EPIDEMIOLOSKE KARAKTERISTIKE SAOBRACAJNOG TRAUMATIZMA U AP VOJVODINI

Med PregI 2009; LXII (1-2): 17-22. Novi Sad: januar-februar, 17 Institut za javno zdravlje Vojvodine, Novi Sad Centar za kontrolu i prevenciju bolesti' Institutza onkologiju Vojvodine, Sremska Kamenica Zavod za epiderniologjju" Originalni naucni rad Original study UOK 616-00 1:656.1 (497.113) DOl: 10.2298/MPNS09020170 EPIDEMIOLOSKE KARAKTERISTIKE SAOBRACAJNOG TRAUMATIZMA U AP VOJVODINI EPIDEMIOLOGICAL CHARACTERISTICS OF ROAD TRAFFIC INJURIES IN AP VOJVODL1VA Predrag DURIC 1 i Marica MILADINOV-MIKOV 2 Sazetak - Saobracajni traumatizam predstavlja jedan od vodecih epidernioloskih problema kako u razvijcnim zcmljama. tako i u zernljarna u razvoju. Procenjuje se da u svetu svakog dana u saobracajnim nesrecama pogine I 308 ljudi. Do saobracajnih nesreca dovode faktori puta. vozila i Ijudski faktor, koji se sam iii udruzen sa drugim faktorima javlja u preko 90% nesreca. U periodu 1992-2001. godina u Vojvodini su se zadrzali izrazito nepovoljne tendencije povredivanja i umiranja u saobracajnim nesrecama. Ucesce nastradalih biciklista, kao a ucesce putnika i pesaka rnedu nastradalima je znatno vece nego u razvijenim zernljama. Najugozenija uzrasna grupa je 20-29 godina medu nastradalirna, dok su medu poginulima gotovo podjednako ugrozene sve osobe starije od 199odina. Muskarci su znatno ugrozeniji od zena. Najvise nesreca se dogada u ranim jesenjim mesecima, petkom i subotorn, u ranim vecernjim satima. Najvise lica nastrada u naselju. u opstinama duz puta Subotica-Beograd. Autonomna Pokrajina Vojvodina ima najvisu stopu poginulih u saobracajnim nesrecarna na 10 000 vozila u Evropi - 6,91. Efektivne preventivne mere su neophodne kako bi doslo do opadanja ovih nepovoljnih tendencija. Kljucne reei: Saobracajne nesrece: Voznja automobila: Motorna vozila; Epidemiologija Uvod Procenjuje se da 1I saobracajnim nesrecama 1I svetu dnevno izgubi zivot 1I proseku 1 308 Ijudi [I]. Od priblizno 54 miliona ljudi koji godisnje umru u svetu, broj poginulih u saobracajnim nesrecama iznosi 1,17 miliona (2,17%), sto cini trecinu smrtno nastradalih osoba 1I svim oblicima povreda 1I svetu i dvostuko je veci od zrtava rata, a gotovo dvostruko je veci od svih zrtava ubistava i nasilja. Medu vodecirn uzrocnicirna smrtnosti, saobracajne nesrece se nalaze na osmom rnestu 1I grupi razvijenih zemalja i na desetom mestu 1I grupi zemalja 1I razvoju [2], s tim sto je apsolutni broj poginulih sedam puta veci 1I grupi zemalja 1I razvoju. Ako se uporede geografsko-ekonomski regioni, u skladu sa podelom koju daje Svetska zdravstvena organizacija, moze se videti da je najvise poginulih 1I Indij i (217 000), sledi Kina (179 000), gde je broj nastradalih u poslednjoj deceniji povecan za priblizno 30% [2], pa Afrika (170 000) [1]. U Evropi godisnje u saobracajnim nesrecama pogine oko ] 20 000 ljudi, a teze iii lakse biva povredeno oko 2,5 miliona [3]. Trecina smrtno nastradalih u saobracajnirn nesrecama odnosi se na osobe rnlade od 25 godina, od kojih 89% cine mladici starosti ] 5-24 godine [4]. Svake godine oko 9 000 dece i mladih ispod 19 godina pogine 1I saobracajnim nesrecama, dok ih oko 355 000 biva lakse iii teze povredeno. Osim ljudskih gubitaka, kao najteze posledice saobracajnih nesreca, za nacionalne ekonomije nesumnjivo je znacajan i materijalni gubitak. Ukupni materijalni troskovi, kao posledica saobracajnih nesreca u Evropskoj unij i iznose 1I proseku ] 58 miliiardi evra godisnje, i krecu se oko 2,5-3% bruto nacionalnog dohotka 1I ] 7 zemalja clanica [3]. Samo 1I SAD, procenjuje se da troskovi lecenja i rehabilitacije osoba sa traumatskim povredama kicme iznose 9,7 milijardi dolara godisnje, a lecenje i rehabilitacija osoba sa traurnatskim povredama glave iznose 56,3 milijarde dolara godisnje [5]. Organizovano i sistematizovano pracenje kretanja saobracajnog traumatizma u AP Vojvodini ne postoji. Ne postoje zakonski propisi koji bi regulisali obavezno prijavljivanje posledica saobracajnih nesreca, kao ni institucije koje se organizovano bave prikupljanjem, obradorn, analizom i cuvanjern podataka 1I vezi sa saobracajnim traumatizmorn, kao ni institucije koje bi sprovodile prevenciju saobracajnog traumatizrna, kao sto je to slucaj 1I visokorazvijenim zemljama sveta (SAD, zemlje Evropske unije). Do ] 992. godine Pokrajinski sekretarijat za unutrasnje poslove prikupljao je podatke 0 saobracajnorn traumatizmu od znacaja za ovu instituciju, da bi njegovim ukidanjern ovaj posao preuzelo odeljenje Ministarstva unutrasnjih poslova 1I Novom Sadu, sve do 1995. godine, kada i definitivno prestaje prikupljanje bilo kakvih podataka 0 saobracajnorn traumatizmu u AP Vojvodini. Oeo ovih podataka danas se prikuplja 1I Ministarstvu unutrasnjih poslova u Beogradu. Iz trijasa covck-vozilo-put jasno proizilazi da svaka od ovih komponenti moze da bude faktor koji dovodi do pojave saobracajnog traumatizma. Prema podacima Treata i saradnika [6], ljudski faktor je jedini uzrok nesrece 1I 57% slucajeva saobracajnog traurnatizma, a zajedno sa drugim faktorima je prisutan u preko 90% saobracajnih nesreca. Prema drugim istrazivanj irna, ucesce Ij udskog faktora se krece od 85 do 95% [7-10]. Moze se tvrditi cia gotovo nema saobracaine nesrece zde liudski faktor Adresa autora: Asist. dr sc. med. Predrag Durie, Institut za javno zdravlje Voj vodine, 21000 Novi Sad, Futoska 121, E-mail: duric@neobee.net

18 Durie P, i sar. Saobracajni traumatizam nije nasao svoje mesto. Sa druge strane, prema istom izvoru, mehanicki faktor (vozilo) bio je jedini uzrok saobracajnog traumatizma u 2,4%, a faktor okoline (put) bio je izolovan uzrocnik u 4,7% saobracajnih nesreca. Materijal i metode Cilj rada je da se sagledaju epidernioloske karakteristike drumskog saobracajnog traumatizma u AP Vojvodini, kao pretpostavka donosenja preventivnih programa u okviru javnog zdravlja. Za istrazivanje su koristeni podaei Ministarstva uutrasnjih poslova - Odeljenje u Novom Sadu. Deskriptivnim epidemioloskim metodom izvrsena je demografska, hronoloska i topografska analiza nastradalih u saobracajnim nesrecama u periodu 1992-2001. godine, kao i analiza etioloskih faktora u nastanku saobracajnih nesreca na putevima u AP Vojvodini. Saobracajne nesrece su podeljene na one sa sarno rnaterijalnom stetom i one sa nastradalim lieima. Nastradala liea su svrstana u tri kategorije: poginuli, tesko povredeni i lakse povredeni. Kvalifikaciju povreda je izvrsilo Ministarstvo unutrasnjih poslova. Rezultati U desetogodisnjem periodu 1992-2001. godine na putevima u AP Vojvodini registrovano je ukupno 38 516 saobracajnih nesreca sa nastradalim lieima. Podaei 0 saobracajnim nesrecama sarno sa materijalnom stetom dostupni su 1996-2001. godine. U ovom sestogodisnjem periodu registrovano je ukupno 92 157 saobracajnih nesreca, od cega 67 551 sarno sa materijalnorn stetorn (73,30%) i 24 606 sa nastradalim lieima (26,70%). Godisnji prosek saobracajnih nesreca sa iskljucivo materijalnom stetorn za period 1996-2001. godine iznosio je 11 258,5. Najmanje ovih nesreca registrovano je 1999. godine (11 614), a najvise 1997. godine (18 029). U odnosu na tendenciju kretanja saobracajnih nesreca sa iskljucivo materijalnom stetom, uocena je tendencija opadanja za period 1996-2001. godine (y = 13 191,4-552,26 x r = - 0,48, p> 0,05). U istom vremenskom periodu broj saobracajnih nesreca sa nastradalim lieima imao je tendeneiju porasta (y = 3501,9 + 63,57 r = 0,29 P > 0,05). Godisnji prosek saobracajnih nesreca sa nastradalim lieima iznosio je 3 851,6. Najmanji broj ovakvih nesreca registrovan je 1993. i 1995. godine (3 026), a najveci 2001. godine. Broj saobracajnih nesreca sa nastradalirn licima u 2001. godini veci je za 1,12% u odnosu na broj istih nesreca u 1992. godini. Uzirnajuci u obzir odnos broja saobracajnih nesreca sa nastradalim lieima i celokupnu vojvodansku populaciju, uocava se porast ove stope 1I toku desetogodisnjeg perioda (y = 173,89 + 3, 16x, r = 0,29 P > 0,05). Najnize vrednosti ovog parametra za- belezene su 1993. i 1995. godine (150.25), a najvise 2001. (233,92).. U periodu 1992-2001. godine u saobracajnim nesrecama na putevima AP Vojvodine povredeno je 49 390 liea. Najmanj i broj povredenih zabelezen je 1995. godine (4 026), a najveci 2001. godine (6059). Ineideneija saobracajnog traumatizma kretala se od 199,91/100 000 1I 1995. godini, do 300,88/1 00 000 stanovnika 1I 2001. godini, a linearni trend pokazuje tendeneiju porasta. U periodu 1992-2001. godine 1I saobracajnim nesrecarna u AP Vojvodini poginulo je 3 521 lice. Najmanji broj poginulih konstatovan je 2000. godine (285), a najveci 1992. godine (459). Mortalitet saobracajnog traumatizma kretao se od 13,15/1 00 000 1I 2000. godini do 22,79/100 000 stanovnika 1I 1992. godini. Naizmenican pad i porast mortaliteta, poput broja poginulih, ne odgovara modelu linearnog trenda. Najveci broj poginulih na 1 000 povredenih registrovan je 1998. godine (76,38/1 000), a najmanji 2000. godine (53,00/1 000). Linearni trend ima tendenciju opadanja, ali razlika nije statisticki signifikantna (y = 70,13-0,67x). Broj poginulih na 10 000 vozila se kretao od 4,35/10 000 u 2000. godini do 6,91/10000 1I 2001. godini. U AP Vojvodini je 1I periodu 1992-2001. godine nastradalo ukupno 52 911 liea. Od toga jc 3 521 iii 6,65% lica poginulo, a 49 390 iii 93,35% povredeno. Medu povredenima bilo je 16 443 iii 33,29% liea tesko, a 32947 iii 66,71% liea lakse povredeno. Podaei 0 demografskim karakteristikama nastradalih liea u saobracajnim nesrecama 1I AP Vojvodini dostupni svega za tri godine - 1992, 1994. i 1995. godina. Najveci deo nastradalih (52,5%) cine vozaci svih kategorija vozila, sledeci po ucestalosti su putnici (31,3%), dok pesaci cine 16,2% ukupno nastradalih. U posmatranom periodu broj nastradalih vozaca ima povoljnu, opadajucu, tendenciju. Oominantna grupa su vozaci putnickih autornobila (49,72%), na drugom mestu su vozaci bicikla (25,66%), a na trecem mestu vozaci bicikla sa motorom (11,40%). Sve ostale grupe se javljaju u znatno manjem procentu. Broj nastradalih pesaka je iznosio 1I proseku 853 godisnje. U posmatranom periodu, broj nastradalih pesaka belezio je promenlj ive vrednosti, te se 1I celini ne moze govoriti 0 tendenciji porasta, madaje u poslednjoj godini posmatranja zabelezen blagi porast. Godisnji prosek nastradalih putnika iznosio je 1577,66. Medu ostalim ucesnicirna zabelezen je mali broj nastradalih. Prosecna godisnja ineideneija po uzrasnirn grupama izrazena na 100 000 stanovnika ima tendenciju porasta od najmladeg uzrasta (0-4 godine 72,95/1 00 000), dostize rnaksimurn u uzrastu 20-29 godina (448,55/1 00 000) i postepeno opada iduci ka starij im uzrasnim grupama (162.34/1 00 000 kod starijih od 60 godina). Prosecan godisnji mortalitet

Med Pregl 2009; LXII (1-2): 17-22. Novi Sad: januar-februar, 19 po uzrasnim gruparna, izrazen na 100 000 stanovnika, ima tendenciju postepenog porasta iduci od najmladih(4,6/100 000 u uzrastu 0-4 godine) ka najstarijima, da bi u uzrastu 40-49 godina zabelezio maksimalne vrednosti (25.60/1 00 000). Visoke vrednosti se zadrzavaju i u starijim uzrasnim grupama (24,98/100000 kod starijih od 60 godina). Sluzbeni podaci 0 nastradalima u saobracajnim nesrecarna u odnosu na polnu pripadnost postoje 1992-1994. godine. U toku tog perioda, odnos broja nastradalih muskaraca i zena je 2,43: 1. Prosecna godisnja incidencija iznosila je 31,4/1 00 000 kod muskaraca i 8,57/1 00 000 kod zena, Incidencija saobracajnog traumatizma je, dakle, 3,7 puta veca kod muskaraca nego kod zena. Najizrazenija razlika u polnoj pripadnosti nastradalih prisutna je kod vozaca i iznosi 5,16: I i ima tendenciju opadanja. U kategoriji pesaka i putnika razlike su manje izrazene i razlike nisu pokazivale bitnije promene u posmatranom periodu. U odnosu na broj poginulih u saobracajnim nesrecama, muskarci su 3,48 puta ugrozenij i od zena. Mortalitet saobracajnog traumatizma u proseku je iznosio 3 I,4/1 00 000 muskaraca i 8,57/1 00 000 zena. U odnosu na mesec kada se dogodila saobracajna nesreca, najmanji broj nastradalih zabelezen je u februaru (2 236). Od februara broj nastradalih postepeno raste, da bi u oktobru dostigao svoj maksimum (2 966). Od novembra se indeks smanjuje do februara, cime se ciklus zavrsava. U odnosu na dan u nedelj i zapazen je razlicit intenzitet javljanja po danima u nedelji. Prema ovim podacima, petak i subota su dani najveceg rizika povredivanja i u strukturi ucestvuju sa 16,2 i 16%. Nedelja je dan sa najmanje nastradalih - 12,9%. I dvadesetcetvorocasovni ritam saobracajnih nesreca pokazuje odredene specificnosti. Broj nastradalih najnizi je izmedu 4 i 5 casova. Nakon toga postepeno raste i maksimalne vrednosti dostize izmedu 17 i 18 casova, sa blagim opadanjem od 14 do 16 sati. Nakon 18 casova lagano opada, ali se i dalje drzi u visokim vrednostima do 20 casova. kada pocinje naglo da opada sve do 4 casa, U periodu 1992-2001. godine prosecno je dnevno nastradalo 14 osoba (14,5), od kojih je 13 povredeno (13,5) - 9 lakse, a 4 (4,5) teze - dok je u proseku svakog dana jedna (0,96) osoba poginula. Najveci deo nastradalih (77,93%) zadobio je povrede u saobracajnim nesrecarna koje su se desile u naseljenom mestu, a manje od jedne cetvrtine je nastradalo van naseljenog mesta. Najvisa incidencija nastradalih zabelezena je u opstini Mali Idos, slede opstine Subotica i Sombor. Najniza incidencija zabelezena je II opstinama Secanj, Novi Becej i Ada. Diskusija Osnovne epidernioloske karakteristike saobracajnog traumatizma u AP V ojvodini u posmatranom periodu manifestuju se oscilacijama II broju saobracajnih nesreca i lica nastradalih II njima, velikirn brojem pcginulih, visokorn stopom poginulih na 1000 nastradalih i poginulih na 10 000 vozila. Ovakve odlike saobracajnog traumatizma zasnovane Sll na ekspanziji broja registrovanih motornih vozila, prvenstveno putnickih vozila, uprkos nepovoljnoj ekonomskoj situacij i u drustvu, sto je bilo praceno i vise nego oskudnom revitalizacijom i rnodernizacijom postojece putne mreze. Broj saobracajnih nesreca sa iskljucivo materijalnom stetom imao je tendenciju porasta do 1997. godine, od kada dolazi do pada, sve do 2000. godine, kada ovaj broj ponovo raste, ali II 200 I. godini ne dostize vrednosti iz 1996. godine, a znatno je nizi od 1997. godine, kada je zabelezio maksimalnu vrednost. Za razliku od saobracajnih nesreca sa iskljucivo materijalnom stetom, maksimalan broj nesreca sa nastradalim licima zabelezen je u 200 I. godini. lako je broj ovih nesreca za svega 1,12% veci II odnosu na pocetak posmatranog perioda, on je za 27,50% veci II odnosu na 2000. godinu, a za cak 39,06% veci u odnosu na 1999. godinu. Gotovo identicne karakteristike tendencije i ukupnog porasta postoje i kod incidencije saobracajnog traumatizma izrazenog na 100 000 stanovnika Vojvodine. Broj povredenih u posmatranom periodu neznatno je porastao - za 0,58%, pri cernu je samo 2001. bio veci od prve posmatrane godine. Broj poginulih je II istom periodu opao za 9,59%. Medutim, 1I 2001. godini broj poginulih II saobracajnirn nesrecarna u AP Vojvodini belezi porast od 56,60% II odnosu na prethodnu godinu. Sa druge strane, mortalitet od saobracajnog traumatizrna u Vojvodini je i dalje visestruko veci nego u vecini razvijenih zemalja. Primera radi, u Australiji mortalitet iznosi 8,9/1 00 000, dok je u AP Vojvodini 1I 2001. godini iznosio 20,60/1 00 000 [11]. Smanjenje broja poginul ih u Vojvodini u 2001. godini u odnosu na 1971. godinu iznosi svega 8,39%, a u odnosu na 1981. godinu 15,13%, dok je u odnosu na 1991. godinu smanjen za 21,30%, sto je znacajno manje od smanjenja broja poginulih 1I razvijenim zemljama, koje se krece 25-75% [12-14]. Najupecatljiviji podatak je 1I vezi sa pokazate Ijem broja poginulih na 10000 vozila. Sa 6,91 poginulim na 10 000 vozila, AP Vojvodina se nalazi na prvom mestu medu zemljama za koje postoje raspolozivi podaci. Ovaj broj je za priblizno sest puta veci nego u Velikoj Britaniji i Svedskoj. U odnosu na demografske karakteristike nastradalih u saobracajnim nesrecama, dominantnu grupu ucesnika cine vozaci, kako medu povredenima, tako i medu poginulirna. Vozaci cine preko polovine svih nastradalih lica u saobracajnirn nesrecama 1I AP Vojvodini (52,5%). Drugi po ucestalosti su putnici, sa nesto manje od trecine u ukupnorn broju nastradalih (30,6%), dok pesaci ucestvuju sa 16,8%. Prava slika 0 kretanju broja nastradalih lica u odnosu na kategoriju ucesnika u

20 Durie P, i sar. Saobracajni traumatizam saobracaju ne moze da se utvrdi, s obzirom da raspolozivi podaci postoje sarno do 1995. godine. U svakom slucaju, pesaci ucestvuju u ukupnom broju nastradalih sa nesto nizim procentom nego u Srbiji i Crnoj Gori (21,21 %), u odnosu na vozace koj i u Srbiji i Crnoj Gori ucestvuju sa manjim udelom nego u AP Vojvodini (46,05%), [15]. Izgleda da je karakteristika razvijenih zemalja da vozaci znacajno ucestvuju u ukupnom broju nastradalih, u odnosu pesake - u Evropskoj uniji je taj odnos 60% : 16%, pa je, barem po ovom parametru, AP Vojvodina bliza Evropskoj uniji u odnosu na Srbiju i Crnu Goru. Medutim, zabrinjava visoko ucesce putnika u ukupnom broju nastradalih, koje je u AP Vojvodini za skoro 10% vise nego u Evropskoj uniji (30,6% : 22%). avo svakako treba povezati sa potpunim nedostatkom navike putnika da upotrebljavaju sigurnosne pojaseve, ali i neopremljenosti vozila na nasim putevima merama zastite za putnike (vazdusni jastuci, nepostojanje zastitnih pojaseva na zadnjim sedistima), Medu nastradalim vozacima gotovo polovina su vozaci putnickih automobila (49,72%). Vodece mesto ove kategorije vozaca i u svim zemljama u svetu ukazuje da, uprkos napretku tehnike i tehnologije i sve intenzivnijeg razvoja auto-industrije, kao i sve savrsenijim merama zastite primenjenim pri konstrukciji automobila, Ijudski faktor ostaje presudan za bezbednost vozaca. Ako se uzme u obzir da je stanje saobracajnica u razvijenim zemljama na visokom nivou,uz primenu najrazlicitijih resenja kako putne mreze, tako i raskrsnica, pruznih prelaza i signalizacije, cinjenica je da primena preventivnih mera na ova dva faktora (vozilo i put) ne mogu ni priblizno da dovedu do zeljenog smanjenja saobracajnog traumatizma, kako to moze ljudski faktor. Los kvalitet vozila i puta najcesce deluju kao kofaktori Ijudskom faktoru i retko se javljaju kao izolovan uzrocnik saobracajnog traumatizma. Posebno zabrinjava visoko drugo mesto biciklista medu nastradalim licima u AP Vojvodini. Znacajne preventivne mere, koje su sprovele poslednjih decenija u razvijenim zemljama institucije zaduzene za promociju zdravlja, dale su i znacajne rezultate, tako da se biciklisti u ovim zemljama nalaze tek na cetvrtom mestu u ukupnom broju nastradalih lica. Kod nas nema podataka da su bilo kakve preventivne mere po ovom pitanju sprovodene, sto je svakako uticalo da biciklisti ostanu na drugom me stu u ukupnom broju nastradalih vozaca i to sa visokih 25,66%. Nedovoljan broj biciklistickih staza u gradovima, gotovo potpuni nedostatak rnedurnesnih biciklistickih staza, lociranje magistralnih i regionalnih puteva u naseljima (umesto da je ovaj problem resen obilaznicama) i gotovo potpuno odsustvo primene zastitnih kaciga za bicikliste, sigurno su osnovni uzrok ovog problema. Stvaranje dobrih navika u pogledu bezbedne voznje bicikla 1I razvijenim zemljama sprovodi se jos u najranijem uzrastu, sto kod nas svakako nije slucaj. Vozaci bicikla sa motorom nalaze se na trecem mestu sa 11,80%, sto predstavlja znacajan pad u odnosu na deceniju koja je prethodila istrazivanju [16], a posledica je prvenstveno smanjenja broja registrovanih biciklova sa motorom. Najugrozeniji uzrast svih povredenih 1I saobracajnim nesrecama je 20-29 godina, sa prosecnom incidencijom od 448,5511 00 000. To je nesto nize nego deceniju pre, kada je incidencija za ovaj uzrast iznosila 508,081100 000 [16], a sto je u skladu i sa podacima iz sveta. Svakako da u ovom uzrastu, posebno kod osoba muskeg pola, saobracajni traumatizam predstavlja vodeci uzrok povredivanja, a i vodeci je na listi uzroka smrtnosti. Veoma visoka je i incidencija u uzrasu 15-19 godina i iznosi 419.60/1 00 000. Incidencija traumatizma opada iduci i prema rnladim i prema starij im uzrastirna. Mortalitet saobracajnog traumatizma ima tendenciju porasta iduci od najmladeg ka najstarij im uzrastima, sa najvisim vrednostima 1I uzrasnoj grupi 40-49 godina, ali je on tek neznatno veci od mortaliteta osoba starijih od 60 godina. No, cinjenica je da su razlike u mortalitetu kod svih lica starih 20 i vise godina neznatne, i nisu ni priblizno tako upecatljive kao sto je to bio slucaj deceniju ranije. Nazalost, ovo je suprotno tendenciji u visokorazvijenim zemljama, gde se belezi pad mortaliteta u mladim uzrastima i gde osobe starije od 60 godina imaju znacajnije ucesce [17]. Saobracajne povrede su oko 2,5 puta cesce ked muskaraca nego kod zena, sto je nesto nize nego II svetu, gde se ovaj odnos krece oko 3 : I, prvenstveno zbog veoma male razlike II broju nastradalih pesaka u AP Vojvodini u odnosu na pol, a posebno u broju nastradalih putnika, Vozaci muskarci su oko pet puta ugrozeniji od vozaca zena. Saobracajni traumatizam ima sezonske varijacije, sa maksimumom javljanja 1I periodu avgust - oktobar i minimumom u februaru. Slicna situacija je i u visoko razvijenim zemljama [18]. lako je izvesno da meteoroloski uslovi uticu na smanjen broj vozila u zimskim mesecima, ada se maksimum nastradalih javlja u periodu kada pocinje skolska godina, intenzivni su poljoprivredni radovi, dani postaju kraci, nema pravog odgovora 0 sezonskoj raznolikosti broja nastradalih. Sa druge strane, u Srbij i i Crnoj Gori najvise saobracajnih nesreca, ukljucujuci i one sa materijalnom stetom, registruje se u decernbru, ali je period sa maksimumom saobracajnih nesreca sa nastradalim licima identican kao i u AP Vojvodini [15]. Gradani AP Vojvodine najvise stradaju petkom i subotom, sto je pojava koja postoji vise decenija unazad [16] i verovatno je posledica navike mladih da upravo ovim danima idu u vecernji izlazak, kada je upotreba alkoholnih pica najizrazenija. Nedelja predstavlja "najbezbedniji" dan u nedelji, s obzirom daje i intenzitet saobracaja nedeljom najmanji. Najveci broj Vojvodana nastrada u saobracajnirn nesrecama 1I periodu izmedu 17 i 20 casova. U ovom periodu dolazi do smanjenja vidljivosti, uz

Med Preg12009; LXII (1-2): 17-22. Novi Sad: januar-februar. 21 visok intenzitet saobracaja i prisustvo svih kategorija ucesnika u saobracaju, U Srbiji i Crnoj Gori najkriticnij i je period izrnedu 14-15 casova [15]. Broj nastradalih lica daleko je veci u nesrecarna koje se desavaju u naselju i posledica je intenzivnijeg saobracaja u cesto ograniccnim saobracajnim kapacitetima, kao i eksponiranost svih kategorija ucesnika, Medutirn, saobracajne nesrece koje se dogadaju van naselja cesce su teze, sa fatalnim posledicama i rezultat su znacajno vece brzine kretanja vozila, kao i duzeg vremena potrebnog za ukazivanje hitne medicinske pornoci. Jako je broj nastradalih u naselju znatno veci od broja nastradalih van naselja, opstine sa najvecirn incidencijama saobracajnog traumatizma su upravo one na cijoj teritoriji su locirane najprometnije saobracajnice. Taka, najmanja opstina u AP Vojvodini - Mali Idos predstavlja opstinu sa najvisorn incidencijom saobracajnog traumatizma. Gotovo je identicna incidencija u Subotici, a Backa Topola opstina koja se nalazi izmedu prethodnih - nalazi se na petom mestu. Tako, Severnobacki okrug predstavlja izrazito najugrozeniji okrug u AP Vojvodini. Upravo kroz ove opstine prolazi put Subotica Beograd. Ovaj put prolazi kroz grad Novi Sad i opstine Indija i Stara Pazova, dok drugi pravac vodi preko opstina Irig i Ruma. Stara Pazova nalazi se na cetvrtorn, Ruma na sestom, Novi Sad na sedmom, Indija na dvanaestom, a Irig na sedamnaestom mestu. Cinjenica je da je blizina prometne magistralne saobracajnice od presudnog znacaja za saobracajni traumatizam. Ovo je posebno znacajno ako se uzrneu obzir da za veliki broj puteva ne postoje obilaznice oko naseljenih mesta, vee saobracajnice prolaze kroz naselje, pri cernu vozaci vrlo cesto ne prilagodavaju brzinu vozila uslovima voznje kroz naselje, cime direktno ugrozavaju bezbednost saobracaja. B1izina ratnih zbivanja i izmenjena politickoekonomska situacija bitno su se odrazili na intenzitet saobracaja na vojvodanskirn putevima. Nekada najprometnija saobracajnica auto-put Beograd - Zagreb, koji prolazi kroz opstine Pecinci, Sremska Mitrovica i Sid, gotovo da je potpuno izgubila znacaj u poslednjoj decenij i XX veka. Sa druge strane, neke saobracajnice sa vee inteziviranim saobracajern, postale su znacajnije (put Novi Sad - Sombor, koji prolazi jos i kroz opstine Backi Petrovac i Odzaci). Ove cinjenice bitno Sll se odrazile na topografske karakteristike saobracajnog traurnatizma II Vojvodini. Tako, opstina Pecinci koja je osamdesetih godina XX veka imala najvisu incidenciju saobracajnog traurnatizma II Vojyodini, nalazi se tek na sesnaestom mestu, dok je Sid sa drugog dospeo na deseto rnesto, a Sremska Mitrovica sa sedmog na petnaesto mesto. Sombor je sa sestog dospeo na trece mesto, dok je Novi Sad pao sa treceg na sedmo mesto. Secanj je vee decenijama "najsigurnija" opstina, a i Severnobanatski i Srednjebanatski okrug II celini, sa izuzetkom Zrenjanina, na zacelju su liste. Zakljucak Saobracajni traumatizam II populaciji Vojvodine u periodu 1992-200 I. godine zadrzao je endernoepidemijski karakter. Preduslovi za postojanje takve epidemioloske situacije su visoka incidencija i mortalitet saobracajnog traumatizma u AP Vojvodini, koji, uprkos nepovoljnim ekonornsko-politickirn okolnostima u poslednjoj deceniji dvadesetog veka, pokazuju blagi porast trcnda, a neki pokazatelj i ugrozenosti poplllacije, kakav je i broj poginulih na 10 000 vozila, stavljaju AP Vojvodinu na prvo mesto u svetu. Iako se II razvijenim zemljama sveta II poslednjoj decenij i belezi pad nastradaljh II saobracajnim nesrecama za 25-75%, II AP Vojvodini do ovakvog pada nije doslo, naprotiv, poslednjih godina posrnatranog perioda dolazi do porasta kako broja povredenih, tako i broja poginulih. Unapredcnje bezbednosti saobracaja II AP Vojvodini sa aspekta dokazane rizicne grupe vozaca, sastojala bi se u identifikacij i rizicne grupe vozaca, pracenju nj ihove saobracajne istorije i postupaka u smislu vanrednih zdravstvenih pregleda ovih vozaca, po proceduri koja se primenjuje i za druge rizicne kategorije. Literatura I. The world health report 1999. Geneva: WHO: 1999. 2. Li T. Xia Q. Li L, Li C. The trend of injury epidemic in Ningxia. Chin.J Prey Med 2002:36(5):327-9. 3. WHO. Regional office for Europe. Traffic accidents [cited 2003. April 07]. Available from: URL: http/r.www.who. dklmain/who/progs/whd/factsheets/200203 19_2. 4. MacNab yc. A Bayesian hierarchical model for accident and injury surveillance. Accid Anal Prey 2003:3 5( I):91-1 02. 5. Traffic injury report 2002. Atlanta: CDC; 2002. 6. Treat.JR. Tumbas NS. Mcdonald ST. Shinar D. Humc RD. Mayer RE. et al. Tri-Ievel study of causes of traffic accidents. Washington: National Highway Traffic Safety Admini Stration: 1979. 7. Insurance in Finland. I Ielsinki: Finish Insurance Information Center: 1974. 8. Accident 1~1CtS. Washington: National SakI: Council: 1974. 9. Pcrchonok K. Accident cause analysis. ithaca ".'.Y.: Conell Aeronautical Laboratory: 1972. 10. Sabey BE. Staughtin Gc. Interacting roles of road environment, vehicle and road user in accidents. 5tb International conference of the international association for accident and traffic medicine. London: 1975.

22 Durie P, i sar. Saobracajni traumatizam II. Fatalities by age group and road user type in the previous month [cited 2003. March 16]. Available from: URL: http//:www.npa.go.jp/toukei/koutuul/homee.htm. 12. EUROPA-Transport-CARE. Road accident database [cited 2003. April 07]. Available from: URL: http//:europa. eu. int/comm/transport/home/care/indeks_ en.htrn. 13. Death rates from road accidents: by gender [cited 2003. February 24]. Available from: URL: http//:www.statistics. gov. uk!statbase/datasets2. 14. Road traffic accidents in Switzerland by accident severity since 1970. Geneva: Swiss Federal Statistical Office; 2002. 15. Simic T. Stanje bezbcdnosti saobracaia 1I Republic: Srbiji. U: lnic M, ur. Prevencija saobracajnih nezgoda na pute 'lima 2002. Novi Sad: YUBS: 2003. p. 1-12. 16. Mikov MM. Uloga vozaca recidivista saobracajnih prekrsaja u epiderniologiji saobracajnih nezgoda 1I Vojvodini. Disertacija, Novi Sad: Medicinski fakultet: 1991. 17. Road injury database. Sydney: Australian Transport Safety Bureau; 2001. 18.310 killed in Norwegian traffic last year. In: Road traffic accidenta involving personal injury 2002. Oslo: Statistics Norway; 2003. Summary Introduction Traffic accidents are one ofthe leading epidemiological problems in developed countries as well as in developing ones. It is estimated that every day in the world 1308 person die in car accidents. Causes of traffic accidents are factors ofroad, vehicle and human factors, the latter one being the cause a/more than 90% car accidents, isolated or linked with other factors Material and methods Data from the Ministry ofinternal Affairs - Department in Novi Sad were collectedfor the period 1992-2001 and analyzed. All road traffic accidents were divided into those with and without injured persons. All injured were divided in three categories: slightly injured. severely injured and killed. Categorisation was done by the Ministry ofinternal Affairs (police). Results Avarage number ofroad trajfzc accidents in AP Vojvodina is 13,191. and 3502 with injuredpersons per year. Avarage incidence is 174 accidents per 100,000 population, and 301 injured per 100 000 population. Mortality rate is 30.6 per JOO 000 population. Number of killed in road traffic accidents per 10,000 vehicles is 6.91. Discussion During the 1992-2001 period, morbidity and mortality rates oj traffic accidents in AP Vojvodina were high. Participating 0/ bicycle drivers, car passengers and pedestrians is higher than in developed countries. Injured persons are niostlv 20-29 yo, but rates ofkilled persons are the SCll71e in all age groups older than 19. Men are more in danger than women. Majority oiaccidents happen during the early autumn months, on Fridays and Saturdays, in early evening hours. Most persons have been injured or killed in city accidents.along Subotica-Belgrade highway. Conclusion AP Vojvodina had the highest mortality rate of road traffic injuries per ten thousand vehicles in Europe - 6.9 f. Effective preventive meausres are needed to decrease rates ofroad traffic accidents. Key words: Accidents, traffic: Automobile Driving: Motor Vehicles: Epidemiology Radje primljen 15. VI 2006. Prihvacen za stampu 24. VII 2006. BIBLID.0025-81 05:(2009):LXII: 1-2: 17-22.