Journal of Iranian Studies Faculty of Literature and Humanities Shahid Bahonar University of Kerman Year 18, No. 36, winter 2020 The Reflection of Mythological Concepts in Achaemenid Jewelry Art Arezoo Asadi(Corresponding author) 1 Dr. farangis Darvishi 2 1. Introduction jewelry art along with other arts of the Achaemenid era represent the glory of Cyrus the Great and his successors' empire. Motifs and symbols engraved on jewelry and accessories of the Achaemenid era,are actually a representation of thehistory of ancient Persian beliefs that can be summarized in the form of art of the Achaemenid era. The use of this symbolic meanings in the art of jewelry in this period was influenced by culture, religion and mythology of previous periods as well as neighboring areas. The aim of this study was to identify and study some mythological symbols and concepts that are prominent in the art of jewelry and accessories used in the Achaemenid era. 2. Methodology This article reviews motifs engraved on artwork samples, such as bracelets, necklaces and earrings at the Museum of Great Britain, Miho, Boston and the Louvre, showed that the beliefs of that era are *Date received: 04/05/2017 Date accepted: 13/01/2020 Email: arezoo.asadii@yahoo.com 1. Master of Archeology, Kazeroon, Fars, Iran. 2. Assistant Professor of Archeology, Kazeroon Azad University, Fars, Iran.
/ 22 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... well reflected in the form of symbolic meanings in the art of that period, especially in Jewelry. The evidence behind this claim is numerous motifs and symbolic concepts that can be seen repetitively in the Achaemenid art, including the use of Griffin, that is a legandary creature, on bracelets or armbands, the use of Forouhar in necklaces and earrings and the representation of the god Bes on earrings. 3. Discussion During the Achaemenid period, there was prosperity, especially in the court centers. This confirms the historical sources of ancient times and to some extent archaeological discoveries. However, there is not too many jewels form this period. The most important collections from Iran are a treasure trove inside a jug of water that was found near one of the Pasargad granges. There are also jewels in Achaemenid art. For example, in Persepolis, glazed brick frame of Susa palace, the statue of Darius in Susa and the statue of Potahotep, treasurer of Egypt under Darius Ι, that pictured in Iranian dress. The statue is now held at the Brooklyn museum. Through excellent quality inlaid glittering ornamentation, the feature of Achaemenid jewelry is characterized. In this style, jewels are all decorated in different colors with pieces of precious stones, glass, ceramics and maybe enamel (Koch, 2008, 255-256). The period of glamorous ornamentation in Achaemenid jewelry is seen in bracelets, earrings, necklaces and array of dresses (Curtis & Talis, 2012, 130). The bracelets are usually with the animal's head at the end, that were very common during the Achaemenid era (Curtis & Talis, 2012, 130). A beautiful example of these bracelets is Karlsruhe, Germany. In this bracelet two lions are devouring two rams, still having their heads out of the mouths of the lions (Koch, 2008, 256-257). Of the finest examples of necklaces of this period, some of which are multidisciplinary, five were found from the coffin buried in Susa. The
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 22 most usable gold necklaces, with gems of turquoise and azure stones were decorated, while other simple gold necklaces were lemon shaped (Curtis & Talis, 2012, 131). According to Persepolis motifs, it is clear that the necklace was only for the king and the elders unlike the bracelets (Mousavi, 2011, 169). The most prominent from of Achaemenid earring is an annulated surface which do not produce the complete circle (Curtis & Talis, 2012, p. 131-132). Another type of earrings that is very rare and beautiful in the Achaemenid era have horse-shaped hinge, and were used in the ceremonies. These earrings are from treasures of Russian Akalgori and are unique (Culican, 2006, 137). Griffin is an animal that usually has an eagle's head and sometimes a crown and a lion's body and a wing and sometimes a claw. Griffin species in the Middle East may have appeared during massive migration from the Northeast in the first half of the second millennium. Crowned eagle species became common in Mesopotamia and Syria in the 14 th and 13 th centuries BC (Hall, 2001, 64-65). Mousavi says, The whole composition of animals in art has a long history. In Persepolis and in the battle scene between the king and the legendary animal, we find a greater combination but this composition, known as Griffin, is a pure Elamite art, which was accepted even in Egypt. Achaemenid Griffins of great size were used for capital of column. The Achaemenid Griffins during this period were mostly in stylized form and were abstracted (Jaberansari, 2008, 100-104). By the middle of the 19 th century, western scholars firmly believed that in Achaemenid art, the representation of the winged circle, commonly seen in the upper torso of a dressed man, same as an Achaemenid king, was a symbol of Ahuramazda, the greatest god of Iranians. This background was taken from the land of Assyria, and the symbol of Assyria represented the great god of the Assyrians, in Iran
/ 24 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... too, this symbol should be the emblem of Ahuramazda, Assyrian Iranian counterpart (Shahbazi, 2012, 15). On the other hand, Iranian researchers, also had a hard time believing winged circle, represents Forouhar (in Avesta: Fravashi, and in modern Persian: Frohar) which is usually the same as the species peer and like the human spirit and the angel has been his guardian. It has long been known that the origin of the winged circle in the land of Egypt goes back to the third millennium (Shahbazi, 2012,15-17). This role was probably transferred to the Achaemenids through Assyria and then the Medes (Raff, 1994, 183). The policy of religious freedom pursued by the Achaemenids is well known in the socio-political history of the ancient world. If we see that the Achaemenids kings usually respected the great gods like Murdoch, Bell or Amun and that they even announced themselves messengers, it was more political, but the role of the god Bes may be an exception. Of the Egyptian gods, only Bes was widely accepted throughout the ancient Middle East. The Achaemenids were probably influenced by this general acceptance that used the role of this god in their artwork (Mousavi, 2011, 283-284). 4. Conclusion The Achaemenids entered the realm of history as the adjacent lands with ancient civilizations and historical background in political, social, cultural and civilization terms. The Achaemenid contact with ancient civilizations in the form of conquest of these lands required them to take advantage of the culture and civilization of the advanced nations to make up for the gap. Thus, cultural, artistic and mythological themes were brought to the art and the Achaemenids became indebted to its civilized nations. Inspired by these artistic elements, subsidiary tribes and neighboring civilizations combine and integrate with their indigenous art to create beautiful and unique works of art. In the Achaemenid era special attention was paid to the
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 22 uniformity of the motifs, and this pattern of construction was applied to all art centers. The Achaemenid period has a large geographical distribution and the influence of indigenous and subsidiary tribes on the Achaemenid metal works is quite evident. The existence of mythical motifs and concepts illustrates this claim that can never doubt the myth and its widespread use in ancient peoples' lives, because myth has always been the answer to unanswered questions and this made the myth important in the daily lives of the ancient people. The Achaemenids were no exception. Witnesses this claim to the symbolic motifs and concepts that are often seen in Achaemenid artworks. In the Achaemenid art of jewelry, despite the fact that the number and range of Achaemenid jewelry is limited. This themes is clearly visible on remaining jewelry such as bracelets, necklaces and earrings. For example, during the Achaemenid era, bracelets were commonly worn with animal heads at the bottom. However, the influence of the cultural elements, myths, religion of the earlier tribes and neighboring civilizations on the formation of this context should not be overlooked. Keywords: Jewelry art, Achaemenid, Mythological motifs, Symbols, Jewelries References [In Persian]: Chevalier, J., & Gheerbran, A. (2012). Mythes, reves, coutumes.tehran: Jeihoon Culican, W. (2006). Archaeology and art history in the Median and Persian periods. Tehran: Pazineh Curtis, J., & Tallis, N. (2013). Forgotten empire: the world of ancient Persia. Tehran: Ameh Dadvar, A., & Mobini, M. (2009). Composite beasts in ancient Iranian art. Tehran: Alzahra
/ 26 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... Gheibi, M. (2012). 3500 years history of Persian jewellery. Tehran, Hirman Hall, J. (2001). Illustrated dictionary of symbols in eastern and western art. Tehran: Farhang-e Moaser Jaberansari, H. (2008). Symbolism of Griffin and evolution of its form in pre-islamic art. Mah Honar, 118, 98-105. Khazaee, M., & Safdarian, Sh. (2007). Investigating the evolution of art decorative arrays of ancient Iran from the Medes to the Sasanian end. Modares honar, 2, 37-50 Koch, H. (2008). From Darius. Tehran: Karang Mousavi, M. (2011). A look at the Achaemenid art background. Shiraz: Rakhshid Pope, A. (2008). A survey of Persian art from prehistoric times to the present. Tehran. Roaf, M. (1994). Sculptures and sculptors at Perspolis. Tehran: Scientific and Cultural. Shapourshahbazi, A. (2012). An Achaemenid symbol. Tehran: Nashr o pazhouhesh
مجل ة مطالعات ايرانی دانشکدۀ ادبی ات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان سال هجدهم شمارۀ سی و ششم پاییز و زمستان 1291 بازتاب مفاهيم اساطيری در هنر جواهرسازی دورة هخامنشيان آرزو اسدی)نويسنده مسئول( 9 دکتر فرنگيس درويشی 2 چکيده هنرر جواهرسرازی در کن رار هن ره رای د یگ ر ر د وره هخا من ش ریا ن ن ما ی را نگ ر ش رکوه و عظ م رت امپراطروری کرور کبیرر و جانشرینانش برود. نقرو و نمادهرای منقرور برر جرواهرات و زیورآالت دورۀ هخامنشیان در واقرع نمروداری از پیشرینۀ باورهرا و اعتقرادات کهرن ایرران باستان است که در قالب هنر عصر هخامنشیان خالصه می شود. کاربرد این مفراهیم نمرادین در هنر جواهرسازی این دوره مت ث ر از عناصر فرهنگی دین مههب و اسراطیر ادوار قبرل و نیرز ت ثیرپرهیری از منراطق همجروار امپراطروری هخامنشریان اسرت. هردف از ایرن پرژوهش شناخت و مطالعۀ برخی از نمادها و مفاهیم اساطیری است کره بره صرورت برجسرته در هنرر جواهرسازی و زیوراالت دورۀ هخامنشی به کار رفتهاست. در ایرن مقالره برا بررسری نقرو منقور بر نمونههایی از این آثار مانند دستبندها گردنبندها و گوشوارهها در موزه بریتانیرا مهیو بوستون و لوور مشرخد گردیرد کره بازتراب باورهرا و اعتقرادات در قالرب مفراهیم نمادین در هنر آن دوره بهویژه هنر جواهرسازی به روشنی دیده می شود. شراهد ایرن ادعرا نقو و مفاهیم نمادینی است که به کر ات در آثار هنری هخامنشیان میتوان دید از جملره استفاده از شیر- دال)گریفین( که یک موجود ترکیبی است در دسرتبند یرا بازوبنرد نمرایش فروهر در قالب گردنبند و همچنین استفاده از خدای برس در گوشرواره و آویزهرای تزئینری است. واژههای کليدی: هنر جواهرسازی هخامنشیان نقو اساطیری نمادها زیورآالت. تاریخ دریافت مقاله: 1296/12/14 نشانی پست الکترونیک نویسندۀ مسئول: تاریخ پهیر نهایی مقاله: 1291/11/22 arezoo.asadii@yahoo.com.2 9. دانشآموختة کارشناسی ارشد باستان شناسی واحد کازرون فار ايران. عضو هيأت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه آزاد کازرون فار ايران.
/ 21 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... 1. مقد مه بازنمایی زندگی جانوری و اساطیری یکی از نخستین و نیز جالربتررین نمونرههرای بیران تمایالت زیباییشناختی انسان بوده که ب ر د و ن ش ر ک ن ره تنه را عال ی رق ج راد و یی و آ یین ری ما ی رۀ انگیرز و ترداوم آن در طرول زمران بروده بلکره همچنران کره از کنردهکراریهرای روی استخوان از دورۀ دیرینرهسرنگی یرا در دیوارنگرارههرای غارهرای آلترامیرا پیداسرت شرور و آزادگی که روح هنر را متجل ی میسازد نیز در آفرینش آن در کرار بروده اسرت. در ایرران نیز به همان علل و اسباب زندگی جانوران از آغاز توجه مردمانی را که فطرتای از مهرارت دست و دق ت نظر و رق ت تخی ل برخوردار بودند به سوی خود جلب کرد و اشتیاقشان را بره بازنمایی جانوران برانگیخت. نیازمنردیهرای آیینری احتمراالی در تکروین حراالت انردامی جرانوران و همرراه برا آن نیرومندی باورهای جادویی سبب تکثیر و گستر آن نقشهای نمرادین و اسراطیری بروده است لکن به هر صورت روح هنر شکستناپهیر و فراگیر در نهراد آن آثرار نهفتره اسرت بهطوریکه انگیزۀ نخستین هرچه باشد تبعات آن برخوردار از چنان ویژگیهرای شرگرفی بوده که قاعدتای با ی د از ه م را ن ا بت ر دا ارزش ری نه راد ین ک س رب ک ر رده باش ر د. ب ر د ین من روا ل هنرر جانورنگاری به وجود آمد و با گهر سدهها صورت اشتغال ذهنی مرداومی بره خرود گرفرت که با اشتیا تزلزلناپهیر بر کامیابیهرای درخشران در انرواع آفریننردگی هنرری در سراسرر درازا و پهنای ایران پی گرفته شد. جانورانی که به تصویر در میآمدند عبارت بودنرد از: شریر پلنرگ و گربرۀ وحشری کره مردمان ابتدایی را به وحشت میانداختند و د یگ ر ر ب ر ز ک روهی ق رو چ ک روهی غ ر زا ل و ا ن روا ع گاوسانان که اهلی و مایۀ دلگرمی بودند و نیز عقاب و پرندگان گویی که اینهمره جرانور برای طبع جانورپسند تسکینناپهیرشان بسنده نبود و به ابداع انرواع جرانوران ترکیبری دسرت مری زدنرد و بره تناسرب حرال خروی سرختگیرری و خشرمورزی یرا نررمخرویی بره آنهرا میبخشیدند. به مرور زمان هنر در هر دوره با باورها آیین و مههب ترکیب و تلفیق میشرود و نقرو اساطیری به هنرر راه پیردا مریکنرد)پوپ 279:1217(. نقرو اسراطیری و نمرادین در دورۀ هخامنشی بخش عمده ی از هنر این دوره را دربرمیگیرد که به اشرکال مختلرف در نقرو برجستهها مهرها و فلزکاری این دوره ظاهر میشود. هخامنشریان در حرالی قردم بره عرصره تاریخ نهادند که سرزمینهای مجاور دارای تمردنهرای کهنری بودنرد و جوامرع مرهکور بره لحا سیاسی اجتماعی و فرهنگ و تمردن دارای سرابقه تراریخی بودنرد. تمرا و آشرنایی هخامنشیان با تمدنهای کهن در قالب فتح سرزمینهای مهکور ایجاب نمرود ترا آنهرا بررای جبران خألهای موجود از فرهنگ و تمدن ملل پیشررفته بهرره گیرنرد بردین ترتیرب عناصرر
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 29 فرهنگی هنری و مضامین اساطیری به هنر این دوره راه پیدا کرد و هخامنشیان وامردار ملرل متمد ن آن روزگار گردید و با الهام از این عناصر هنری اقوام تابعه و تمدنهای همجروار و ترکیب و تلفیق آن با هنر بومی خود به خلق آثار هنری زیبا و منحصربهفردی دسرت یافتنرد. در عصر هخامنشیان به یکدستی و برابربودن نقو توج ره خاصری مریشرده و ایرن الگروی ساخت در تمام مراکز هنری اجرا میشدهاست)خزائی و صرفدریان 41-1216: 42(. آثرار دورۀ هخامنشی با پراکندگی جغرافیایی زیادی روبرو است و تر ثیر اقروام برومی و تابعره در آثار فلزکاری هخامنشیان کامالی مشهود است. ایالم در گروه هنرهای اقروام برومیقررار دارد که ت ثیرات کلی بر هنر هخامنشیان داشتهاست. دلبستگی ایالمیان به هنر نمادین سبب ایجراد آثاری شده که دارای ویژگی های هنر ایالمی میباشد. فراوانرری نقررو جررانوران)در برابررر نقررو انسررانی( و بررهویررژه موجررودات افسررانهای و خیالانگیز که بسیاری از آنها را باید جزء نروآوریهرای ایالمریدانسرت بخرش تاریرک و شگفتانگیز این هنر را کمی روشن میسازد )موسوی 19-11:1291(. روایرات مربروط بره جانوران در اساطیر جهان باستان و اعصار متاخر فراواناند. بسیاری از جانوران و گیاهران در قبایل از تقد برخوردارند و نقش توتمی ایفامیکنند حتی ایزدان حیوانی و گیاهی نیز در این گروه از اساطیر بهچشممیخورد.گیاه و جانور جلوهای از قداسرتند و در جرادوی زمران شکار کشاورزی نقش مهمی بهعهدهدارند. بدون تردیرد تروتمپرسرتی ماننرد سرایر عبرادات مههبی نتیجۀ تر یا امید به کمک خدایان بوده است زیرا انسانها از نیرومندی جرانوران میترسیده و یا از ارواح حیوانات و ارواح مخفی در نباتات نگران بودهاند تا اینکره بتردریج خرردایان حیرروانی تبرردیل برره خرردایان انسررانی شرردند امررا مشخ صرات روحرری و بعضری از ویژگیهای جسمیآنها در خدایان انسانی مشهود است. اغلب خدایان بابلی و مصری صورت انسان و بدن حیوان داشتهاند این موضوع انتقرال از مرحلۀ حیوانی را به مرحلۀ انسانی نشان میدهد. نقشمایۀ موجرودات تخی لری و نیمرهخردایی در ایالم و بینالنهرین بسیار رایرج برود. در دوران او لیره تمردن ایرالم ایرن موجرودات فرو طبیعی ترکیب غریبی داشتند نیمه انسان- نیمه نبات نیمره انسران- نیمره مرار نیمره انسران نیمه بز و غیره. این ترکیبها در بین النهرین نیز متداول بوده است اما ظاهرای ایالمیها حرس تخی ل قویتری داشتند. ایالمیهرا موجرود تخی لری گریفین)شریر- دال( را بره عنروان محرافظ معابرد ابرداع کردنرد کره بررای سرومریهرا ناشرناخته برود. در مردخل پرستشرگاه ایالمری تندیسهای شیر و گاو یا گریفینهایی قرار میگرفت)دادور و مبینی 16-1211: 21(. هدف از این مقاله بررسی تعدادی از اساطیر و مفاهیم نمادین شاخد در هنر جواهرسازی دورۀ هخامنشیان بوده که بخشی از پایاننامۀ مقطع کارشناسی ارشد تحت عنوان بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر فلزکاری هخامنشی است. در اینجا ابتدا به صورت
/ 21 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... مختصر به هنر جواهرسازی در دورۀ هخامنشیان اشاره خواهیم کرد سپس به معرفی چند نمونه از جواهرات و زیورآالت برجسته دورۀ هخامنشیان که شامل مضامین اساطیری و نمادین میباشد میپردازیم و این آثار را براسا نقو اساطیری مورد بررسی قرار خواهیم داد. 9-9. شرح و بيان مسئله اندیشۀ انسران طری تراریخ همرواره در مقابرل ناشرناختههرایی همچرون آفررینش مررگ و قدرتهای عظیم طبیعی قرار گرفتره و در بسرتر نیراز بره درك هرآنچره خرارج از توانرایی و دستر بوده خدایان و اسطوره های ق درت من د پ را ب ره ع ر ص ره ذه رن نه راده و کنت ر ر ل نی ر وه رای هستیبخش یا اهریمن را در دست گرفتهاند. با تشکیل حکومرت هخامنشری هنرر فلزکراری تحو ل یافرت و جایگراه ویرژهای در صرنعت ایرن دوران پیردا کررد. در ایرن عصرر فرهنرگ فرهنگی تلفیقی و تمد ن آن به صورت ترکیبی است. هنر این دوره متآث ر از هنرهرای کلرده آشور مصر آسیای صغیر و یونان و مردمان بومی ساکن نجد ایران بودهاست. در ایرن دوره اسطوره و نمادگرایی پیچیدهای خلق شد که ایدئولوژی پادشاهی و خداشناسری جدیردی را با یکدیگر درهم آمیختهاست. نمادها تجل ی ایدهآلها- حقرایق و ارز هرای مطلرق انسرانی یک دوره و یا یرک قروم از جوامرع بشرری و اسرطورههرا انگیرزهای بررای پیردایش نمادهرا میباشند و اینگونه است که دو مقولۀ نمراد و اسرطورههرا در دورۀ هخامنشری در کنرار هرم معنی پیدا میکنند. تصاویر اسطورههایی که از این دوره باقی ماندهاند با روند تکاملی تفک ر انسان در حوزه ادیان- اسطورهشناسی و جهانشناسی همسرو بروده اسرت. عناصرر نمرادین و رمزگونه دورۀ هخامنشی نمودار فرهنگ این دوره است. 2-9. پيشينة پژوهش تاریخچۀ اسطورهشناسی در ایران با تاریخ هفتاد سال مردمشناسی در ایران گره خرورده و نخستین پژوهشهای اسطورهشناختی و پژوهش در افسانهها از اوایل سدۀ چهاردهم هجرری شمسی آغاز گردیده است. ابراهیم پورداوود مهرداد بهار ابوالقاسرم اسرماعیلپرور جرالل ستاری ژاله آموزگار و شاپور شهبازی در این عرصه تال بیوقفهای داشتهاند.آرتور پوپ و فیلریس اکررمن و جران سیمپسرون آثرار فلزکراری هخامنشری بررسری کرردهانرد. باربرارا آرمبروستر کورتیس و اوزگان نیز در مقاالت مختلفی به معرفی گنجینههای فلزی بهدست آمده از مناطق مختلف آسیای صغیر قفقراز و...پرداخترهانرد. محمردتقی احسرانی در کتراب هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران بره بررسری آثرار فلرزی در ادوار مختلرف پرداختره و گانتر و پل جت در کتاب فلزکراری در دوران هخامنشری اشرکانی و ساسرانی اطالعراتی از دیدگاه تاریخ و فنون تزئینی بهکاررفته بر آثار فلزکاری را عرضه مینماینرد. مهرآسرا غیبری در کتابی تحت عنوان 22111 سال تراریخ زیرورآالت اقروام ایرانری بره بررسری جرواهرات
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 21 ادوار مختلف پرداخته است. به غیر از ایرن مروارد مطالعرات زیرادی در حروزۀ جواهرسرازی هخامنشیان صورت نگرفته و به صورت پراکنده در کتب و منابع به آن اشاره شدهاست. 3-9. ترورت و اهمي ت پژوهش از آنجایی که در منابع فارسی و الترین در مرورد مفراهیم اسراطیری در هنرر جواهرسرازی هخامنشیان اشاره نشده و همچنین کتاب جامع و تخصصی در ایرن براره موجرود نیسرت در این پژوهش سعی بر آن است بره بررسری ایرن نقرو در هنرر جواهرسرازی هخامنشریان بره صورت اجمالی اشاره نماییم. 2. بحث و بررسی 9-2. هنر جواهرسازی در دورة هخامنشيان در طول دوران حکومت هخامنشیان ثروت و رونرق فراوانری برهویرژه در مراکرز دربراری وجود داشت. مؤی د این امر منابع تاریخی عهد باستان و ترا حردی کشرفیات باسرتانشناسری اسرت هرچنرد کره جرواهرات چنردانی از ایرن دوره برر جرای نمانرده اسرت. مهرمتررین مجموعههای به دست آمده از ایران گنجینۀ داخل یک تنگ آب که در نزدیکری یکری از کوشکهای پاسارگاد یافت شده جواهرات همراه اسکلتی در یک تابوت برنزی در شو و قسمتی از گنجینه ی جیحون هستند. اکنون به این فهرست میباید جرواهرات معرروف بره»گنجینه ی اردبیرل«در مروزۀ میه روی ژا پ رن را ا ض رافه کن ریم ا م را ه مچ رو ن س را ی ر نمونرههرای جواهرات اخیر هخامنشی این یافتهها هم تمامای فاقد گزار رسمیکشف هستند. در مناطق دورتر در گرجستان و از گنجینۀ لیدیا در ترکیه غربی نمونههای بری نظیرری از جواهرات هخامنشی یافت شدهاست همچنین در هنر هخامنشی هم نمودهایی از جرواهرات وجود دارد برای مثال در نقشبرجستههای تخت جمشید آجرهای لعرابدار قراببنردهای کاخ شو مجسمۀ داریو در شو و تندیس پتاهوتپ )Petahhotep( خزانرهدار مصرر در زمان داریو اول که در لبا ایرانی تصویر شدهاست. این مجسمه هم اکنون در مروزۀ بروکلین نگه داری میشود. به رغم این واقعیت که تعداد و گستره ی جرواهرات هخامنشری محدود است مجموعههای موجود شامل برخری نمونرههرای باشرکوهانرد از ایرن رو راجرر موری میتوانست بنویسد:»برخی از چشمگیرترین نمونههای این دسرتسراختههرا کارهرای دستی استادکارانی است که از سوی شاهان هخامنشی و دربارهایشان به کار گرفته میشدند و در میان جواهراتی که آنها ساختهاند یافت میشود.«)کرتيس- تاليس ٣١93:٣١0(. جواهرات هخامنشی از طریق کیفیت عالی تزئینات پرزر وبر مرص ع کره خصیصرۀ ایرن دوره است مشخد میشوند. در این سبک جرواهرات مختلرف برا قطعراتی از سرنگهرای قیمتی آبگینه سرامیک)شیشه ای( و شاید مینا همه به رنگهای گوناگون تزئین میش در ند.
/ 22 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... این قطعات در داخل تورفتگیهای روی سطح قطعۀ طرال کرار گهاشرته شرده و بره وسریلۀ سینابار)سولفات جیوه که به طور طبیعی در ایران یافت میشود(یا قیرر در جرای خرود ثابرت میشدند. ما به واسطۀ کتیبۀ پی بنای کاخ داریو در شو میدانیم کره حرداقل بخشری از طالی مورد استفاده در این دوره از بلخ)در شمال افغانستان(ت مین میشد. این طور تصو ر میشد که سن ت میناکاری مشب ک پرزر وبر در جرواهرات از مصرر بره ایران عهد هخامنشیان منتقل شده است یعنی جایی که سن ت ساخت جواهرات پرزر وبرر به دوران پادشاهیهای میانی هزارۀ دوم. م باز میگردد. این دیدگاه با این واقعی ت ت ییرد میشود که داریو در کتیبۀ پی بنرای کراخ شرو مریگویرد:»طالکرارانی کره طال]یعنری طالکاریهای کاخ[ را ساختند مادی و مصری بودند... «نقش این زرگران در ساخت بنرای کاخ روشن نیست اما آنان به طور حتم استادکاران صرنعتگری بودنرد کره احتمراالی سراخت جواهرات را نیز بر عهده داشتند. به هر حال مقبرۀ ملکههای آشوری مکشوفه در نمرود دارای قسمتهای ممتاز متعرد دی از جواهرکاریهای رنگین و پرزر وبر است. این امر نشران مریدهرد کره صرنعت مزبرور پیش از آن در شر میانه باستان در سدههای نهم و هشتم. م به وجود آمده و توانسته برود به آسانی از آشور به ایران عهد هخامنشیان برسد)کرتيس- تااليس ٣١93:٣١0(. برا تکیره بر ایرانیهای بلندپایهای که در نگارههای تخت جمشید به تصویر کشیدهشدهاند مریتروانیم ارزیابی خوبی از زیرورآالت آن دوره داشرته باشریم. در ایرن نگرارههرا مردهرا گرردنبنردی ضخیم ساده ساخت و یا تابدار بر گردن دارند. در کاخ داریو زنجیرهای سراختهشرده از فلز قیمتی در نگارهها نصب شده بود)کخ 226-222:1217(. 2-2. زيورآالت دورۀ کرراربرد تزئینررات پرررزر وبررر در جواهرسررازی هخامنشرریان در دسررتبنرردها گوشوارهها سینهریزها گردنبندها و آرایههای لبا ها به چشم میخورد)ر.ك: کررتیس و تالیس 121:1292(. در اینجا به شرح هر یک پرداخته میشود. 9-2-2. دستبندها دستبندها معموالی با سر حیوان در انتهای آن در طول دوران حکومت هخامنشیان رواج بسیار داشتند)کرتیس و تالیس 121:192(. قالرب یرک چنرین دسرتبنردی از خزانرۀ تخرت جمشید به دست آمدهاست. نمونۀ زیبایی از ایرن دسرتبنردها در کارلسرروهۀ آلمران حفرظ میشود. در این دستبند دو شیر در حال بلعیدن دو قوچاند که هنوز سرهایشان از دهران شیرها بیرون زدهاست همچنین تمام بدن حیوان در برخی دسرتبنردهایی از ایرن دسرت بره کار گرفتهمیشد. نمونۀ خوبی از این حالت در میان اشیای گنجینۀ جیحون در لندن موجرود است. در این نمونه دستبند از دو پرندۀ شکاری که در اصل جواهرنشان بودهاند تشرکیل
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 22 شده و بدن آنها دور دستبند چرخیده است. این دستبند فقح به وسیلۀ بلنردپایگان ایرانری استفاده نمیشد حتی سربازهای نگهبان نگارههای آجر لعاب دار در شرو ترا جرایی کره قابل تشخید است دستبند طرال برر دسرت دارنرد. از گرور زنری از دورۀ هخامنشریان در شو زیورآالت پرارز زیادی از جمله دستبندهای معمولی با سرشیر بره دسرت آمرده است )کخ 227-226:1217(. دست بند و گردنبندهایی که پارسیان در نقو تخت جمشید با خود دارند سدهها پریش از آنها نیز مورد استفاده ملتهای دیگر بودهاست و احتماالی مادی و پارسریان هرر دو تحرت ت ثیر تمدنهرای دیگرر برودهانرد. نمونره ه را یی ک ره از آس ریای غ ر ب ری ب ره دس رت آمردهانرد برا بازوبندهای هخامنشی تفاوت چندانی ندارند. بسیاری از شاهان آشوری در اوایل هرزارۀ اول. م نیز از همین بازوبندهایی که سر آن به شکل سر یا تنه حیوان برود اسرتفاده مریکردنرد. سرناخریب پادشراه آشرور در سرده هفرتم. م نیرز در بیران ویژگریهرای سرپاهیان پادشراه ایالم)هومبان- نیمنا( میگوید:»حلقههای سنگین از طالی درخشان بر مچهای خود دارنرد«. اما سازندگان مفرغهای لرستان نیز از دیرباز به سراخت ایرن اشریاء تزیینری حتری از اواسرح هزاره دوم. م روی آورده بودند. نمونههای کهنتر و البته بسریار هماننرد برا شریوۀ هنرری هخامنشیان را نیز میتوان از یافتههای زیویه در شرمال غررب ایرران سرراغ گرفت)موسروی.)171-169:1291 در مجسمۀ شو نیز داریو دستبندی به دست دارد که با دو سر گوساله ترزیین شرده است. همچنین تندیس پتاهوتپ گنجینرۀ مصرر در دوره ی داریرو کره امرروزه در مروزه بروکلین است به سبک ایرانیان دستبند گردنبند و سینهریز دارد. دستبنردهرای طرال برا سر بز کوهی در قسمت انتهایی و مکشوفه از پاسارگاد جزو نمونرههرای پرر کرار جرواهرات است که با ملیلهکاریهای دانهدانه زینت داده شدهاند. در گنجینۀ جیحون قسمتهای انتهایی دستبندها با سررهای شریر شریر- دال قروچ برز مرغابی بز بالدار و پروتوم )سر حیوان با نیم تنه انسان(کار شدهاند. این دستبندها به یرک سن ت شر نزدیک دیرپا تعل ق دارنرد ولری ویژگری جدیرد در ایرن دوره کراربرد گسرتردۀ کارهای جواهرنشران پررزر وبرر اسرت. بسریاری از دسرتبنردها ترورفتگیای بررای کرار گهاشتن جواهرات درست در پشت سرهای حیوانات غالبای به منظور خلق جلوههای خاصری همچون یال یک شیر دارند. بهترین نمونههای دستبندهای جواهرنشان مربوط به گنجینره جیحون است. این دستبندها با سرهای شیر- دال در انتها کار شده و بره صرورتی اصریل برا سنگهای قیمتی رنگارنگ آبگینه و سرامیک تزئین شدهاند. دو دستبند دیگر در گنجینه جیحون با سر بز بالدار و گاو نر تزئین شدها د)ن کرتیس- تالیس 121:1292(.
/ 24 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... گزنفون در آناباسیس میگوید: دست بندها جرزو هردایایی بودنرد کره در میران ایرانیران ارز زیادی داشتند. ارز باالی دستبندها با این واقعیت مشخد میشود که در نقرو آپادانا در تخت جمشید دستبندهایی با سرهای بزرگ حیوانات در حال تقدیم بره شراه از سوی چهار گروه از نمایندگان اقوام مختلف نمایش داده شدهاند. این نماینردگان از گرروه اول مرادی گرروه ششرم لیردیایی گرروه یرازدهم سرکاییهرای تیزخرود و گرروه هفردهم سغدیانیها هسرتند. در یرک مورد)نماینردگان گرروه ششرم( انتهرای دسرتبنردها بره شرکل گریفینهای بالدار و قابل مقایسه با النگوهرای گنجینرۀ جیحرون هسرتند )کررتیس- ترالیس 121:1292(. یکی از بهترین دستبندهایی بهدستآمده مربوط به گنجینۀ جیحون است کره دو سر آن به شکل سر و تنه دو شیر- دال درآمده و در بین اندامهایش نیز فرورفتگریهرایی برای نشاندن سنگ یا گوهرهای قیمتی ایجاد کردهاند. در چنرین نروع تزئینری کره پیشرینهای کهن دارد به احتمال زیاد متر ث ر از هنرر مصرر بروده اسرت )موسروی 171:1291(. در مروزۀ میهو) Mihoo ( ژاپن دو دستبند یکی با پایانۀ دو سر مرغابی و دیگری با پایانۀ دو سر پرنده که پشت به پشت هم هستند وجود دارد)غیبی 191:1291(. 2-2-2. گردن بندها عالیترین نمونۀ گردنبندهای این دوره که بعضی از آنها چند رشتهای هستند از ترابوتی مدفون در شو جایی که حداقل پنج گردنبند در آنجا یافرتشرده بره دسرت آمردهانرد. پرکارترین گردنبندهای طال با نگینهایی از سنگهای فیروزه و الجورد تزئین شدهاند در حالی که سایر گردنبندهای سادۀ طال لیموی شکلاند. در گنجینۀ جیحون گردنآویزهرایی وجود دارد به شکل حلقههایی که دو الی سه بار ماننرد فنرر بره دور خرود پریچ خروردهانرد و قسمت انتهای آن به شکل سر شیر بز یا قوچ است. آنها دارای تزئیناتی شیاردار نیرز هسرتند. یک نمونۀ چشمگیر از این گردنآویزها که در انتهای آن سرشیر دارد از شرو پیردا شرده است. داریو سوم در نقاشی موزائیک اسکندر در پمپئی یک گردنآویزی به گردن دارد کره انتهای آن سر حیوانی است همچنین تندیس پتاهوتپ گردنآویزی دارد کره انتهرای آن بره شکل بزهای کوهی دراز کشیدهاست)کرتیس تالیس 1292:121(. با توجه به نقو تخت جمشید مشخد است که گردن بن د ی را ط رو تنه را و ی ر ژه ش راه و ب زر گ را ن اس رت ب ر ر خ رال ف دستبندها. استفاده از چنین طو هایی رواج کمتری داشرتهاسرت حتری شراهان آشرور نیرز معموالی گردنبند بستهاند نه طو. به طور کلی رواج طو بیشتر در همان اوایل هزارۀ اول. م بودهاست. با توجه بره ایرن که از محوطههای دورۀ آهن در سوریه فلسطین آشور یا بابل طو به دست نیامردهاسرت برخی معتقدند که این طو ها از راه قفقاز به ایران وارد شردهانرد. البتره در ایرن میران نمونرۀ
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 22 طو های ساده و طو های پیچخرورده از سریلک و گیران و نمونرههرای فرراوان دیگرری از گروه مفرغهای لرستان را نباید فرامو کرد)موسوی :169(. 1291 گرردنبنردی از جرنس طال مرص ع به سنگهای عقیق و فیروزه که روی آن نقرشهرای صرحنههرای شرکار انسران پرنده و اهورامزدا است. این گردنبند در موزۀ میهو ژاپن قررار دارد. گرردنبنرد دیگرری در موزۀ ملی ایران قرار دارد با آویزهایی از شیرهای حک اکی شده در میان مهرههایی از طرال و سنگ که از همدان کشف شده است)غیبی 117-116:1291(. در پاسارگاد نیز گردنبندی طال در کوزهای سفالی همراه برا اشریای دیگرری یافرت شرده است که شامل آویزهای قالبی مختلف به شکل چهرۀ کامل خدای»بس«سر انسانی با کاله یا تاج مسط ح سر کامل بز کوهی و سر کامل یک شیر غر ان است )کرتیس 121(. 1292: 3-2-2. گوشوارهها شاخدترین شکل گوشوارههای دورۀ هخامنشی به صورت یک سطح حلقوی است که دایرۀ کراملی را پدیرد نمریآورد ب را ی ر ک ق س ر مت ب راز دارای گی ر ره در س ر مت چ رپ ب راالی گوشواره و یک میلۀ نگهدارنده و مت صلکننده برای ثابرت کرردن آن در گرو. ایرن میلره معموالی در داخل حفرهای قررار گرفتره و بره وسریلۀ دو خرار کوچرک در جرای خرود ثابرت میشدهاست. حالتهای ساده تر این گوشوارهها یک سرطح صراف برا سروراخی در مرکرز است که گاه اطراف لبۀ آن با قطراتی شبیه به شبنم روی برگ گیاهان احتمراالی بره تقلیرد از گلها تزئین شده است. نمونهای نقرهای از بابرل وجرود دارد و یرک نمونرۀ طرال از»برس «خدای کوتولۀ مصری که یک مضمون رایرج در امپراطروری هخامنشری محسروب مریشرد. گوشوارهای باشکوه از این شکل برهدسرتآمرده از ترابوتی مردفون در شرو کره تزئینرات پررزر وبرقری از فیرروزه و الجرورد دارد. پرکرارترین نمونرههرای ایرن نروع گوشرواره از گنجینهای در نزدیکی یکری از کوشرکهرای پاسرارگاد بره دسرت آمردهاسرت. شرکل ایرن گوشوارهها با مفتولهای طال و ترکیب استادانۀ ملیلهکاری و دانهکاری برجسته پدیرد آمرده است. همۀ آنها آویزهایی دارند یا سوارشده بر بدنۀ گوشواره یا آویزان از آن یا ترکیبری از هر دو نمونه هستند)کرتيس- تاليس ٣١93:٣١0(. گوشوارههرا در تخرت جمشرید و آجرهرای لعرابدار قراببنردیهرای شرو برر گرو اشخاصی که لبا های پارسی و مادی پوشیدهاند دیده میشود. بهطورکلی به نظر میرسرد این گوشوارهها فقح حلقههای دایره ای شکل س راده ای ه س رتن د ا م را گ راه ش ربیه ه م را ن ش رکل مسطحی هستند که توصیف کردهایم. تندیس گاوهای نر با سر انسان که در کنار درگراههرا و بر روی ستونهای تختگاهها ظاهر میشوند گوشوارههای هاللریشرکل برر گرو دارنرد که در آشور حالتی عمومی بودند و منش آشوری تندیسهای گاو نر با سر انسان را منعکس میکنند. بسیاری از نماینردگان هدیره در دسرت در نقرش برجسرتههرای آپادانرا حلقرههرای
/ 26 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... دایرهایشکل با آویزهایی قطرهمانند بر گو آویختهاند. عالوه بر آن گوشوارههرا بخشری از جامۀ شاها نه بود ن د. ب د ین لح را اس رت ک ره آر ی را ن م رور خ یو ن را نی س ر دۀ دوم مریالدی بره گوشوارههای طال با نگینهایی از سنگهرای قیمتری در میران جرواهرات گررانبهرای مقبررۀ کور در پاسارگاد اشاره میکند)کرتیس تالیس 122-121(. 1292: نوع دیگری از گوشوارههای هخامنشی که بسیار نرادر و زیبرا اسرت دارای آویزهرایی بره شکل اسب که در تشریفات از آن استفاده مریشرد. ایرن گوشرواره از گنجینره آکرالگوری روسیه به دست آمده و در نوع خود بیهمتا است)کالیگان 127:1212(. گوشوارۀ زیبای دیگری در موزۀ متروپولیتن نیویورك وجرود دارد. در دایررۀ میرانی ایرن گوشواره ایزدی با چهار با ل و ی ر ک د م در ه رال ل م راه تص رو ی ر ش ر ده اس رت. در پرالكهرای طالیی از سارد نیز این ایزد دیده میشود. پیرامون این تصویر هفت دایره قررار دارد. در هرر یک از شش دایره مرد کوچکی در هالل ماه و در دایرۀ وسح در قسمت پرایین قررار دارد. این گل شبیه گلهای لبا شاه است. این گوشواره مرصع به سرنگهرای رنگری بروده کره فقح چند فیروزه از آن بر جای مانده است)کخ 227-226:1217 221(. در ادامه به ترتیب نقو به کار رفته برر روی دسرت بنردها گرردن بنردها و گوشروارههرا بررسی می شود. 3-2. شير- دال)گريفين( حیروانی کره معمروالی دارای سرر عقراب و گراهی تراج و بردن شریر و برال و گراهی پرای چنگالدار است. این جانور دارای اصل و نسبی باستانی است و تا زمان حاضرر در عالیرم و نشانههای نجبرا براقی مانردهاسرت. در دورۀ س ر لطنت ق ر د یم ف رع رو ن ب ره عن روا ن ی ر ک ف راتح پیروزمند تا اندازهای مشابه با سر شاهین هورو بر روی بدن نشان داده میشد که نمرادی مرکب از مراقبت و نیرو به شمار میآمد. این گونه تا دورۀ اخیر مربوط به تاریخ مصر براقی ماند و نماد انتقامجویی یا پادا به شرمار مریرفرت و در روزگرار یونانیران برا»نمره سریس«)Nemesis( یکسان شمرده میشد. گونرۀ شریر- دال در خاورمیانره ممکرن اسرت در طری مهاج رت عظ ریم از ش ر ما ل ش ر رقی در نی م ره ا و ل ه ر زاره د و م ظ راه ر ش ر ده باش ر د. گو ن رۀ عقراب تاجدار در بین النهرین و سوریه در سدههای چهاردهم و سیزدهم. م متداول شرد. بردین صورت یا در حال استراحت است که شاید تجس م مرگ باشد یا به طور نمونره بره دیگرر آفریدگان حمله میبرد نقرشمایرهای کره برر روی مهرهرای اسرتوانهای شرکل آشرور میانره )سده 12-14. م( متداول است. این شکل در میان جانوران مقرد در هنرر خاورمیانره ترا روزگار ایران دوره هخامنشی ادامه داشته است. شیر- دال بره عنروان نگهبران طرال از قرول پلینی) Pliny (گرفته شدهاست. در یونان شیر- دال بررای آپولرو و آتنره مقرد برود )هرال 62-64:1211(. موسوی میگوید:کالی ترکیرب حیوانرات در هنرر سرابقه دیرینرهای دارد. در
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 27 خود تخت جمشید و در صرحنۀ نبررد شراه و حیروان افسرانهای برا ترکیرب بیشرتری روبرهرو میشویم اما این ترکیب شیر- دال)شاهین( را که به گریفین مشرهور اسرت بایرد یرک هنرر ناب ایالمی دانست که حتی در مصر نیز پهیرفتهشد. در میان سرومریان نیرز موجروداتی ایرن چنینی مثالی موجودی با تنه پرنده و سر شیر به نام»ایمدوگود«وجود داشت. شکل معمول شیر- دا ل در ن زد ا یال میا ن ه ما ن تن ره ش ری ر و ب را ل س ر ر و پاه رای ش راهین ب روده است اما این ترکیب میتوانسته تغییر کند چنانکه هخامنشیان در برخی از نقو خود در آن تغییراتی دادهاند)موسوی 91-19:1291(. به احتمال زیاد میتوان گفت که آسیا خاستگاه گریفین یا شیر دال مریباشرد. هرردوت از رشته کوهی به نام ) Issedones (در شمال آسیا نام بردهاست. این نظر مؤی رد فرضریهای اسرت که گریفین را متعل ق به سکاهای شمال آسیا مریدانرد و معتقرد اسرت عقایرد و باورهرا حرول گریفین توسح مهاجرت این قوم به نقاطی مانند ایران و یونران رفترهاسرت. امرا در ایرن میران برخی خاستگاه و ریشۀ گریفین را مربوط به هند و تمدن باستانی آن میدانند. میتوان ریشۀ باورها را دربارۀ گریفین در داستانها و افسانههای قوم هند و ایرانی نیرز جسرتجو کررد. امرا نظر قابل توجه دیگری نیز وجود دارد و آن این است که در هنرها گریفین برای اولرین برار در هنر بینالنهرین و مصر باستان تجل ی یافت. نکتۀ دیگری که در بیشتر این نظرهای مشترك است ایرن اسرت کره هرر یرک بره نروعی گریفین را ساکن کوهستانهای رفیع و متعل ق بره نقراطی مریداننرد کره از گنجینرههرای طرال برخوردار بوده و شاید از همین رو است که در بحث نمادگرایی یکری از نمادهرایی کره بره این پدیده نسبت داده میشود طال حس طالدوستی و نگهرداری و مراقبرت از گنجینرههرای طال است. از آن جایی که گریفین یا شیردال موجودی ترکیبی از شیر و عقاب میباشد از یک سرو دارای برخی از نمادهای این دو موجود مقد و باسرتانی اسرت و ازسروی دیگرر برخری از مفاهیمیکه به آن نسبت داده شده مختد گریفین میباشد. شیر که از موجودات مقرد و نمادین اکثر تمدنهای باستانی و از جمله ایران میباشد نمراد جرانوری ایرزد مهرر در ایرران باستان بوده و حافظ و نگهبان سرزمین قلمداد شرده و بره مناسربت دارا برودن قردرت زیراد مظهر نیرو و قدرت پادشاه و مظهر مبارزه معرفی شدهاست. شیر مهمترین نماد مهر است چراکه وی چهارمین مرتبره از مراترب ایرزد مهرر و نخسرتین مرتبه از مراتب اعلی به شمار میرفت. در ایران باستان عقاب نشانگر عقاید مههبی بوده و با بالهای گسترده نشانۀ برتری حمایت و مظهر خدای توانایی بوده اسرت. بنرابراین مریتروان دریافت که شیر دال یعنی ترکیب دو جانداری که یکی شاه حیوانات و دیگری فرمرانروای آسمانها دانستهاند تجلی و مظهر چه مفاهیمیبوده است. مهمترین نمرادی کره بره گرریفین
/ 21 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... نسبت داده شده خورشید است. متخص صان هنر باستان گریفین را موجودی شرقی و آن را نماد خورشید و روشنایی میدانند. گریفین یا شیردال نمادی از قدرت عظیم پادشاه نیرروی فو العاده توانایی لشکریان و همچنین نیروی محافظ و نگهبان بودهاست. نقش گریفین همهجا بازگوکنندۀ صفات مثبت مانند حمایرتکننرده و نگهبران قدرتمنرد وفادار و موجود نجیب و شریف نبودهاست چنانکه در بعضی از باورها و هنرها نیروی شرر نیز به آن نسبت داده شدهاست که میتوان در این راستا بره اسرطورههرای برینالنهررین ماننرد اسطورههای بابلی سومری و آشوری اشاره کرد. از جمله بین اسطورههرای سرومر حماسرۀ انزو مشهور است. در این حماسه انرزو کره جرانوری پرنردهشرکل برا سرر عقراب و شربیه بره گریفین در نقش برجستههرا تصرویر شرده پرنردهای شررور و غاصرب و جراهطلرب اسرت و درنهایت نیز اگر چه فرزند»انو«1 است لیکن قهرمان حماسه نینورته 2 او را شکست میدهد. همین اسطوره روایت بابلی هم دارد تنها با ایرن تفراوت کره قهرمران حماسره نینگیرسرو 2 است. جالب توجه اینکه نینگیرسو از خدایان سومری هم بوده و مردم الگا آن را مقرد میشمردهاند. نشانۀ مخصوصش عقاب شیرسر است. جررانوانی خیررالی شرربیه برره گررریفین در حماسررۀ بررابلی انررو یررا الرریش در توصرریف نبرررد وروك خدای پهلوان با دیوان پیر تیامات نیرز ذکرر شرده اسرت. در نمونرهای نیرز جنرگ همین قهرمان یا خدا در حال جنگ با جانوری که نیمیشیر و نیمیعقاب است و باید کشرته شود تا زمین از حرارت آن نسوزد. شاید همین باورهای مردم بینالنهرین بوده کره در دوران هخامنشی نیز از آن ت ثیر گرفته و در کنار شیردال کره مظهرر نمرادین مفراهیم مثبرت و خیرر بوده موجودات هیوالیی نیز شبیه به گریفین با سر و بدن و دسرتهرایی هماننرد شریر و تنری پوشیده از پر و بال و پاهای چنگال دار تصویر شدهاست. گریفین از لحا فرم هنرری موجرودات خراص دوران هخامنشری شردهاسرت و بیشرترین نمونهها و بهیادماندنیترین گریفینها را در بین تمرام دوران نمرایش دادهانرد. گرریفینهرای هخامنشی از اندازههای بزرگ برای سرستون تا ابعاد کوچک برای زیورآالت سراخته شرده اند. گریفینهای هخامنشی در این دوره بیشتر فرمیاستیلیزه شده و انتزاعی دارنرد. گرو هرا در طرفین به طرف باال جزء الینفک گریفین هسرتند. ت ثیرپرهیری از هنرر برینالنهررین را در شکلگیری فرم گریفین در این دوران نبا ی ر د د ور از نظ ر ر داش رت. ن رو ع د یگ ر ر گ ر ر یفین ک ره مختد دوران هخامنشی و از ابداعات این زمان میباشد گرریفین شراخداری اسرت کره در نمونههای زیورآالت هخامنشی دیده میشود. روی این زیورآالت)بازوبند یا دستبنرد( بره
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 29 ترکیب سر عقاب و دستهای شیر با پنجه پرنده دو شاخ نیرز اضرافه شرده اسرت کره جنبرۀ احترام و تقد این موجود را مضاعف میکند)جابر انصاری 114-111(. 1217: تصویر 1 - بازوبند طال نقش شیر دال ارتفاع 12/1 سانتی متر قطر 11/27 سانتی متر وزن 297/1 گرم هخامنشی گنجینۀ جیحون موزه بریتانیا )Mrvnd-2.persianblog.ir( تصویر 2 - دستبند با پایانۀ شیردال نقش برجستۀ تخت جمشید هیئت نمایندگی لیدیایی پلکان شرقی کاخ آپادانا)غیبی 119:1291( 4-2. قرص بالدار)فروهر( تا میانۀ سدۀ نوزدهم پژوهنردگان غربری قاطعانره عقیرده داشرتند کره در هنرر هخامنشری بازنمایی دایره بالدار که معموالی همراه با نیمتنه براالیی مرردی برا جامرههرایی هماننرد یرک
/ 41 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... پادشاه هخامنشی دیده میشود نماد اهرورامزدا برزرگتررین خردای ایرانیران اسرت. ایرن دیدگاه معموالی با پهیرفتن این پیشزمینه به وجود آمدهاست که چون این بنمایه از سرزمین آشور وام گرفتهشده و در آنجا نماد آشور خدای بزرگ آشوریان بوده است در ایران هم این نماد باید مظهر و نشانۀ اهورامزدا همتای ایرانی آشور بوده باشد)شهبازی 12:1291(. بال نماد آزادشدن و خروج از جسم بوده و در ارتباط با پروردگرار و هرآنچره اسرت کره بتواند به او نزدیک شود. همواره میان خورشید و پرندگان فراخبالی نظیر عقاب و باز ارتباط نمادین برقرار بودهاست چنران ک ره در مص ر ر باس رتا ن ب راز و عق راب ن م راد خورش ری د مح س روب میشدند )شوالیه گربران 27(. 22:1279 از سروی دیگرر پژوهنردگان ایرانری هرم سرخت عقیده داشتند دایرۀ بالدار نشاندهندۀ فر و هر)در اوستایی:»فروشی«Fravashi و در فارسی امروزی:»فروهر«Frohar ( میباشد که معموالی همچون گونهای همتا و همانند روح آدمری و فرشتۀ نگهبان او انگاشته میشدهاست از سالها پیش شناختهشده که خاستگاه دایره بالدار سرزمین مصر در هزارۀ سوم بودهاست. در مصر دایرۀ بالدار به روشنی نشاندهنده»هورو خدای آسمان و خورشید کره در فرعون حلول داشت و به شکل یک شاهین بازنمایی میشد«بودهاست(شرهبازی 12:1291- ) 17. احتما یال ایرن نقرش از طریرق آشرور و سرپس مادهرا بره هخامنشریان انتقرال یافترهاسرت. قرصهای بالدار هخامنشی در شکل بال نحوۀ قرارگرفتن پرهرا داشرتن یرا نداشرتن پیکرره انسانی قرارگرفتن پیکره انسانی درون قرص یا روی آن و شکل یوغ و پیچکهای آویرزان تفاوتهایی با همدیگر دارند )رف :112(. 1272 در دورۀ هخامنشی ریختهای گوناگون این بنمایه در سنگ نگارهها مهرها سکههای ساتراپ و شرماری از آثرار فلزکراری نشران داده شدهانرد. در ایرن دوره نمونرهای کره بریش از همره نمرایش داده شردهاسرت از نگراره نیمتنهای انسانی با بالها دم و پاهای عقاب ساخته شدهاست. در این نمونهها انسران برالدار همیشه مردی با جامه و تاج یک پادشاه هخامنشری اسرت. مررد برالدار از درون یرک دایرره بیرون آمده یک دست را به نشانه ستایش باال آورده و با دست دیگر حلقهای را نگاه داشته است. گهگاه ریخت این بنمایه ساده شده و تنها از یک دایره با بالها دم و پاهرا ی عقراب ساخته شدهاست. شکل مفص لتر و پیچیدهتر این نماد مردی را با چهار بال نشران مریدهرد ولی چنین گونهای انگشتشمار است. تنها در شمار اندکی از نمونهها نگراره برالدار بردون همراه شدن با هیچ نگاره دیگری دیده میشود. در روی یک جفت گوشواره هخامنشی که یکری از آنهرا متعلرق بره»مجموعرۀ نروربرت شیمل«و دیگری که گفترهشرده از میرانرودان بره دسرت آمرده اسرت در»مروزۀ هنرهرای بوستون«نگهداری میشود. در نقطه مرکزی هرکدام از گوشوارهها نیمتنره یرک پادشراه برا چهار بال دیده می شود که از در و ن ی ک هال ل م راه بی ر ر و ن آ م ر ده و ب را دس رت خ رود گ ل ری را
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 41 گرفته است و دست دیگر را بره نشرانۀ سرتایش براال آوردهاسرت. دور ترادور پیکررۀ پادشراه بالدار یک نوار دایرهای آراستهشده با تعدادی سهگو وجود دارد. در هر سوی پادشراه بهگونهای کامالی متوازن سه نماد یکسان ماه به شکل گهواره قرار گرفتهاند. در هر گهرواره و رو به سوی پیکرۀ پادشاه بالدار نیمتنه مردی در اندازهای کوچکتر از بخرش پرایینی و از دورن هالل ماه بیرون آمدهاست. این مردان کاله بلند خیارهدار پارسی و ریش کمرابیش دراز دارند و با یک دست خود گلی را گرفته و دست دیگرر را بره نشرانه سرتایش بره سروی پیکره پادشاه در نقطه مرکزی گوشوارهها باال آوردهاند(شهبازی 22-17:1291(. تصویر 2 - گوشواره فر شاهی که در دو سوی آن شش نیمتنهای که نماد شش خاندان نژاد پارسی هستند دیده میشود موزه بوستون ir( )Mrvnd-2. persian blog.
/ 42 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی...
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 42 تصویر 4 - گردنبند طال با نقشهای فروهر صحنههای شکار و پرنده مرص ع به سنگهای عقیق و فیروزه هخامنشی موزۀ مهیو) ir )Mrvnd-2. persian blog. 2-2. نقش خدای ( ب س( سیاست آزادی دینی که هخامنشیان دنبال میکردند در تراریخ سیاسری- اجتمراعی جهران باستان شناخته شدهاست. اگر میبینیم که شاهان هخامنشی معموالی به خدایان بزرگری ماننرد مردوك بل یا آمون احترام میگهاشتهاند و حتی خود را فرسرتاده آنهرا اعرالم مریکردنرد بیشتر جنبه سیاسی داشته تا اعتقادی یعنی این سیاست کشورداری باعث نمیشرده کره آنهرا
/ 44 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... واقعای به این آیینها باور داشته باشند و شاید از همین روست که معموال نقرش یرا نشران ایرن باورها)خدایان یگانه( را در نقو هخامنشیان نمریبینریم. ولری در ایرن میران نقرش خردای»بس«شاید استثنا باشد. ب س) bes ( یا بیسو) bisu (خدای شادی و سرگرمیمصریان بود و احتماالی از طریق سودان و نوبی در دورههای جدیدتر وارد مصر شده بود. پارهای نیز با توجه بره شرکل معمرول او کره مردی کوتاه قد با ریش انبوه و پهن را نشان میدهد گفتهاند شراید از سررزمین عربسرتان یرا بابل برخاسته باشد. ب س با کاله پردار بلندی که بر سر دارد در حالتهای گوناگونی ماننرد: رقد نواختن چنگ یا دایره زنگی و... نشان دادهمیشرد. یکری از مهرمتررین کارهرای او نابودکردن ارواح شرور و نگهبانی از کودکان و زنان در هنگام زایمان برود. بره هرر روی از نظ ر سیاسی و ف رهنگی از می را ن خ ر دا یا ن مص ر ری تنه را ب رس از مقبولی رت ب س ریاری در س راس ر ر خاورمیانه باستان برخوردار بود و نقش و پیکرركهرای او را مریسراختند. بره احتمرال زیراد هخامنشیان نیز تحت ت ثیر همین مقبولی ت همگانی بوده که نقش این خردا را در آثرار هنرری خود به کار بردند. در این جا به چند نمونه آن اشاره میکنیم. در نقش کامال هماهنرگ برا هنرر شررقی برس در هیر ت همران پهلروان یرا قهرمران آرمرانی ایرران و میرانرودان یعنری مهارکننده یا پادشاه حیوانات پدیدار شده است. تصویر 2 - گوشواره مدو ر طال نقش قلمزنیشده خدای بس که دو بز کوهی را بر شاخ گرفته بر باالی آنها دو پرندۀ مانند لک لک وجود دارد قطر 2/2 سانتی متر ضخامت 1/2 سانتی متر کشفشده در حلب سوریه هخامنشی موزه لوور)کرتیس- تالیس 142:1292(
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 42 از نقش بس و معموالی از چهره یا سر او نیز به عنوان شیء تزئینی یا زینرتبخرش یرک اثرر هنری استفاده میکردند. مثالی در پاسارگاد تعداد زیادی آویزهای طالیی به شکل سرر برس شاید آویز گردنبند زیبای زنانه را تشکیل میدادهاند)موسوی 214-212:1291(. تصویر 6 - یک آویزهای طالیی سر خدای بس طول 1/2 پاسارگاد )موسوی 1291:214(
/ 46 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... 3. نتيجه گيری هخامنشیان در حالی قدم به عرصۀ تاریخ نهادند که سرزمینهای مجاور دارای تمدنهرای کهنی بودند و جوامع مهکور به لحا سیاسری اجتمراعی و فرهنرگ و تمردن دارای سرابقۀ تاریخی بودند. تما و آشنایی هخامنشیان با تمدنهای کهرن در قالرب فرتح سررزمینهرای مهکور ایجاب نمود تا آنها برای جبران خألهای موجود از فرهنرگ و تمردن ملرل پیشررفته بهره گیرند. بدین ترتیب عناصر فرهنگی هنری و مضرامین اسراطیری بره هنرر ایرن دوره راه پیدا کرد و هخامنشیان وامدار ملل متمد ن آن روزگار گردید و با الهام از این عناصرر هنرری اقوام تابعه و تمدنهای همجوار و ترکیب و تلفیق آن با هنر بومی خود به خلرق آثرار هنرری زیبا و منحصربهفردی دست یافتند. در عصر هخامنشیان به یکدستی و برابربودن نقو توجه خاص ی میشرده و ایرن الگروی سراخت در تمرام مراکرز هنرری اجررا مریشردهاسرت. آثرار دورۀ هخامنشری برا پراکنردگی جغرافیایی زیادی روبرو و ت ثیر اقوام بومی و تابعره در آثرار دوره هخامنشری کرامالی مشرهود است. وجود نقو و مفاهیم اساطیری بیانگر این ادعاست کره هرگرز نمریتروان بره وجرود اسطوره و کاربرد گستردۀ آن در زندگی مردمان باستان شک کرد چراکه اسطوره همرواره پاسخی به پرسشهای بدون جواب آنها بودهاست و ایرن عامرل باعرث ایجراد جایگراه مهرم اسطوره در زندگی روزمرۀ مردمان باستان شد. هخامنشیان نیز از این دیدگاه مستثنی نبودنرد. شاهد این اد عا نق رو و مف راهیم ن م راد ینی اس رت ک ره ب ره ک ر رات در آثرار هنرری هخامنشریان میتوان دید. در هنر جواهرسازی هخامنشیان نیز به رغرم ایرن واقعیرت کره تعرداد و گسرترۀ جرواهرات هخامنشی محدود است این موضوع برهروشرنی برر روی زیرورآالت بازمانرده از آن دوران مانند دستبندها گردنبندها و گوشوارهها دیده میشود برای مثال در طرول دوران حکومرت هخامنشیان دستبندها معموالی با سر حیوان در انتهای آن رواج بسیاری داشتند. نمونرههرای خوبی از این نوع دستبندها در میان اشریای گنجینرۀ جیحرون در لنردن موجرود اسرت کره قسمت انتهای دستبندها با سرهای شیر شیر- دال)گریفین( کره موجرود ترکیبری اسرت از: قوچ بز مرغابی بزبالدار و پروتوم کار شدهاند. نوعی از گریفین یا شیر- دال کره مخرتد دوران هخامنشی و از ابداعات این زمان میباشد موجود شاخداری است که در نمونرههرای زیورآالت هخامنشی دیده میشود. روی این بازوبند یا دستبندها به ترکیرب سرر عقراب و دستهای شیر با پنجه پرنده دو شاخ نیز اضافه شده اسرت کره جنبرۀ احتررام و تقرد ایرن موجود را مضاعف میکند. نمایش فروهر در قالب گردنبند و اسرتفاده از خردای برس در گوشواره و آویزهای تزئینی خرود نشراندهنردۀ تفک ررات و باورهرایی هسرتند کره در دورۀ
JOURNAL OF IRANIAN STUDIES مجل ۀ مطالعات ایرانی/ 47 هخامنشیان شکل گرفته بود هرچنرد کره نبایرد تر ثیرات عناصرر فرهنگری اسراطیر دیرن و مههب اقوام پیشین و تمدنهای همجوار را در شکلگرفتن این بستر نادیده گرفت. ياداشتها 1.خدای آسمان خدای بزرگ دوران سومری. 2. یکی از خدایان جنگ. 2. خدای حامیشهر نینگیرسو. کتابنامه -پوپ آرتور. )1217(. سيری در هنر ايران از دوران پيش از تاريخ تا امطروز جلرد هفرتم. ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران. تهران: علمی و فرهنگی. - جابر انصاری حمید.) 1217 (.»نمادشناسی گرریفین و سریرتحو الت فرمریآن در هنرر پریش از اسالم«. مجل ه ماه هنر. شماره 111 صد 112-91. - خزایی محمد شکیبا صفدریان. )1216(. بررسی سیر تحو ل آرایههای تزئینی هنر ایران باسرتان از مادها تا آخر ساسانی. مجلة مدر هنر. شمارۀ 2 صد 21-27. - دادور ابوالقاسم مهتاب مبی نی. )1211(. جانوران ترکيبی در هنطر ايطران باسطتان. تهرران: الزهراء. - رف مایکل.) 1272 (. نقش برجستهها و حجاران تخت جمشيد. ترجمۀ هوشنگ غیاثینرژاد. تهران: علمیو فرهنگی. - شاپور شهبازی علیرضرا.) 1291 (. جستاری دربارة يک نمطاد هخامنشطی. ترجمرۀ شرهرام جلیلیان. تهران: نشر و پژوهش شیرازه. - شوالیه ژان آلن گربران. )1279(. فرهنگ نمادهطا: اسطاطير روياهطا رسطوم و.... ترجمرۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون. - غیبی مهرآسا. )1291(. 3500 سال تاريخ زيورآالت اقوام ايرانی. تهران: هیرمند. -کالیکان ویلیام. )1212(. باستانشناسی و تاريخ هنر در دوران مادیها و پارسیها. ترجمۀ گودرز اسعد بختیار. تهران: پازینه. -کخ هاید ماری. )1217(. از زبان داريوش. ترجمۀ پرویز رجبی. تهران: کارنگ. -کریتس جان نایجل تالیس. )1292(. امپراططوری فرامطوششطده)جهران پارسریان باسرتان(. ترجمۀ فرخ مستوفی. تهران: نشر فرزان روز. - موسوی مهرزاد. )1291(. جستاری در پيشينة هنر هخامنشی. شیراز: رخشید.
/ 41 بازتاب مفاهیم اساطیری در هنر جواهرسازی... - هال جیمز. )1211(. فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمرۀ رقیره بهرزادی. تهران: فرهنگ معاصر.