ZDODM QD IRUPXáRZDQLH PDWHPDW\F]QHJR RSLVX PHFKDQL]PX SRZVWDZDQLD XV]NRG]H w RELHNWDFKUROLQQ\FK :\PLHQLRQH JUXS\ PHWRG EDGDQLD XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK ]LDUQD PDM zarówno wady, jak i zalety. Wybór metrg\]doh*\su]hghzv]\vwnlprgz\pdjd VWDZLDQ\FK SU]H] X*\WNRZQLND 'OD FHOyZ SUDNW\F]QHM RFHQ\ MDNRFL ]LDUQD QDMEDUG]LHMSU]\GDWQHVPHWRG\V]\ENLHLáDWZHZVWRVRZDQLXZNWyU\FKZSá\Z F]\QQLNyZ VXELHNW\ZQ\FK QD Z\QLN NRFRZ\ MHVW PDNV\PDOQLH RJUDQLF]ony. :DUXQHN ]QDF]QHJR RJUDQLF]HQLD ZSá\ZX F]\QQLNyZ VXELHNW\ZQ\FK QD RFHQ VSHáQLDM PHWRG\ SRUHGQLH Z NWyU\FK Z\QLN SRPLDUX UHMHVWURZDQ\ MHVW SU]H] PLHUQLNSU]\U]GX

14 15 &=<11,.,.6=7$à78-&(32=,2086=.2'=(0(&+$1,&=1<&+ NASION Na podstawie dot\fkf]dvrz\fk EDGD PR*QD VWZLHUG]Lü *H w REUELH XSUDZLDQ\FK UROLQ VWUF]NRZ\FK QDMQL*V] RGSRUQRFL QD XV]NR- G]HQLDPHFKDQLF]QHFKDUDNWHU\]XMVLQDVLRQDIDVROL:\Uy*QLDMVLRQHGX*\P ]Uy*QLFRZDQLHP NV]WDáWyZ Z\PLDUyZ JHRPHWU\F]Q\FK L PDV\ >@ 6NáDG FKHPLF]Q\ SRV]F]HJyOQ\FK JDWXQNyZ QDVLRQ MHVW ]Uy*QLFRZDQ\ ]DUyZQR SRG Z]JOGHP LORFLRZ\P MDN L MDNRFLRZ\P 1DVLRQD W\FK JDWXQNyZ NWyUH ]DZLHUDMZLFHMWáXV]F]yZVPQLHMSRGDWQHQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QH7DNLP SU]\NáDGHP V QDVLRQD VRL R ]QDF]Q\P SU]HG]LDOH ]DZDUWRFL WáXV]F]yZ - NWyU\FKRGSRUQRüQDXV]NRG]HQLDMHVWZ\UD(QLHZ\*V]DRGQDVLRQIDVROL JG]LH]DZDUWRüWáXV]F]yZ]DZLHUDVLZSU]HG]LDOH-2% [16,35]..V]WDáWQDVLRQRUD]PLHMVFHREFL*H Przy ocenie ogsruqrflqdvlrqqdxv]nrg]hqldphfkdqlf]qhqdoh*\eudüsrg XZDJ PLHMVFH SU]\áR*HQLD VLá\ = OLF]Q\FK EDGD >@ Z\QLND *H QDVLRQDUROLQVWUF]NRZ\FKZ\ND]XMQDMZLNV]SRGDWQRüQDXV]NRG]HQLDSU]\ REFL*HQLDFK G]LDáDMF\FK RVLRZR Z]GáX* OLFLHQL %DGDQLD Z\NRQDQH QD NLONX RGPLDQDFKIDVROLWWH]SRWZLHUG]DM>@1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQRSR]LRP XV]NRG]HQDVLRQWU]HFKRGPLDQIDVROL$WXW,JRáRPVNDL:LHMVNDXGHU]DQ\FKRG VWURQ\ ERF]QHM $ RG VWURQ\ ]DURGND % RG ZLHU]FKRáND & L Rd strony JU]ELHWRZHM'3U]\XGHU]HQLDFKRGVWURQ\ZLHU]FKRáND&OLF]HEQRüXV]NR- G]RQ\FK QDVLRQ E\áD QDMZ\*V]D 1DMPQLHM XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ RGQRWRZDQR Z F]DVLHXGHU]HRGVWURQ\ERF]QHM$3RGREQH]Uy*QLFRZDQLHZRGSRUQRFLQD XV]NRG]HQLDZ]DOH*QRFLRGPLHMVFDG]LDáDQLDVLáRGQRWRZDQRZF]DVLHREFL*H FLVNDMF\FK >@ :LHU]FKRáHN QDVLRQD Z SRUyZQDQLX ] SR]RVWDá\PL PLHM- VFDPL FKDUDNWHU\]XMH VL GX* NU]\ZL]Q SRZLHU]FKQL FR SRZRGXMH Z F]DVLH REFL*H Z\VWSRZDQLH NU\W\F]Q\FK QDSU*H Z\WU]\PDáRFLRZ\FK Z W\P PLHMVFX 3RQDGWR REFL*HQLD RG VWURQ\ SáDV]F]\]Q\ SRG]LDáX OLFLHQL PRJ Z\- ZRá\ZDüLFKSU]HPLHV]F]DQLHVLFR]NROHLPR*HSURZDG]LüGRFLQDQLDRNU\Z\ LSRáyZNRZDQLDQDVLRQ2SLVDQ\SU]HELHJXV]NRG]HPDPLHMVFHJáyZQLHZ]Dkresie nivnlfkzlojrwqrflqdvlrq>@3rz\*v]hvsrvwu]h*hqldqdoh*\xz]jog- QLDü Z SU]\SDGNXEDGDSRGDWQRFL QDVLRQUROLQVWUF]NRZ\FKQD XV]NRG]HQLD PHFKDQLF]QH2RGSRUQRFLQDVLRQQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QHZWUDNFLHREFL- *H XGDURZ\FK EH] SRGSDUFLD GHF\GXM Z GX*\P VWRSQLX LFK Z\PLDU\ JHRPH- WU\F]QH L PDVD 1DVLRQD ZLNV]H R Z\*V]HM PDVLH Z\ND]XM Z WUDNFLH XGHU]H

15 16 PQLHMV] RGSRUQRü QD XV]NRG]HQLD QL* QDVLRQD PQLHMV]H L R PQLHMV]HM PDVLH [52,77]. 1D U\VXQNX L Z WDEHOL SU]HGVWDZLRQR Z\QLNL EDGD ZáDVQ\ch ilustru- MF\FK SURFHQWRZ\ XG]LDá XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ Uy*Q\FK RGPLDQ IDVROL SRGF]DV REFL*HXGDURZ\FKEH]SRGSDUFLD>@3U]HGVWDZLRQHZ\QLNLSRWZLHUG]DMW]D- Uszkodzenia mechaniczne XV]NRG]HQLD>@ Mechanical damage (%) $ % & ' A B C D A B C D A B C D $787,*2à206.$ :,(-6.$ $WXW,JRáRPVND:LHMVND Odmiany Cultivars Rys. 5.8V]NRG]HQLDPHFKDQLF]QHQDVLRQUy*Q\FKRGPLDQIDVROL Fig. 5. Mechanical damage to seeds of various bean cultivars Tabela 1. Charakterystyka badanych odmian fasoli Table 1. Characteristics of selected bean cultivars Wyszczególnienie Atut,JRáRPVND Wiejska Specification x δ V(x) x δ V(x) x δ V(x) 'áxjrü Length (mm) 8,1 0,49 6,0 13,7 1,07 7,7 13,7 0,83 6,1 6]HURNRü Width (mm) 6,3 0,38 6,0 6,9 0,36 5,2 8,4 0,50 6,9 *UXERü Thickness (mm) 5,2 0,27 5,2 5,7 0,46 8,0 7,6 0,40 5,2 Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds (g) 191,0 10,2 5,3 395,0 24,5 6,2 648,5 37,0 5,7

16 17 ]DOH*QRü JG\* QDMQL*V] RGSRUQRFL QD XV]NRG]HQLD FHFKRZDáD VL RGPLDQD Wiejska R GX*\FK QDVLRQDFK L QDMZLNV]HM PDVLH 1DWRPLDVW PDáH QDVLRQD RGPLDQ\ $WXW R ]QDF]QLH PQLHMV]HM PDVLH FHFKRZDá\ VL NLONDNURWQLH ZLNV] RGSRUQRFLQDXV]NRG]HQLDRGQDVLRQRGmiany Wiejska. 1D U\VXQNX SU]HGVWDZLRQR ]DOH*QRFL XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK Uy*Q\FK IUDNFML QDVLRQ IDVROL RGPLDQ\ 3HUOLþND RG SUGNRFL HOHPHQWX XGDURZHJR >@ 8]\VNDQH Z\QLNL Z\ND]Dá\ *H QDVLRQD JUXEV]H IUDNFMD SRZ\*HM PP E\á\ bardziej podatne na SRZVWDZDQLH XV]NRG]H JáyZQLH Z ]DNUHVLH Z\*V]\FK SUGNRFLXGHU]HSRQDGPÂV -1 ) od frakcji nasion najmniejszych. Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) UGNRüXGHU]H Speed of impact (m s -1 ) Rys. 6. Uszkodzenia mechaniczne nasion fasoli trzech frakcji: 1 nasiona < 5 mm; 2 nasiona 5-6 mm; 3 nasiona > 6 mm Fig. 6. Mechanical damage of bean seeds of three size fractions: 1 seeds < 5 mm, 2 seeds of 5-6 mm, 3 seeds > 6 mm 3U]HGVWDZLRQHZ\QLNLGRZRG]*HZWUDNFLHXGHU]HZ\VWSXMGX*HZDUWRFL VLáZ]DMHPQHJRRGG]LDá\ZDQLDNWyU\FKZLHONRüZ]UDVWD]SUzyrostem masy nasion i NZDGUDWHPSUGNRFL]JRGQLH]]DVDG]DFKRZDQLDHQHUJLLSRZRGXMFSU]HNURF]HQLH GRSXV]F]DOQ\FKQDSU*HSRV]F]HJyOQ\FKWNDQHNWMRNU\Z\QDVLHQQHMLOLFLHQLDOER W\ONROLFLHQLZSU]\SDGNXXV]NRG]HZHZQWU]Q\FK

17 18 :LOJRWQRüQDVLRQ -HGQ\P ] JáyZQ\FK F]\QQLNyZ ZSá\ZDMF\FK QD ]PLHQQRü IL]\F]Q\FK ZáDFLZRFL QDVLRQ MHVW LFK ZLOJRWQRü /LF]QH EDGDQLD Z\ND]Dá\ *H LVWQLHMH ]DOH*QRü PLG]\ SR]LRPHP ZLOJRWQRFL QDVLRQ D LFK RGSRUQRFL QD XV]NRdzenia mechaniczne. Powszechnie wldgrpr*hzzduxqndfkrefl*hg\qdpl- F]Q\FK SU]\URVW ZLOJRWQRFL QDVLRQ IDVROL Z RNUHORQ\P SU]HG]LDOH SRZRGXMH ]ZLNV]HQLHRGSRUQRFLQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QH>@ : UDPDFK EDGD ZáDVQ\FK SRGGDQR REFL*HQLRP XGDURZ\P EH] SRGSDUFLD nasioqd Uy*Q\FK RGPLDQDFK IDVROL >@ 1D U\VXQNX SU]HGVWDZLRQR SR]LRP XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK QDVLRQ Z ]DOH*QRFL RG LFK ZLOJRWQRFL : WHVWR- ZDQ\FK RGPLDQDFK ]DREVHUZRZDQR Z\VWSRZDQLH QDMNRU]\VWQLHMV]\FK ZLOJRW- QRFL Z SU]HG]LDOH NWyU\FK QDVLRQD FHFKRZDá\ VL QDMZ\*V] RGSRUQRFL QD XV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QH1DMNRU]\VWQLHMV]DZLOJRWQRüGODQDVLRQRGPLDQ\$WXW ]DZLHUDáDVLZSU]HG]LDOH-DGODQDVLRQRGPLDQ\,JRáRPVNDL:LHMVNDZ przedziale 23-25%. Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) :LOJRWQRüQDVLRQ Seeds moisture content (%) Rys. 7. Uszkodzenia mechaniczne nasion fasoli w ]DOH*QRFL RG LFK ZLOJRWQRFL 2GPLDQ\ 1 Atut, 2,JRáRPVND Wiejska Fig. 7. Mechanical damage of bean seeds with relation to their moisture content. Cultivars: 1 Atut, 2,JRáRPVND Wiejska

18 19 3R]LRPXV]NRG]H]PLHQLDáVLZ\UD(QLHZ]DOH*QRFLRGZLOJRWQRFL3U]\ QL*V]\FKZLOJRWQRFLDFKSU]HZD*Dá\XV]NRG]HQLDZIRUPLHSRáyZNRZDQLDQDVLRQ DSU]\ZLOJRWQRFLDFKZ\*V]\FK SNQLFLDRNU\Z\QDVLHQQHM 3U]HGVWDZLRQH Z\QLNL ZLDGF] R W\P *H ]PLDQD ZLOJRWQRFL QDVLRQ SR- ZRGXMH]Uy*QLFRZDQLHLFKZáDFLZRFLSODVW\F]QR-VSU*\VW\FK1DVLRQDRQLVNLHM ZLOJRWQRFLFHFKXMVLGX*VSU*\VWRFLSU]\QLHZLHONLFKRGNV]WDáFHQLDFKFR Z F]DVLH XGHU]H SRZRGXMH Z\VWSRZDQLH ]QDF]Q\FK VLá SU]\ PLQLPDOQ\FK RGNV]WDáFHQLDFKGRSURZDG]DMF\FKGRSRZVWDZDQLDXV]NRG]H:PLDUZ]URVWX ZLOJRWQRFL QDVLRQ GR QDMNRU]\VWQLHMV]HJR SU]HG]LDáX LFK ZáDFLZRFL SODVW\- czno-vsu*\vwh ]PLHQLDM VL FR SURZDG]L GR ]ZLNV]DQLD SRFKáDQLDQLD HQHUJLL /RNDOQLH Z\VWSXM ZLNV]H RGNV]WDáFHQLD QLH SU]HNUDF]DMFH MHGQDN ZDUWRci GHIRUPDFML VSU*\VWHM L Z WHQ VSRVyE QLH GRFKRG]L GR XV]NRG]H 'DOV]\ SU]\URVW ZLOJRWQRFLQDVLRQSRZRGXMHZ\UD(QXWUDWVSU*\VWRFLLSRSUDZLFKZáDFLZRFL SODVW\F]Q\FK:W\PSU]\SDGNXGRFKRG]LGRWUZDá\FKGHIRUPDFMLNWyU\FKVNXWNLHP V SNQLFLDPL RNU\Z\ QDVLHQQHM OLFLHQL OXE RE\GZX F]FL UyZQRF]HQLH 1LH ]DZV]HZLOJRWQRüQDVLRQGHF\GXMHRWHUPLQLH]ELRUX=ELyUIDVROLSU]\ZLOJRWQRFL nasion w zakresie 21-PR*HSURZDG]LüGRVWUDWSORQXZIRUPLHQLHGRPáRWyZ 5RG]DMLSUGNRüREFL*HG\QDPLF]Q\FK /LF]ED XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ RUD] VWUXNWXUD XV]NRG]H ]DOH* JáyZQLH RG SUGNRFL HOHPHQWX XGDURZHJR :]URVW SUGNRFL XGHU]H SRZRGXMH ZLNV] OLF]HEQRüXV]NRG]RQ\FKQDVLRQZNWyU\FKSU]HZD*DMPDNURXV]NRG]HQLDZSR- VWDFLSNQLüRNU\Z\SRáyZNRZDQLDLWS>@ 5\VXQHN SU]HGVWDZLDZ\QLNLEDGD ZáDVQ\FK GRW\F]F\FK]PLDQ\ OLF]HE- QRFLXV]NDG]DQ\FKQDVLRQIDVROLZ]DOH*QRFLRGSUGNRFLXGHU]H>@ 2EFL*HQLRP XGDURZ\P ]RVWDá\ SRGGDQH QDVLRQD Z QDMNRU]\VWQLHMV]\FK zakresach wilgowqrfl Atut, 25%,JRáRPVND L :LHMVND SU]\NWyU\FK ]DQRWRZDQRQDMZ\*V]RGSRUQRüQDXV]NRG]HQLD=X]\VNDQ\FKGDQ\FKZ\QLND *HJUDQLF]QHSUGNRFLXGHU]HSU]\NWyU\FKQDVLRQDQLHXOHJDá\XV]NRG]HQLRP E\á\]Uy*QLFRZDQHLZ\QRVLá\RGSRZLHGQLR19 m s -1 GODRGPLDQ$WXWL,JRáRPVND oraz 7 m s -1 GODRGPLDQ\:LHMVND1DVLRQDWHMRGPLDQ\Z\Uy*QLDá\VLGX*PDV tj. ponad 3-NURWQLHZLNV]RGQDVLRQRGPLDQ\$WXWLSUDZLH-NURWQLHZLNV]RG QDVLRQRGPLDQ\,JRáRPVND8]\VNDQHUH]XOWDW\EDGDZVND]XMQDSRWU]HELFK XZ]JOGQLDQLD SU]\ XVWDODQLX SDUDPHWUyZ NLQHPDW\F]Q\FK ]HVSRáyZ PáyFF\FK podczas zbioru fasoli.

19 20 Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) U GNR ü XGHU]H Speed of impact (m s ) -1 Rys. 8. :Sá\Z SU GNR FL XGHU]H QD SRZVWDZDQLH XV]NRG]H QDVLRQ Uy*Q\FK RGPLDQ IDVROL 1 Atut; 2,JRáRPVND Wiejska Fig. 8. Effect of impact speed on seeds damage of different bean cultivars: 1 Atut; 2,JRáRPVND 3 Wiejska G ' ] :HGáXJ 'REU]D VNLHJR NRU]\VWDM F z danych eksperymentalnych otrzymanych w quasi-vwdw\f]q\fk WHVWDFK Z\WU]\PDáR FLRZ\FK PR*QD RNUH OLü JUDQLF]Q SU GNR ü SRZ\*HM NWyUHM QDVLRQR XGHU]DM FH R SU]HV]NRG OXE elementy robocze maszyn ulega uszkodzeniu w IRUPLH SRáyZNRZDQLD 3URFHV SRáyZNRZDQLD WR SU]\SDGHN REFL *HQLD QDVLRQD VLá Z ]DNUHVLH QLHZLHONLHM GHIRUPDFML NWyUD PRJáDE\ VSRZRGRZDü SRZVWDZDQLH QDSU *H FLQDM F\FK Z RNU\ZLH QDVLHQQHM SRPLMDM F VLá ]ZL ]DQLD OL FLHQL SU]H] ]DURGHN 1D U\VXQNX SU]HGVWDwiono schemat takiego procesu. Rys. 9. 6FKHPDW SURFHVX SRáyZNRZD: FHOX RNUH OHQLD JUDQLF]QHM SU GNR FL nia nasion Fig. 9. Schematic of the process of HOHPHQWX XGDURZHJR QDOH*\ Z\]QDF]\ü QDVW seed halving SXM FH SDUDPHWU\

20 21 a) pole powierzchni przekroju okrywy A S SRGOHJDMFHMFLQDQLXU\V A S = π (b g g 2 ) + 2 (a-b) g ; GOD QDVLRQRNUJá\FKSU]\MWR*H a = b = D Z, VWGSDUDPHWUA S przyjmuje SRVWDü A S = π (D Z g g 2 ) ; (2) b) QDSU*HQLHZ]DNUHVLHGHIRUPDFMLQLV]F]FHMNU\W\F]QHM c) SUDFGHIRUPDFMLQLV]F]FHML: F ; 2 = AS L = F d. 2 1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQRSROHSU]HNURMXFLQDQHMRNU\Z\>@ E D DE Rys. 10.3ROHSU]HNURMXFLQDQHMRNU\Z\D GáXJRüQDVLRQDE V]HURNRüQDVLRQDF gruboü okrywy Fig. 10. Section of area of sheared seed cover: a seed length, b seed width, c seed cover thickness :DUWRFL REX SDUDPHWUyZ PR*QD Z\]QDF]\ü HNVSHU\PHQWDOQLH Z SURFHVLH XNáDGXSU]HGVWDZLRQHJRQDU\VXQNX.RU]\VWDMF]]DVDG\]DFKRZDQLD energii PR*QDREOLF]\üSUGNRüNU\W\F]QHOHPHQWXXGDURZHJRRPDVLHmXGHU]DMFHJR

21 22 ]JUDQLF]QSUGNRFLV P,NWyU\PR*HVSRZRGRZDüXV]NRG]HQLHRNU\Z\QDVLHQ- QHM 3RUyZQXMF HQHUJL NLQHW\F]Q L SUDF GHIRUPDFML QLV]F]FHM Z SURFHVLH SRáyZNRZDQLDRUD]SU]HNV]WDáFDMFUyZQDQLH 2 m V p F d = 2 2 RWU]\PXMHVLZ\UD*HQLHQDSUGNRüNU\W\F]Q ; F d V p =. m 3R SU]HSURZDG]HQLX SRPLDUyZ ZHGáXJ SU]HGVWDZLRQHM PHWRG\NL RWU]\PDQo GRSXV]F]DOQH SUGNRFL RPáRWX GOD Z\EUDQ\FK JDWXQNyZ UROLQ VWUF]NRZ\FK WDE ZLDGF] RQH R GX*\P ]Uy*QLFRZDQLX RGSRUQRFL QD SRáyZNRZDQLH nasion poszczególnych gatunków i odmian. Tabela 2. *UDQLF]QD SUGNRü RPáRWRZD GOD QDVLRQ UROLQ VWUF]NRZ\FK R ]Uy*QLFRZDQHM PDVLH LZ\WU]\PDáRFLRNU\Z\QDVLHQQHMQDFLQDQLH Table 2. Limit speed of threshing for seeds of leguminous plants with varied mass and shearing strength of seed cover Gatunek Species Odmiana Cultivar 3UGNRüOLQLRZDV 0 dla nasion Linear speed of threshing V 0 for seeds (m s -1 ) RUy*QHMPDVLH with different mass Z\WU]\PDáRFL strength m U m max m min L max L min Bobik Broad 1DGZLODVNL Bronto Dino 13,65 12,80 10,09 12,49 12,12 9,35 14,65 13,55 11,03 11,31 11,26 9,12 16,68 14,80 10,96 Fasola Bean Blanka Nida Segal Longina 4,61 4,95 7,62 5,30 4,32 4,62 6,61 4,98 5,06 5,19 8,22 5,99 2,59 3,32 6,10 3,66 6,43 6,35 8,82 6,55 Groch Pea Agat Diament 6]HFLRW\J 12,61 14,84 12,57 12, ,84 13,46 16,40 13,25 7,63 7,40 6,43 15,17 20,28 17,06 Soja Soybean Nawiko Polan 20,92 25,64 19,22 23,77 21,98 28,33 6,00 4,26 38,74 45,50

22 23 8]\VNDQH GDQH ZVND]XM *H QDVLRQD IDVROL XOHJDá\ XV]NRG]HQLRP MX* SU]\ QLHZLHONLFK SUGNRFLDFK FR SRWZLHUG]D ]QDQ ZUyG SUDNW\NyZ RSLQL R LFK GX*HM SRGDWQRFL QD SRáyZNRZDQLH 1DMZ\*V]H UHGQLH ZDUWRFL GRSXV]F]DOQHM SUGNRFL]DQRWRZDQRGODQDVLRQVRLRGPLDQ3RODQL1DZLNRQLH]DOH*QLHRGLFK Z\PLDUyZJHRPHWU\F]Q\FK:DUWRFLWHPRJE\üMHGQDN]DZ\*RQHFR]ZL]DQH MHVW ] GX* SODVW\F]QRFL QDVLRQ VRL ]DZDUWRü WáXV]F]X GOD NWyU\FK ZLNV]D GHIRUPDFMD OLFLHQL ZSá\ZD QD ZDUWRü SUDF\ GHIRUPDFML QLV]F]FHM Z RSDUFLX o NWyUZ\]QDF]RQRJUDQLF]QHSUGNRFLRPáRWRZH 0DMFQDXZDG]HXSURV]F]HQLDSU]\MWHZPHWRG\FHZ\]QDF]DQLDNU\Wycznej SUGNRFLZWHVWDFKREFL*HVWDW\F]Q\FKX]\VNDQHZ\QLNLQDOH*DáRE\SRUyZQDü ]UH]XOWDWDPLRPáRWXEDGDQ\FKRGPLDQUROLQVWUF]NRZ\FK.URWQRüREFL*HLURG]DMPDWHULDáXHOHPHQWXXGDURZHJR 3U]\RPáRFLHIDVROLXV]NRG]HQLRPPHFKDQLF]Q\PSRGOHJDMSU]HGHZV]\VWNLP WH QDVLRQD NWyUH NLONDNURWQLH XGHU]DM ] GX* SUGNRFL R HOHPHQW\ NOHSLVND ]DQLP SU]HGRVWDQ VL SR]D V]F]HOLQ URERF] SRPLG]\ EEQHP PáyFF\P a klepiskiem (rys. 11). Rys. 11.3U]\NáDGZLHORNURWQHJRXGHrzania ziaren o listwy klepiska Fig. 11. Example of multiple impact of seeds against ribs of thresher concave %DGDQLD]DSRPRFV]\ENLFK]GMüILOPRZ\FKZ\ND]Dá\*HSUGNRFL]LDUHQ Z PRPHQFLH XGHU]HQLD R OLVWZ\ NOHSLVND OXE R FHS\ V F]VWR ZLNV]H RG SUGNRFLREZRGRZHMEEQDPáyFFHJR>@ 0DMF QD XZDG]H Z\NRU]\VW\ZDQLH GR RPáRWX IDVROL FHSRZ\FK ]HVSRáyZ PáyFF\FK NRPEDMQyZ ]ER*RZ\FK SU]HSURZDG]RQR EDGDQLD ZSá\ZX ZLHOR- NURWQ\FKXGHU]HQDSRZVWDZDQLHPHFKDQLF]Q\FKXV]NRG]HQDVLRQIDVROL>@

23 24 Na rysunku 12 przedvwdzlrqrz\qlnlgrw\f]fhzsá\zxzlhornurwq\fkxghu]h HOHPHQWX XGDURZHJR ] Uy*Q\FK PDWHULDáyZ QD SRZVWDZDQLH XV]NRG]H QDVLRQ IDVROLRGPLDQ\3HUOLþND Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) UGNRüXGHU]H Speed of impact (m s -1 ) Rys. 12.:Sá\ZSUGNRFLXGHU]HQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QHQDVLRQIDVROL stalowy element udarowy i stalowa przeszkoda, 2 dwukrotne uderzenie elementem stalowym, 3 element udarowy z PCV i stalowa przeszkoda, 4 gumowy element udarowy i stalowa przeszkoda, 5 dwukrotne uderzenie elementem udarowym z PCV Fig. 12. Effect of impact speed on mechanical damage of bean seeds: 1 steel impact element and steel obstacle, 2 double impact with steel element, 3 impact element of PVC and steel obstacle, 4 rubber impact element and steel obstacle, 5 double impact with impact element of PVC Nasiona E\á\ XGHU]DQH HOHPHQWHP XGDURZ\P Z\NRQDQ\P ]H VWDOL JXP\ WZDUGRü 6KRUH $ L 3&9 WZDUGRü 6KRUH $ 3RPLDU\ UHDOL]RZDQR w dwóch wariantach: 1. dwukrotne uderzenie nasiona przez stalowy lub wykonany z PCV element udarowy. 2. jednokrotne uderzenie elemeqwhp XGDURZ\P JG]LH QDVLRQR XGHU]DáR ZQLHUXFKRPSU]HV]NRGVWDORZ 1DSRGVWDZLHX]\VNDQ\FKZ\QLNyZPR*QDVWZLHUG]Lü*HOLF]HEQRüXV]NR- G]RQ\FKQDVLRQE\áDZ\*V]DZSU]\SDGNXGUXJLHJRZDULDQWXREFL*HWMNLHG\ XGHU]DQHQDVLRQDWUDILDá\ZQLHUXFKRPVWDORZSá\W=DOH*QRüW]DREVHUZR- ZDQRJáyZQLHZ]DNUHVLHZ\*V]\FKSUGNRFLXGHU]H1DOH*\]ZUyFLüXZDJQD

24 25 Z\VRN OLF]HEQRü XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ SU]\ GUXJLP ZDULDQFLH REFL*H z X*\FLHP JXPRZHJR HOHPHQWX XGDURZHJR 3RZVWDáH XV]NRG]HQLD SU]HNUDF]Dáy OLF]HEQRFL XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ SR XGHU]HQLDFK HOHPHQWyZ XGDURZ\FK ]H VWDOL L 3&9 Z SLHUZV]\P ZDULDQFLH REFL*H L E\á\ UyZQLH* Z\*V]H RG OLF]HEQRFL uszkodzonych nasion przy zastosowaniu elementu udarowego z PCV w drugim ZDULDQFLH REFL*H =QDF]Q\ SURFent uszkodzonych nasion przy drugim wariancie REFL*HZ\QLNDá]QDGPLHUQHMSUGNRFLQDVLRQXGHU]DMF\FKZQLHUXFKRPVWDORZ Sá\W 3UGNRü SR RGELFLX QDVLRQD RG HOHPHQWX XGDURZHJR ]DOH*DáD JáyZQLH RG ZVSyáF]\QQLND UHVW\WXFML D WHQ]DOH*DáRG PDWHULDáX HOHPHQWX XGDURZHJR:DUWRFL ZVSyáF]\QQLNyZUHVW\WXFMLÄ5 QDVLRQEDGDQHMRGPLDQ\IDVROLZ\QRVLá\ stal: R = 0,48, PCV: R = 0,44, guma: R = 0,58. =QDMF ZDUWRü ZVSyáF]\QQLND UHVW\WXFML L SUGNRü HOHPHQWX XGDURZHJR SUGNRüQDVLRQSRXGHU]HQLXPR*QDRNUHOLü]HZ]RUX V = V U (1 + R), gdzie: V U SUGNRüHOHPHQWXXGDURZHJRP s -1 ), R ZVSyáF]\QQLNUHVW\WXFML 3RSRGVWDZLHQLXZDUWRFLGODSRV]F]HJyOQ\FKPDWHULDáyZSUGNRüXGHU]H QDVLRQZQLHUXFKRPSá\WVWDORZPR*QDRNUHOLüZHGáXJQDVWSXMFHMIRUPXá\ V = 1,44 1,58 V U = X]\VNDQHM ]DOH*QRFL Z\QLND *H QDVLRQD XGHU]Dá\ Z QLHUXFKRP Sá\W ] SUGNRFL Z\*V] RG SUGNRFL HOHPHQWX XGDURZHJR Z JUDQLFDFK RG GR FRVNXWNRZDáRSRZVWDZDQLHPZ\UD(Q\FKXV]NRG]HQDVLRQ 8V]NRG]HQLDSRZVWDáHZF]DVLHMHGQRNURWQ\FKXGHU]HQDVLRQSU]H]HOHPHQW XGDURZ\Z\NRQDQ\]WHVWRZDQ\FKPDWHULDáyZUy*QLá\VLLVWRWQLH>@:F]DVLH XGHU]HQDVLRQRZLOJRWQRFL]SUGNRFLP s -1 XV]NRG]HQLDZ\QRVLá\ dla stali 52%, dla PCV 27% i dla gumy 0%. UzyskDQHZDUWRFLXV]NRG]H GRZRG] *H QDMZáDFLZV]\P PDWHULDáHP GR SURGXNFML HOHPHQWyZ EEQD PáyFFHJRMHVWJXPDSRGZDUXQNLHP*HRGELWHQDVLRQDQLHEGXGHU]DüZVWD- ORZHHOHPHQW\NOHSLVND8]\VNDQHZ\QLNLSRWZLHUG]DMEDGDQLDLQQ\FKDXWRUyZ [18], które drw\f]\á\qdvlrqvrl =DREVHUZRZDQH]DOH*QRFLVLVWRWQHSU]\NRQVWUXNFML]HVSRáyZRPáRWRZ\FKGR IDVROL:SLHUZV]HMNROHMQRFLQDOH*\SU]HDQDOL]RZDüNRQVWUXNFMNOHSLVNDSRGNWHP ]ZLNV]HQLDMHJRSU]HVLHZDOQRFLLRJUDQLF]HQLDOLF]E\HOHPHQWyZRNWyUHPRJá\E\ XGHU]Dü QDVLRQD 1DVWSQLH PR*QD ZSURZDG]Dü ]PLDQ\ Z EEQLH PáyFF\P QS SU]H]]DVWRVRZDQLHRJXPLRQ\FKFHSyZ]PQLHMV]DMFZWHQVSRVyEVNXWNLLFKRGG]LD-

25 26 á\zdqldqdqdvlrqd:surzdg]hqlhmhg\qlhprg\ilndfmleeqdpáyffhjrpr*hqlh SU]\QLHüRF]HNLZDQHJRHIHNWXW]Q]PQLHMV]HQLDXV]NRG]HQDVLRQ : F]DVLH SUDF\ FHSRZ\FK ]HVSRáyZ PáyFF\FK GRFKRG]L UyZQLH* GR XGHU]H QDVLRQ ] SRGSDUFLHP Z VSRVyE EH]SRUHGQL OXE SRUHGQL SU]H] VáRP 'R WDNLFK XGHU]H GRFKRG]L Z PRPHQFLH SU]HPLHV]F]DQLD VL PDV\ UROLQQHM SU]H] V]F]HOLQ URERF] SRPLG]\ REUDFDMF\P VL EEQHP D QLHUXFKRP\P NOHSLVNLHP = WHJR Z]JOGX SURZDG]RQR EDGDQLD QDG SRZVWDZDQLHP XV]NRG]H QDVLRQ Z ZDUXQNDFK REFL*HG\QDPLF]Q\FK]SRGSDUFLHP : UDPDFK EDGD ZáDVQ\FK SU]HSURZDG]RQR SRPLDU\ Z których element XGDURZ\XGHU]DáZQDVLRQRXPLHV]F]DQHQDVWDáHMSRGSRU]H>@%DGDQLRPSRG- GDQRQDVLRQDIDVROLRGPLDQ\3HUOLþNDRZLOJRWQRFLZ]DNUHVLH-20%. Pomiary wykonano przy zastosowaniu stalowego elementu udarowego oraz stalowego elementu udarozhjr]ppzduvwzjxp\8]\vndqhz\qlnlsu]hgvwdzlrqrqd rysunkach GDUVLá\ Impact of force (Ns) 1 2 :LOJRWQRüQDVLRQ Seed moisture content (%) Rys. 13.:LHONRüXGDUyZVLá\Z]DOH*QRFLRGZLOJRWQRFLQDVLRQIDVROLSU]\REFL*HQLDFKUy*Q\PL elementami udarowymi. 1 HOHPHQWXGDURZ\]ZDUVWZJXP\ stalowy element udarowy Fig. 13. Value of force impact with relation to bean seeds moisture in loading with various impact elements: 1 rubber-coated impact element, 2 steel impact

26 500 Siła maksymalna Maximum force (N) Wilgotność nasion Seed moisture content (%) Rys. 14. Siła maksymalna w zaleŝności od wilgotności nasion fasoli przy obciąŝeniach róŝnymi elementami udarowymi. 1 element udarowy z warstwą gumy, 2 stalowy element udarowy Fig. 14. Maximum force values with relation to bean seed moisture in loading with various impact elements: 1 rubber-coated impact element, 2 steel impact element 400 Siła średnia Mean force (N) Wilgotność nasion Seed moisture content (%) Rys. 15. Siła średnia w zaleŝności od wilgotności nasion fasoli przy obciąŝeniach róŝnymi elementami udarowymi. 1 element udarowy z warstwą gumy, 2 stalowy element udarowy Fig. 15. Mean force values with relation to seed moisture in bean seed loading with various impact elements: 1 rubber-coated impact element, 2 steel impact element

27 28 Czas trwania udaru Impact duration (s) 1 2 :LOJRWQRüQDVLRQ Seed moisture content (%) Rys. 16. &]DV WUZDQLD VLá\ Z ]DOH*QRFL RG ZLOJRWQRFL QDVLRQ IDVROL SU]\ REFL*HQLDFK Uy*Q\PL elementami udarowymi. 1 HOHPHQWXGDURZ\]ZDUVWZJXP\ stalowy element udarowy Fig. 16. Duration of effect of impact force with relation to bean seed moisture in loading with various impact elements: 1 rubber-coated impact element, 2 steel impact element :DUWRFLXGDUXVLá\VLá\PDNV\PDOQHMLUHGQLHM]PLHQLDá\VL]ZLOJRWQRFLQDVLRQ i rrg]dmhp PDWHULDáX HOHPHQWX XGDURZHJR : F]DVLH XGHU]H HOHPHQWX XGDURZHJR z ZDUVWZ JXP\ QDVLRQD XOHJDá\ ZLNV]\P XV]NRG]HQLRP w porównaniu ze stalowym elementem udarowym. =Uy*QLFRZDQLH ZDUWRFL PLHU]RQ\FK ZLHONRFL IL]\F]Q\FKZF]DVLHREFL*H spowodowanhe\áruy*q\plzádflzrfldplvwrvr- ZDQ\FKPDWHULDáyZHOHPHQWXXGDURZHJR:F]DVLHXGHU]HJXPDMDNRPDWHULDá VSU*\VW\ RGNV]WDáFDáD VL L RGG]LDá\ZDáD QD ]QDF]QLH ZLNV] SRZLHU]FKQL QDVLRQD Z SRUyZQDQLX GR VWDORZHJR HOHPHQWX XGDURZHJR : Z\QLNX Uy*Q\FK VSU*\VWR-HODVW\F]Q\FK ZáDFLZRFL VWDOL L JXP\ F]DV RGG]LDá\ZDQLD HOHPHQWX XGDURZHJRQDQDVLRQDZWUDNFLHREFL*HE\áUy*Q\3U]\XGHU]HQLDFKVWDORZ\P HOHPHQWHP XGDURZ\P F]DV REFL*HQLD QDVLRQ Z\QRVLá RG GR V D SU]\ uderzeniach elementem udarow\p]zduvwzjxp\f]dvwhqe\á]qdf]qlhgáx*v]\ LZ\QRVLá-V :LHONRFLLPSXOVyZVLá\]DOH*Dá\UyZQLH*RGZLOJRWQRFLQDVLRQ1DMZ\*V]H ZDUWRFLLPSXOVyZVLáRUD]ZDUWRFLPDNV\PDOQ\FKLUHGQLFKVLáRGQRWRZDQRGOD QDVLRQRZLOJRWQRFL-18%. Przy]DVWRVRZDQLXHOHPHQWXXGDURZHJR]ZDUVWZ JXP\ F]DV REFL*H QDVLRQ R ZLOJRWQRFL Z SRGDQ\P Z\*HM SU]HG]LDOH E\á

28 29 QDMGáX*V]\:\GáX*RQ\F]DVRGG]LDá\ZDQLDVLáQDQDVLRQDZF]DVLHXGHU]HE\á VSRZRGRZDQ\ ZáDFLZRFLDPL VSU*\VWR-elastycznymi zastosowanego elementu udarowego. 5. :$572û6,(:1$1$6,2186=.2'=21<&+ 3RZV]HFKQLH ZLDGRPR *H XV]NRG]HQLD PHFKDQLF]QH QDVLRQ SRJDUV]DM LFK MDNRü REQL*DM ]GROQRü NLHáNRZDQLD L ZSá\ZDM XMHPQLH QD SURGXNW\ZQRü UROLQ -HGQRF]HQLH SUDNW\ND Z\ND]XMH *H RJyOQD OLczba uszkodzonych nasion QLHMHVWZáDFLZ\PPLHUQLNLHPMDNRFLPDWHULDáXVLHZQHJRLQDWHMSRGVWDZLHQLH PR*QDVG]LüR]DFKRZDQLXVLWDNLFKQDVLRQZZDUXQNDFKSRORZ\FK>@-HGQ ] SU]\F]\Q REQL*HQLD ]GROQRFL NLHáNRZDQLD V PHFKDQLF]QH XV]NRG]HQLD SRZVWDáH podczas zbioru i w procesie pozbiorowej obróbki nasion [21,65]. Na rysunkach 17-SU]HGVWDZLRQRZ\QLNLEDGDZSá\ZXXV]NRG]HQDVLRQ IDVROL QD LFK ]GROQRü L HQHUJL NLHáNRZDQLD >@ %DGDQLRP SRGGDQR QDVLRQD IDVROLRGPLDQ\/DXUDRZLOJRWQRFLNWyUHE\á\XGHU]DQHRGVWURQ\ZLHU]- FKRáNDSU]H]REUDFDMF\VLVWDORZ\HOHPHQWXGDURZ\ 3RPLG]\ OLF]HEQRFL XV]NRG]RQ\FK QDVLRQ D LFK ]GROQRFL NLHáNRZDQLD VWZLHUG]RQR XMHPQ NRUHODFM : PLDU Z]URVWX XV]NRG]H VSDGDáD ]GROQRü LHQHUJLDNLHáNRZDQLDU\V:]DNUHVLHXVWDORQHJRSU]HG]LDáXSUGNRFL XGHU]H -12,89 m s -1 XV]NRG]HQLD Z\QRVLá\ RG GR D ]GROQRü LHQHUJLDNLHáNRZDQLDREQL*\áDVL]GRRGSRZLHGQLRL2WU]\PDQH Z\QLNL ]QDMGXM SRWZLHUG]HQLH Z EDGDQLDFK SU]HSURZDG]DQ\FK UyZQLH* QD QDVLRQDFKLQQ\FKUROLQVWUF]NRZ\FK>@ *áyzqsu]\f]\qvsdgnx]groqrfllhqhujllnlhánrzdqlde\árz\vwsrzdqlh QDVLRQQLHQRUPDOQLHNLHáNXMF\FKU\V1DVLRQDPDUWZHZ\VWSRZDá\VSRUD- G\F]QLH L QLH PLDá\ ]QDF]QHJR ZSá\ZX QD NRFRZ ]GROQRü NLHáNRZDQLD = WHJR Z]JOGX PR*QD]DáR*\ü*H Z F]DVLH XGHU]H GRFKRG]LáR GR QDUXV]HQLD OXE XV]NRG]HQLD ]DURGND FR Z NRQVHNZHQFML SRZRGRZDáR QLHQRUPDOQH NLHáNRZDQLH QDVLRQ 0DáD OLF]ED PDUWZ\FK QDVLRQ PR*H ZLDGF]\ü *H Z PLQLPDOQ\P VWopniu GRFKRG]LáRGRFDáNRZLWHJRXV]NRG]HQLDOXERGHUZDQLD]DURGNyZZF]DVLHREFL*H 3U]HGVWDZLRQWH]SRWZLHUG]DMEDGDQLD6WURQ\>@ZNWyU\FKZ\ND]Dá*H PDNV\PDOQHREQL*HQLDHQHUJLLL]GROQRFLNLHáNRZDQLDSRZRGXMJáyZQLHPHFKDniczne uszkodzenia zarodka.

29 30 Mechanical damage, % Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) 7RWDOGDPDJH 0DFURGDPDJH 0LFURGDPDJH HORFLW\RILPSDFWPV 3UGNRüXGHU]HQLD Impact speed (m s -1 ) Rys V]NRG]HQLD PHFKDQLF]QH QDVLRQ Z ]DOH*QRFL RG SUGNRFL XGHU]HQLD mikrouszkodzenia, 2 makrouszkodzenia, 3 XV]NRG]HQLDRJyáHP Fig. 17. Mechanical damage of bean seeds with relation to impact speed: 1 micro-damage, 2 macro-damage, 3 total of damage (QHUJLDL]GROQRüNLHáNRZDQLD Germination (QHUJ\DQGFDSDFLW\RIJHUPLQDWLRQ energy and capacity (%) &DSDFLW\RIJHUPLQDWLRQ (QHUJ\RIJHUPLQDWLRQ 2 1 9HORFLW\RILPSDFWPV 3UGNRüXGHU]HQLD Impact speed (m s -1 ) Rys. 18. :Sá\Z SUGNRFL XGHU]HQLD QD HQHUJL L ]GROQRü NLHáNRZDQLD QDVLRQ energia NLHáNRZDQLDQDVLRQ ]GROQRüNLHáNRZDQLDQDVLRQ Fig. 18. Effect of impact speed on germination energy and capacity of bean seeds: 1 seed germination energy, 2 seed germination capacity

30 31 8G]LDáQDVLRQXV]NRG]RQ\FK Part of seeds damage (%) 3UGNRüXGHU]HQLD Impact speed (m s -1 ) Nasiona martwe dead seeds Nasiona nienormalnie NLHáNXMFH seeds germinating abnormally Rys URFHQWRZ\ XG]LDá PDUWZ\FK L QLHQRUPDOQLH NLHáNXMF\FK QDVLRQ Z ]DOH*QRFL RG SUGNRFLXGHU]HQLD Fig. 19. Part of dead and abnormally germinating seeds in relation to impact speed 6. TECHNOLOGIE ZBIORU FASOLI 0HFKDQL]DFMD]ELRUXIDVROLQDSRW\NDQDV]HUHJWUXGQRFLZ\QLNDMF\FKJáyZ- RGPLHQQRü SRNURMX Uy*Q\FK RGPLDQ IDVROL ]QDF]QLH UR]V]HU]DMFD ]DNUHVZ\PDJDVWDZLDQ\FKPDV]\QRP QLVNLHRVDG]DQLHVWUNyZFRSRZRGXMHGX*HVWUDW\QDVLRQZF]DVLHFL- QDQLDUROLQ ZUD*OLZRü GRMU]Dá\FK VWUNyZ QD XGHU]HQLD D W\P VDP\P RV\S\ZDQLH VLQDVLRQ QLHUyZQRPLHUQRüGRMU]HZDQLDUROLQZREUELHSODQWDFMLDWDN*HVWUNyZ QDWHMVDPHMUROLQLH PDáDRGSRUQRüQDVLRQQDXV]NRG]HQLDPHFKDQLF]QHSRZVWDMFHSRGF]DV RPáRWX SRGDWQRüQDVLRQQDWUZDáH]DQLHF]\V]F]HQLDS\áHPJOHERZ\PG\VNZDOL- LNXMFHMHMDNRPDWHULDáNRQVXPSF\MQ\LVLewny.

31 32 :\PLHQLRQH ZáDFLZRFL XWUXGQLDM NRQVWUXNFMH PDV]\Q GR ]ELRUX SRG Z]JOGHP Z\PDJD DJURWHFKQLF]Q\FK WHM UROLQ\ =ELyU IDVROL SU]HSURZDG]DQ\ jest metodami jedno mechanizacji zbioru fasoli]plhu]dmmhgqdnznlhuxqnx]elruxgzxetapowego, Z NWyU\P Z\VWSXMH ZLHOH ZDULDQWyZ 5y*QL VL RQH JáyZQLH SLHUZV]\P HWDSHP MDNLP MHVW ]ELHUDQLH VDP\FK UROLQ (WDS WHQ PR*H SROHJDü QD SRGFLQDQLX OXE Z\U\ZDQLXUROLQDOERQDUXV]DQLXV\VWHPXNRU]HQLRZHJRDQDVWSQLHXNáDGDQLXLFK ZZDá\=ELyUIDVROL]ZDáyZRGE\ZDüVLPR*H]DSRPRFDGDSWRZDQHJRNRP- EDMQX]ER*RZHJROXENRPEDMQXVSHFMDOLVW\F]QHJR =ELyUMHGQRHWDSRZ\]ZL]DQ\MHVW]]DVWRVRZDQLHPDGDSWHUDGR]ELRUXIDVROL NWyU\ PRQWXMH VL QD NRPEDMQLH ]ER*RZ\P Z PLHMVFH ]HVSRáX *QLZQHJR FR XPR*OLZLDQLVNLHFLQDQLHUROLQLFKZ\U\ZDQLHOXESRGFLQDQLH Na rysunku 20 przedstawiono schemat blokowy stosowanych technologii zbioru fasoli na suche ziarno. ZBIÓR FASOLI Zbiór I-etapowy Zbiór II-etapowy Zbiór III-etapowy Zbiór IV-etapowy I Koszenie, wyrywanie lub podcinanie UROLQ 2PáRW I Wyrywanie lub podcinanie UROLQ Zgarnianie na ZDá]ELRUF]\ I II Wyrywanie lub podcinanie UROLQ Zgarnianie na ZDá]ELRUF]\ I II Wyrywanie lub podcinanie UROLQ Zgarnianie na ZDá]ELRUF]\ II Podbieranie UROLQ 2PáRW III Podbieranie UROLQ LRPáRW III IV Zbiór i transport 2PáRWQD stacjonarnej PáRFDUQL Rys. 20. Technologie zbioru fasoli na suche nasiona

32 33 BEAN HARVEST Single-stage harvest Two-stage harvest Three-stage harvest Four-stage harvest I Mowing, pulling or undercutting of plants I Pulling or undercutting of plants I Pulling or undercutting of plants I Pulling or undercutting of plants Threshing Raking onto collecting roller II Raking onto collecting roller II Raking onto collecting roller II Gathering of plants Threshing III Gathering of plants and threshing III IV Harvest and transport Threshing on stationary thresher Fig. 20. Technologies of bean harvest for dry seeds W krajowej praktyce rolniczej maszyny specjalistyczne do zbioru fasoli stoso- ZDQHVZQLHZLHONLPVWRSQLX8*\ZDVLSURVW\FKQDU]G]LGRSRGFLQDQLDUROLQ NRVLDUNLOLVWZRZHDQDPDá\FKSODQWDFMDFKUROLQ\Z\U\ZDQHVUF]QLH2PáRW SU]HSURZDG]DVL NRPEDMQDPL ]ER*RZ\PL OXE VWDFMRQDUQ\PL PáRFDUQLDPL 7H PHWRG\]ELRUXVSUDFRFKáRQQHLSRZRGXMZ\VRNLHVWUDW\SORQX od 25 do 60%, ] NWyU\FK ]QDF]FD F]ü SU]\SDGD QD PHFKDQLF]QLH XV]NRG]RQH QDVLRQD [4,22,61,62,83].

33 34 &=<11,.,.6=7$à78-&(()(.7<:12û352&(6820à278 FF\FK GRNRQXMH VL QD SRGVWDZLH RJyOQLH SU]\MW\FK NU\WHULyZ GR NWyU\FK ]DOLF]\üQDOH*\ VWUDW\LORFLRZH]LDUQDZPáRFDUQLGR F]\VWRü]LDUQDQLHPQLHMV]DQL* makrouszkodzenia ziarna do 2%..RPEDMQ\]ER*RZHVWRVRZDQHVSRZV]HFKQLHGR]ELRUX]LDUQD]Ey*DWDN*H UROLQ QLH]ER*RZ\FK Z NWyU\FK ]QDF]FH PLHMVFH ]DMPXM UROLQ\ VWUF]NRZH a ZLFKREUEie fasola zwyczajna (Ph. vulgaris L.) uprawiana na suche nasiona. : NUDMX X*\ZD VL JáyZQLH NRPEDMQyZ ]ER*RZ\FK ] FHSRZ\P ]HVSRáHP PáyFF\P1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQRNODV\ILNDFMF]\QQLNyZZSá\ZDMF\FK QD MDNRü SUDF\ FHSRZHJR ]HVSRáX PáyFFHJR =QDF]Hnie niektórych z tych F]\QQLNyZ Z NRQWHNFLH SRZVWDZDQLD XV]NRG]H PHFKDQLF]Q\FK QDVLRQ RPy- ZLRQR Z SRSU]HGQLFK UR]G]LDáDFK :Sá\Z SR]RVWDá\FK F]\QQLNyZ QD MDNRü RPáRWXSU]HGVWDZLDU\VXQHN

34 C=<11,.,:3à<:$-&(1A POWSTAWANIE 86=.2'=(0(&+$1,&=1YCH 1$6,21:&=$6,(20à2TU 6WDQPáyFRQHJRVXURZFD &HFK\NRQVWUXNF\MQH]HVSRáX PáyFFHJR 3DUDPHWU\SUDF\]HVSRáX PáyFFHJR 6WDQWHFKQLF]Q\]HVSRáX PáyFFHJR Budowa nasion 7\SLURG]DMEEQDPáyFFHJR 3UGNRüREZRGRZDEEQD PáyFFHJR 6WRSLH]X*\FLDFHSyZ :LHONRüNV]WDáWLPDVD nasion UHGQLFDEEQDPáyFFHJR :LHONRüV]F]HOLQ\SRPLG]\ EEQHPDNOHSLVNLHP 6WRSLH]X*\FLDNOHSLVND 2GSRUQRüQDVLRQQD uszkodzenia mechaniczne,orüfhsyzqdeeqlh PáyFF\P :LHONRü]DVLODQLD :LOJRWQRüQDVLRQ Rodzaj klepiska Stosunek masy nasion do PDV\VáRP\.WRSDVDQLDNOHSLVND 6WRSLH]DFKZDV]F]HQLD plantacji Rys. 21.ODV\ILNDFMDF]\QQLNyZZSá\ZDMF\FKQDMDNRüSUDF\FHSRZHJR]HVSRáXPáyFFHJR

35 FACTORS AFFECTING THE OCCURRENCE OF MECHANICAL DAMAGE TO SEEDS IN THRESHING Condition of threshed material Design features of thresher unit Working parameters of thresher unit Technical condition of thresher unit Seed structure Type and kind of threshing drum Perimeter speed of threshing drum Degree of beater wear Seed size, shape and mass Threshing drum diameter Size of slot between drum and concave Degree of concave wear Seed resistance to mechanical damage Number of beaters on threshing drum Rate of supply Seed moisture Kind of concave Seed mass to straw mass ratio Angle of concave belting Degree of plantation weediness Fig. 21. Classification of factors affecting the quality of beater-type thresher unit operation

36 37 :Sá\ZNRQVWUXNFML,QIOXHQFHRIFRQVWUXFWLRQ 6 WUDW\ ]LDUQ * UDLQ ORVVHV 3U]HVLH ZDOQRü ]LDUQ 7KURXJK JUDLQV 8 V]NRG]HQLH ]LDUQ * UDLQV GDP DJH 3UGNRüSRGDZDQLD )HHGLQJVSHHG /LF]EDFHSyZ 1XPEHURIEHDWHUV 'áxjrünohslvnd /HQJWKRIWKHIORRU UHGQLFDEEQD 'UXPGLDPHWHU 3DUDPHWU\SUDF\ 2SHUDWLRQSDUDPHWHUV &KDUDNWHU\VW\NDPDWHULDáX &KDUDFWHULVWLFRIPDWHULDO 6 WUDW\ ]LDUQ * UDLQ ORVVHV 3U]HVLH ZDOQRü ]LDUQ 7KURXJK JUDLQV 8 V]NRG]HQLH ]LDUQ * UDLQV GDP DJH 2EZRGSUGNRüEEQD &LUFXPIHUHQWLDO GUXPYHORFLW\ 6]HUUREV]F]HOLQ\ :LGWK RIWKHFOHDUDQFH :LHONRü]DVLDQLD 0DJQLILWXGH RIVXSSO\ :LOJRWQRü 0RLVWXUH FRQWHQW 'RPLHV]ND]LHOPDV\ $GPL[WXUH RIJUHHQPDVV Rys. 22. :Sá\ZZ\EUDQ\FKF]\QQLNyZQDMDNRüRPáRWX Fig. 22. Effect of selected factors on threshing quality 1D MDNRü RPáRWX LVWRWQ\ ZSá\Z PDM SDUDPHWU\ SUDF\ ]HVSRáX PáyFFHJR Idealny procevrpárwxwrwdnlzf]dvlhnwyuhjrqlhz\vwsxm*dgqhvwudw\zsr- VWDFLQLHGRPáRWyZLXV]NRG]HPHFKDQLF]Q\FKQDVLRQ 1DU\VXQNXSU]HGVWDZLRQRSU]HELHJLGHDOQHJRSURFHVXRPáRWRZHJRDQD U\VXQNXSU]HELHJSURFHVXRPáRWRZHJRQDMF]FLHMVSRW\NDQHJRZ praktyce ze stratami ziarna.

37 Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) 1LHGRPáRW Non-threshed (%) residue 3UGNRüREZRGRZDEEQDPáyFFHJR Threshing drum perimeter speed (m s -1 ) Rys. 23.,GHDOQ\SURFHVRPáRWRZ\ bez strat. 1 QLHGRPáRW uszkodzenia ziarna Fig. 23. Ideal threshing process no losses. 1 non-threshed seed residue, 2 damage to seeds 3UGNRüRSW\PDOQD 1 Optimum speed 2 Uszkodzenia nasion Damage of seeds (%) 1LHGRPáRW Non-threshed (%) seed 3UGNRüREZRGRZDEEQDPáyFFHJR Threshing drum perimeter speed (m s -1 ) Rys. 24. Rzeczywisty proces RPáRWRZ\ ze stratami. 1 QLHGRPáRW uszkodzenia ziarna Fig. 24. Real threshing process with losses. 1 non-threshed seed residue, 2 damage to seeds 2PáRW EH] VWUDW MHVW QLHRVLJDOQ\ DOH SU]H] XVWDZLHQLH ZáDFLZHM SUGNRFL REZRGRZHMEEQDPáyFFHJRV]HURNRFLV]F]HOLQ\URERF]HMLZLHONRFL]DVLODQLD VWUDW\ WH PR*QD RJUDQLF]\ü GR PLQLPXP U\V 2 GRERU]H Z\PLHQLRQ\FK SDUDPHWUyZURERF]\FKGHF\GXMHEH]SRUHGQLRRSHUDWRUNRPEDMQX