n Kritiese ondersoek en bespreking van die toepassing van die beleid van verskroeide aarde gedurende die Suid-Afrikaanse oorlog.

Transcription

1 n Kritiese ondersoek en bespreking van die toepassing van die beleid van verskroeide aarde gedurende die Suid-Afrikaanse oorlog. B.J. van der Merwe*

2 Inhousopgawe Bl. nr. 1. Inleiding C 2. Inleidende besprekeing en die eerste maande van die oorlog...c 3. Die Boere offensief: Gurella oorlog.d 4. Die begin van verskroeide aarde..e 5. Die oplossing vir hawelose mense: konsentrasiekampe...f 5.1 Die eerste kampe.f 5.2 Die Bloemfontein kamp.g 6. Interne- en eksterne kritiek op die oorlog en verskroeide aarde: Perspektiewe van Koos de la Rey, Emily Hobhouse, sir Campell-Bannerman, Ludwig Krause en die Kaap-Kolonie H 7. Die post-1994 interpretasie..k 8. Gevolgtrekking L Bronnelys B

3 n Kritiese ondersoek en bespreking van die toepassing van die beleid van verskroeide aarde gedurende die Suid-Afrikaanse oorlog. 1. Inleiding. Hierdie werkstuk ondersoek die toepassing van die beleid van verskroeide aarde in die Suid-Afrikaanse oorlog, ook bekend as die Anglo-Boereoorlog of die Tweede Vryheidsstryd van die Suid-Afrikaanse Republiek(Z.A.R). In hierdie werkstuk word die leser gekonfronteer met n skrywer wat vanweë n redelike algemene indruk van die oorlog, hoofsaaklik fokus op die gebeure van die tweede helfde van die oorlog toe verskroeide aarde in volle swang was. Dit laat egter die deur oop vir n spesifieke ondersoek maar wel ten koste van n breë interpretasie. Daar word van n kombinasie van primêre en sekondêre bronne gebruikgemaak. Dit verleen aan die leser n blik op onder andere koerante wat tydens die oorlog gepubliseer was. Die woord boer(e) word mildelik gebruik op n nie-polities korrekte grondslag en verwys na die burgers van die twee republieke Z.A.R. en Oranje-Vrystaat (O.V.S). Alhoewel daar n sekere segment van die republieke se bevolking was wat nie hierdie titel omvat nie, byvoorbeeld gen.jan Smuts, was die meerderheid van die twee state se bewoners boere en selfs van die sleutelfigure van die oorlog soos gen. Koos de la Rey en president Paul Kruger. In die loop van die oorlog was sekere gevegsmetodes aangewend wat uiteindelik tot grootskaalse lewensverliesse gelei het. Hierdie metodes, wat herinner aan n tipiese finale oplossing en n naam besit in die vorm van verskroeide aarde, is die die hooffokus van hierdie studie. 2. Inleidende besprekeing en die eerste maande van die oorlog. Die menslike geheue is geneig om die dinge wat onaangenaam en pynlik is vinnig te vergeet. Hierdie feit kan baie goed geillustreer word deur twee obsevasies van die eertydse Eerste Minister van Suid-Afrika generaal Jan Smuts. Gedurende 1901, toe die beleid van verskroeide aarde n hoogtepunt bereik het in Suid-Afrika skryf Smuts na n besoek aan die O.V.S. The horror passes description Surely such outrages on man and C

4 nature will lead to certain doom. 1 Dieselfde generaal Smuts het nagenoeg vyftig jaar later in 1949 herken dat Suid-Afrika se rassevraagstuk die toekoms sal oorheers maar dat die ergste, soos die beste, gebeur nooit (in Suid Afrika). 2 Dit was in statuur n ander generaal wat hier aan die woord was. Iemand wat n legende was in die stryd teen Nazisme en wat internasionaal erken is vir sy werk met die Verenigde Nasies. Die observasie van Smuts kan egter nie deurgevoer word na die algemene publiek nie, want na al die jare staan die gebeure van die oorlog steeds soos n monument in Suid- Afrikaanse geskiedskrywing, en bly die onderwerp kontemporêr vir historici omdat die leserspubliek dit steeds aanvra. Die oorlog het uitgebreek op 11 Oktober 1899 en generaal Redvers Buller, wat aanvanklik die oppergesag oor die Britse weermag uitgeoefen het en dit later aan Lord Alfred Milner moes afstaan, kon nie die Boeremagte uitoorlê nie. Die generaals Christiaan de Wet, Koos de la Rey en Louis Botha het gedurende die einde van 1899 na vore getree as sterk militêre faktore nadat n aanvanklike verbetering in die Britse posisie gevolg het en die sogenaamde swart week het gevolg met rampspoedige gevolge vir Brittanje. Die gety het egter van hierdie staduim af stelselmatig gedraai met Roberts se opmars Die Boere offensief: Gurella oorlog. Brittanje het die oorlog betree met wankelrige oordeel en alhoewel Afrikaner historici soms in die verlede die boereoffensief as buitengewoon en selfs bomenslik beskou het is dit moeilik om met statistiek te stry. Teen die einde van die oorlog was die Britse mag man sterk. Daarteenoor was die twee Republieke gekombineerd nooit meer as man sterk nie en daar moet ook onthou word dat die Boere nie oor militêre kennis beskik het nie behalwe die wat teen swart bevolkings opgedoen was. In die proses is n astronomiese bedrag van 202 miljoen Britse pond spandeer en nagenoeg plaashuise afgebrand. Meer as persone wat deel uitgemaak het van die nievegtende segment sou sneuwel bo en behalwe die soldate van albei kante. 1 H., Giliomee, Die Afrikaners. n Biografie, p H., Giliomee, Ter Afsluiting: n verwarrende, uitdagende land, p.437 soos gevind in H.,Giliomee & B. Mbenga(reds.), Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. 3 C.J., Scheepers-Strydom &P.W., Grobelaar (red), Spieëlbeeld, p.3 D

5 Die twee Republieke was gevolglik baie vroeg in Britse hande maar die stryd sou nog lank voortduur as gevolg van die gurella taktiek van die Boere. Generaal de Wet word gesien as n pionier in die gebruik van hierdie taktiek. Reeds in 1900 het de Wet sy manskappe in klein groepe verdeel naamlik kommando s wat aan hulle n kenmerkende mobiliteit verleen het. 4 Die aanwending van hierdie taktiek het die Britte verras. Aanvanklik was hierdie verskynsel vir die topstruktuur van die Britse weermag, wat hoogs geskool was in oorlogvoering, simptomaties van n kwynende opposisie en op daardie staduim is planne beraam om Britse soldate stelselmatig uit die land uit te verwyder. 5 Vanaf hierdie staduim het die oorlog verander. Die gevolg was dat die Boere n spesifieke taktiek sou volg en dat die Britte dit sou antwoord met ander teenwerkende taktiek en hierdie situasie sou uiteindelik rampspoedig eindig. Konvensionele oorlog was gou iets van die verlede en daar was ook minder gevalle van grootskaalse veldslae. In plaas daarvan sou die Boere n veg en vlug tipe benadering volg. Daar was ook begin met n sabbotasieveldtog wat behels het dat byvoorbeeld treinspore en kommunikasie netwerke verniettig was Die begin van verskroeide aarde. Die afbrand van plaasopstalle het sporadies begin. Lord Robberts het op 16 Junie 1990 n proklamasie uitgevaardig wat die Boere waarsku om nie spoor- en tellegraaflyne te beskadig nie en gedreig dat opstalle van omliggende plase afgebrand en bewoners van die opstalle gevange geneem sou word. Die rede hiervoor, omdat omliggende plaasbewoners gesamentlik verantwoordelik gehou sal word vir skade aan treinspore, word drie dae later geproklameer. 7 Dit was die begin van n lang en uitgerekte proses wat die hele land uiteindelik sou aftakel. Die afbrand van plaasopstalle het skynbaar in hierdie fase nie n spoedige einde gebring nie want die oorlog sou nog lank aanhou. 4 D.W., Kruger, Die ander oorlog. Die stryd om die opbare mening in Engeland gedurende die Tweede vryheidsoorlog, p Ibid,p S.B., Spies, Methods of barbarism? Roberts and Kitchener and civilians in the boer republics: January 1900 May 1902,p W.A., Gronum, Die Engelse oorlog , p.19 E

6 Die verniettiging van plaasopstalle het egter in getalle toegeneem soos die oorlog voortlesleep het. Teen die einde van 1900 het die Britte begin om soveel as moontlik plase af te brand. In die proses is duisende mense dakloos gelaat en brande is ook gestig om n verskeidenheid ander doelwitte te bereik soos die verniettiging van graan. 8 Diere het baie swaar gelei onder verskroeide aarde. Beeste en skape is voor die voet uitgeroei om die Boeremag se bronne uit te put. Generaal de Wet het byvoorbeeld later beskryf hoe hy op n trop skape afgekom het wat nie kon vreet nie omdat die Britte die diere se tonge uitgesny het. 9 Sommige verslae getuig van baie wrede gedrag van Britse soldate tydens hierdie vernietigingsveldtogte. So getuig sommige bronne van mishandelings en selfs verkragtings. Die bewerings is heel moontlik soms aangedik maar die wetteloosheid van oorlog het dit heelwaarskynlik maklik gemaak vir sommige soldate om misbruik van die situasie te maak. Gedurende die oorlog het hierdie berigte nie die ore van die publiek bereik nie en het baie skuldiges nie geboet vir sulke optrede nie maar die dade het net die haat verder aangewakker Die oplossing vir hawelose mense: konsentrasiekampe. 5.1 Die eerste kampe. Plaasbewoners wat dakloos gelaat was, het sonder heenkome gesit. Vir hierdie probleem was daar kampe opgerig waarheen mense gedeproteer was. Die deportasie het hoofsaaklik deur middel van treine geskied en kampe was geriefliksheidshalwe naby treinsprore opgerig. So n treinrit was n onaangename ervaring in eie reg, gekompakteer in daklose trokke en weerloos teen die elemente van son, reën en koue. 11 So is baie mense na die kampe vervoer waar n vreeslike moeilike tyd op hulle gewag het. Die kampe het nie die ideale toestande voorsien vir huisvesting nie en haglikheid is n baie moeë woord om die toestande in hierdie kampe te beskryf. 8 Giliomee,Die Afrikaners, p J., Villiers, Ronom die Anglo-Boereoorlog , pp C.L., Leipoldt,Nederland en die Suid-Afrikaanse republieke,p.53 soos gevind in van Zyl, W., (red), Hierdie land van leuns. Brieven uit de Kaap Kolonie oor die Anglo-Boereoorlog. Soos gepubliseer in Het Nieuws van de Dag, 21 Mei Oktober 11 O., Coetzer, Fire in the sky. The destruction of the Orange Free State , p.113 F

7 n Kommisie van ondersoek gedurende die oorlog het getuig van swak higiëne. Water was n skaars kommiditeit in hierdie kampe en siekte het wydverspreid voorgekom. Alfred Milner het die hoë sterftesyfer blameer op n gebrek aan voedsel. Die oorlog het tot gevolg gehad dat Suider-Afrika se vermoeë om voedsel te produseer n groot knou gekry het Die Bloemfontein kamp. Soos die afbrand van plaasopstalle toegeneem het, het daar al meer mense sonder heenkome gesit. Daarom is daar al meer kampe opgerig en uiteindelik sou daar nagenoeg veertig van hierdie kampe versprei oor die Z.A.R. en die O.V.S voorkom. 13 Hierdie kampe het bestaan uit n verskeidenheid van uiteenlopende persone en was ook behalwe vir vroue en kinders die tuiste van sommige mans. Diegene wat byvoorbeeld die Britse eed van getrouheid gesweer het was ook in hierdie kampe gehuisves. 14 In Bloemfontein was so n kamp opgerig in die omgewing van die sakekern maar vêr genoeg om nie te opsigtelik te wees nie. Hierdie kamp het ook bestaan uit markiestente en ander goedkoop beskutting wat inderhaas aanmekaar geslaan was. Die bewoners moes dikwels op die grond slaap en die kamp in Bloemfontein sou uiteindelik nagenoeg 6000 mense huisves. 15 Sommige van die kampbewoners kon staatmaak op geriewe wat vir ander ontoeganklik was. In gevalle waar mense vrywillig na die kampe gekom het was sekere toegewings gemaak en kon daardie mense byvoorbeeld meer bagasie saamneem na die kampe as diegene wat nie uit vrye wil na die kampe wou kom nie. 16 In die Bloemfontein kamp was daar na bewering n groot plaag van vlieë. Die administrasie van die kamp wat bestaan het uit Engelssprekendes het gesukkel om n goeie verstandhouding te bewerkstellig met die Afrikaners en kulturele verkille het bygedra tot die wanorde. Daar is mettertyd nog 12 Spies, p W., Grutter & D.J., van Zyl, Die verhaal van Suid-Afrika, p K., Schoeman, Bloemfontein. Die ontstaan van n stad p Ibid,p Ibid G

8 twee kampe opgerig en daar was ook n afsonderlike kamp vir swartmense. 17 Vanweë al die ongelykhede en die swak toestande was die kampe baie gespanne. Die kritiek op die kampe het egter gevolg en dit het n groot invloed gehad op die toestande in die kampe. Gedurende 1901 het n Britse kommisie van ondersoek bestaande uit n aantal vroue die kampe ondersoek. Die kommisie het aanbevelings gemaak oor maniere om die situasie te berrede en daar was gevolglik n afname in sterftes maar vir duisende was hierdie verandering te min en vir andere te laat. 18 Die belangstelling het toegeneem en dit was hoofsaaklik as gevolg van die werk van kritici van die Britse beleid. Uit verskillende oorde het daar kritiek gekom en hierdie mense het gehelp om die uiteindelike verandering teweeg te bring. 6. Interne en eksterne kritiek op die oorlog en verskroeide aarde: Perspektiewe van Koos de la Rey, Emily Hobhouse, sir Campell-Bannerman, Ludwig Krause en die Kaap- Kolonie. Wanneer daar gekyk na geskiedenisboeke kom dit nie na vore dat verskroeide aarde deel gevorm het van die oorspronklike oorlogstaktiek van Brittanje nie. Dit was die gevolg van desperaatheid. Voor, gedurende en na die oorlog was daar egter kritiek op gebeure in Suid Afrika en sommige rolspelers beweer dat dit n mite is dat die oorlog onafwendbaar was. Dit sou daarom ook ongegrond wees om die hoë vlakke van lewensverlies in die kampe voor die deur van die deursnee Engelsman of vrou te lê. Selfs voor die oorlog was daar rasionele stemme wat die oorlog toegetree het met n hoë vlak van skeptisisme. Een so persoon was generaal Koos de la Rey wat na bewering gebots het met Paul Kruger en gepleit het vir n politieke oplossing. Ten spyte hiervan het de la Rey nie geweier om die oproep tot oorlog te aanvaar nie en het hy sy gewig ten volle agter die Boeresaak gegooi, de la Rey was dus geen Ghandi nie Ibid,p Giliomee, Die Afrikaners,p L., Laubscher, Generaal Koos de la Rey die leeu van die Wes-Transvaal, Kakkerlak, uitgawe 8, 2007 H

9 Die persoon wat vandag die meeste geasosieer word met die kettingreaksie van kritiek is Emily Hobhouse. Hobhouse het nooit die Z.A.R. besoek nie maar haar verlag oor die toestande in die Vrystaatse kampe was wyd gepubliseer in die Britse media en het wydverspreide reaksie ontlont. Op 22 Junie publiseer the Speaker haar verslag oor Bloemfontein se kamp. Sy skryf onder andere oor die rantsoene wat daar uitgedeel was wat hoofsaaklik bestaan het uit vleis wat n halwe pond (ongeveer 220 gram) en mieliemeel wat ongeveer n direkwart pond (ongeveer 340 gram) beloop het. Daar was geen groente of seep nie maar wel soms n aartappel. 20 Dit is nie sonder rede dat Hobhouse na baie jare steeds as n held beskou word deur baie Afrikaners nie. Sy het deur haar pogings baanbrekerswerk gedoen en hoop aan duisende verskaf. Sy was so n las vir die Britte dat sy toestemming geweier was om die land weer te besoek en haar werk het uiteindelik gelei tot n groter ondersoek. 21 Hobhouse was egter net een van vele stemme wat opgegaan het teen die situasie in Suid-Afrika, die parliament het byvoorbeeld ook gegons. Die oorlog het natuurlik baie materiaal vir die politici van Brittanje gebied om hulle toesprake mee te vul. So het byvoorbeeld sir Henry Campbell-Bannerman die toepassing van verskroeide aarde sterk geopponeer. Hy argumenteer dat hierdie metodes nie die oorlog in poltitieke terme sal beindig nie, maar eerder haat aanwakker in die post-oorlog era. 22 Hierdie stelling van Campbell-Bannerman mag dalk bietjie vergesog klink, maar dit word ondersteun deur ander stemme gedurende die oorlog. Die reaksie in Brittanje was seker tot n mate te verwagte maar n verenigte Boerenasie was daar helaas ook nie. In sy memoir oor die oorlog beskuldig kommandant ( n redelike hoë rang in die Boeremag) Ludwig Krause die regering van Paul Kruger daarvan dat dit net so medepligtig aan die oorlog was as sekere Britse amptenare. 23 Sy verslag lewer n interresante blik op die oorlog en hy beskuldig ook die Kruger administrasie van onder 20 E., Hobhouse, The Bloemfontein camp, January 26,p.199 soos gevind in S., Koss(red), The pro-boers. The anatomy of an antiwar movement 21 Schoeman,p Kruger, p L., Krause, The war memoirs of commandant Ludwig Krause ,pp.2-3 J., Taitz, K, Gillings & A., Davey, (reds) I

10 andere neopotisme by die aanstelling van generaals. In die lig van sekere swak besluite is hierdie aantuiging nie verregaande nie en miskien baie naby aan die waarheid. 24 Dit is egter in Krause se aantuiging dat die Kruger administrasie oorlog verkies het wat die meeste omstredenheid lê. So skryf Krause dat With all our boasted civilisation and progress, it has been possible for a few selfish men to let loose the horrors of war causing destruction of human lives, desolation of homes, devastation of large ares of country, the enstrangement of families and of friends, the ruin of thousands and countless misiries and all this could have been prevented. 25 In die suide van die land het Afrikaanssprekende mense met ontsteltenis toegekyk op die wanorde wat in die twee Republieke geheers het. Volgens die skrywer M.E.R. het Brittanje reeds voor die oorlog die burgers van die republieke geskets as dom en lui in n poging om die Britte se beeld te bevorder, dit het geskied deur die media te misbruik. 26 Die uitbreek van die oorlog het die mense van Suider-Afrika hewig verdeel en in die Kaap Kolonie was dit vet op die vuur, veral met die Jameson inval en die vertrek van Rhodes as premier nog so vars in die geheue. Dr. C. Louis Leipoldt skryf ook gedurende hierdie tyd aan die Nederlandse dagblad Het Nieuws van de dag. So skryf Leipoldt dat hy nie verbaas is oor die Boere se uithoudingsvemoeë nie en voer aan dat Britse soldate se ongenaakbaarheid die rede hiervoor is. Hierdie stelling strook dan ook met die van Campbell-Bannerman. 27 Volgens Leipoldt het die Kaap gegons oor die toestande. Afrikaanse en Engelse vroue het byvoorbeeld n vergadering gehou oor die situasie. Die toestande in die kampe was bespreek en Brittanje is veroordeel in terme van die resolusies wat onderteken was op n vredeskonferensie in Den Haag. 28 Baie jare later is die spoor van verwoesting wat gelaat was nogsteeds relevant vir Suid-Afrikaners, maar die manier waarop dit gesien word het mettertyd verander 24 Ibid, pp Ibid,p.3 26 J.C., Steyn, Die 100 jaar van M.E.R., p Leopoldt, p Ibid,pp J

11 7. Die post-1994 interpretasie. Met die koms van universele stemreg na Suid-Afrika het die oorlog se betekenis ook stelselmatig begin verander. Historici wat oor die onderwerp skryf is vandag verder verwyder van die gebeure as in die verlede en kan miskien roem op groter objektiwiteit. Die oorlog was, soos Campbell-Bannerman tereg opgemerk het, nadelig vir die politieke landskap in die post-oorlog periode en het Afrikaner nasionalisme baie aangewakker. Dit is egter noodsaaklik om die oorlog in n nuwe lig te beskou in n poging om dit relevant te hou in die Nuwe Suid-Afrika. Vandag is die oorlog nie meer net n witmans oorlog nie want in die hele proses word daar bereken dat ten minste swartmense ook in konsentrasiekampe oorlede was. Sedert 1994 het baie stemme opgegaan om hierdie feit te beklemtoon. Swart kampe wat afsonderlik van wit kampe bestaan het, het duisende mense gehuisves wat ook sonder heenkome gesit het. Die owerhede se gewetens moes witmense bevoordeel het want toestande in konsentrasiekampe vir swartmense was selfs meer haglik. Daar is byvoorbeeld minder rantsoene toegeken aan swartes aan aan blankes. 29 Ook was nieblankes betrokke op die oorlogsfront. Die meeste swartmense het geveg aan die kant van Brittanje maar die Boeremagte het ook van hierdie mense gebruikgemaak. Baie was egter ingesuig in die gebeure en was slagoffers van n oorlog waarin hulle mildelik gebruik is, maar geen stem geniet het nie. 30 Die rol wat vroue gespeel het in die oorlog word ook in n nuwe lig beskou. Waar vroue voorheen slegs erken was as diegene wat die meeste leiding moes ervaar, word hul rol as morele steunpliare vir Boerekrygers vandag erken. So is dit vandag bekend dat vroue nie slegs mans se pogings om die reubliek te verdedig ondersteun het nie, maar dat hulle met minagting gehandel het teenoor diegene wat nie hierdie oproep nakom nie. Vroue het in der waarheid dus aangedring daarop dat die Boerekrygers moes voortveg 29 F., Pretoruis, Die Anglo-Boereoorlog ,pp R.W., Johnson, South Africa. The first man, the last nation,p.105 K

12 ongeag of hulle sonder hoop of heenkome sit. Hierdie aandrang is baie merkwaardig in die lig van byvoorbeeld die konsentrasiekampe en die lyding wat daar verduur was Gevolgtrekking. Wanneer die oorlog in die geheel ondersoek word, en veral die maniere waarmee Brittanje daarin gesaag het om die stryd te wen, kan daar gesien word dat verskroeide aarde slegs een taktiek van vele was wat die Boere tot oorgawe gedwing het. Die Britte het plase afgebrand en kampe opgerig, maar ook Boere wat gevang was oorsee gestuur na onder andere Ceylon (Sri Lanka). Hulle het blokhuise opgerig en areas toegespan. Hulle het mense wat lojaal was beloon en swartes aangewend as krygers terwyl daar ooreengekom was om dit nie te doen nie. Daar was ook liberaal gebruikgemaak van Boere kundigheid waar Boere oorgestap het na die ander kant. Ook het die Britte die media misbruik om die beeld van die tipiese boerekryger te verdraai. Die oorlog het tot gevolg gehad dat daar wanorde geheers het oor die hele land. Blankes het mekaar gehaat en swartmense het teen mekaar geveg waar hulle die Britte of die Boere se magte bygestaan het Ten spyte van al hierdie metodes was verskroeide aarde n omstrede stap, veral die velheid daarvan. Dit het tot gevolg gehad dat daardie gedeelte van die bevolking wat nie aktief by die oorlog se veldslae betrokke was nie, uiteindelik die swaarste verliesse gelei het. Dit is daarom nie vergesog om te sê dat die Suid-Afrikaanse oorlog n oorlog teen burgerlikes was nie en baie ooreenstem met ander oorloë gedurende die 20ste eeu soos byvoorbeeld terrorisme. Vandag kan Suid-Afrikaners die hoofstuk onthou as grusaam, en een wat wit en swart saam moes deurmaak want waar twee sogenaamde wit, en by implikasie dus beskaaf en Christelike nasies teen mekaar oorlog gevoer het, was daar meer burgerlikes oorlede in die vorm van kinders, vroue en oumense as aktiewe vegters. Dit is die realiteit ten spyte van wat die oorspronklike redes vir die oorlog ook al mag gewees het. 31 Giliomee, p.213 L

13 Bronnelys Coetzer, O., Fire in the sky. The destruction of the Orange Free State , Weltevreden Park, 2000 de Villiers, J.,(red), Rondom die Anglo-Boereoorlog , Johannesburg,1978 Giliomee, H., Die Afrikaners. n Biografie, Kaapstad, 2004 Giliomee, H., en Mbenga, B., Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika, Kaapstad, 2007 Gronum, M.A., Die Engelse oorlog , Kaapstad, 1971 Grutter, W., en van Zyl, D.J., Die verhaal van Suid-Afrika, Johannesburg, 1982 Johnson, R.W., South Africa. The first man, the last nation, Kaapstad, 2005 Kakkerlak, uitgawe 8, 2007 Koss, S., The pro-boers. The anatomy of an antiwar movement, London, 1973 Kruger, D.W., Die ander oorlog. Die stryd om die openbare mening in Engeland gedurende die Tweede vryheidsoorlog, Kaapstad, 1974 Pakenham, T., The Boer war. Illustrated edition, Jeppstown, 1999 Pretoruis, F., Die Anglo-Boereoorlog , Kaapstad, 1998 Scheepers-Strydom, C.J., & Grobelaar, P.W., (red), Spieëlbeeld. Oolog , Johannesburg, 1974 M

14 Schoeman, K., Bloemfontein. Die ontstaan van n stad , Kaapstad, 1980 Spies, S.B., Methods of barbarism? Roberts and Kitchener and civilians in the Boer Republics: Janaury 1900 May 1902, Pretoria, 1977 Steyn, J.C., Die 100 jaar van M.E.R., Kaapstad, 2004 Taitz, J., Gillings, K., & Davey, A., (reds.), The war memoirs of commandant Ludwig Krause , Kaapstad, 1995 van Zyl, W., (red), Hierdie land van leuns. Brieven uit de Kaap Kolonie oor die Anglo- Boereoorlog. Soos gepubliseer in Het Nieuws van de Dag, 21 Mei Oktober 1901, Kaapstad, 2002 *Nota van die skrywer aangaande navorsing: Ek is nie n profesionele historikus nie maar ek is n ervare student van geskiedenis. Daarom wil ek graag die volgende stukkie handige raad verleen aan enige navorsers: Dit is nie n goeie idee om hierdie teks as verwysing te gebruik nie. Dit staan natuurlik enigeiemand vry maar die beste opsie sal wees om die bronnelys van hierdie teks te konsulteer vir studie. Deur hierdie teks te verwys sal dit neerkom op n interpretasie van n interpretasie van n interpretasie en dit moet verkieslik vermy word. Die doel van hierdie teks is tweeledig. Dit het ten doel om informatief van aard te wees en om hopelik navorsers te inspireer tot verdere studie. Indien dit in een of albei van hierdie doelwitte slaag is die doel van hierdie teks na my mening uitgedien. N