จ ดท าโดย International Work Group for Indigenous Affairs (IWGIA) และ Asia Indigenous Peoples Pact (AIPP)

Transcription

1

2 ท าความเข าใจ เก ยวก บเรดด พล ส บนฐานของช มชน ค ม อส าหร บผ เข าร วมฝ กอบรม AIPP and IWGIA 2011

3 ท าความเข าใจเก ยวก บเรดด พล สบนฐานของช มชน ค ม อส าหร บผ เข าร วมฝ กอบรม จ ดท าโดย International Work Group for Indigenous Affairs (IWGIA) และ Asia Indigenous Peoples Pact (AIPP) สงวนล ขส ทธ โดย IWGIA, AIPP 2011 IWGIA: AIPP: ww.aippnet.org เน อหาของหน งส ออาจน าไปต พ มพ และแจกจ ายได ถ าไม ม ว ตถ ประสงค ในการจ ดท าเพ อเช งการค า โดย ต องแจ งให เจ าของล ขส ทธ ทราบก อนและม การอ างอ งถ งแหล งท มาและผ แต งอย างถ กต อง จ ดแปลและพ มพ โดย ม ลน ธ ชนเผ าพ นเม องเพ อการศ กษาและส งแวดล อม Website: เข ยนโดย: Christian Erni, โดยได ร บการอน เคราะห เน อหาจาก Maria Teresa Guia Padilla, Portia Villarante, Delbert Rice และอาจารย สมศ กด ส ขวงศ บรรณาธ กร: Christian Erni and Maria Teresa Guia Padilla ตรวจทานเน อหาโดย: S Maiya ภาพวาดและกราฟฟ คประกอบ โดย: Alex Tegge ร ปภาพ โดย Christian Erni พ มพ ท โรงพ มพ AIPP อ.ส นทราย จ.เช ยงใหม ISBN:

4 หน งส อค ม อเล มน ได ร บการสน บสน นในการต พ มพ จาก Norwegian Agency for Development Cooperation (NORAD) และ Danish Ministry of foreign Affairs

5 4 ตารางสารบ ญ ความเป นมา 13 อะไรค อว ตถ ประสงค ของค ม อน 13 ค ม อน ใช ส าหร บใคร 14 ว ธ การใช ค ม อ? 15 ส วนท 1 ก อนเร มต น: แนวค ดและข อเท จจร งพ นฐานบางอย างท ควรร 19 ช ดการเร ยนร ท 1 แนวค ดและข อเท จจร งพ นฐานบางอย างท ควรร 20 ตอนท 1 การม ส วนร วมและการพ ฒนาศ กยภาพ 21 ตอนท 2 เรดด พล สบนฐานของช มชนค ออะไร? 25 ตอนท 3 ข อเท จจร งท ส าค ญบางอย างเก ยวก บเรดด พล ส 31 ส วนท 2 เรดด พล สบนฐานของช มชนในเช งปฏ บ ต : ความร พ นฐานบางประการ 35 ช ดการเร ยนร ท 2 เรดด พล สหร อว าเร องอ น? การประเม นทางเล อก 36 ตอนท 1 การใช ประโยชน ป าไม และความหลากหลายทางช วภาพ 37 ก. อะไรค อความหลากหลายทางช วภาพ 37 ข. อะไรค อผลกระทบของมน ษย ท ม ต อความหลากหลายทางช วภาพ 39 ตอนท 2 ความส าค ญของความหลากหลายทางช วภาพต อชนเผ าพ นเม อง 44 ก. ท าไมความหลากหลายทางช วภาพจ งม ความส าค ญต อชนเผ า พ นเม อง 44

6 5 ตอนท 3 ป าไม และการด ารงช ว ต 51 ก. ม ต หลายด านของการพ งพาป าไม ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม การท าไม และการแปรร ปไม ในระด บช มชน การท องเท ยงเช งน เวศน 56 ตอนท 4 ป าไม และการด ารงช ว ต การจ ายค าตอบแทนการให บร การของ 62 ระบบน เวศน ตอนท 5 ท าอย างไรท จะใช ท ด นของค ณให ด ท ส ด - การประเม นทางเล อก 70 ก. ร ปแบบของการใช ท ด นในป าเขตร อน การล าส ตว และเก บหาของป า การท าไร แบบเคล อนย ายท วนเกษตร การปล กพ ชเช งเด ยวขนาดใหญ การเกษตรแบบถาวร การเล ยงส ตว พ นท ค มครอง การท าไม 82 ตอนท 6 เรดด พล ส: การเปร ยบเท ยบค าใช จ ายและผลประโยชน 85 ก. อะไรค อค าใช จ ายของเรดด พล ส 86 ข. ม รายได อะไรบ างท เราคาดว าจะได ร บจากเรดด พล ส 91 ค. อะไรค อต วเล อกท ด ท ส ด? การเปร ยบเท ยบร ปแบบทางเล อกของ 95 การใช ท ด น ง. ท าไมจ งต องม การประเม นผลประโยชน ร วม 105 ตอนท 7 มองด ภาพรวมของการวางแผนการใช ท ด น 107 ก. ท าไมการวางแผนการใช ท ด นถ งม ความส าค ญ 107 ข. แผนการใช ท ด นม อะไรบ าง 108 ค. การวางแผนการใช ท ด นท าอย างไร? 109

7 6 ช ดการเร ยนร ท 3 โครงการเรดด พล สต องใช อะไรบ าง 113 ตอนท 1 มาตรฐานเรดด พล ส 114 ก. อะไรค อมาตรฐานและท าไมเราต องการมาตรฐานน 115 ข. ม มาตรฐานอะไรบ าง 118 ตอนท 2 โครงการเรดด พล ส: ข นตอนในการด าเน นงาน 128 ข นตอนท 1 การพ ฒนาแนวค ดโครงการ 129 ข นตอนท 2 การออกแบบโครงการเรดด พล ส 133 ข นตอนท 3 การตรวจสอบและการลงทะเบ ยนโครงการ 139 ข นตอนท 4 การปฏ บ ต การโครงการ 139 ข นตอนท 5 การตรวจสอบ 141 ส วนท 3 เรดด พล สบนฐานของช มชนในเช งปฏ บ ต : ท กษะบางอย างท ม ประโยชน 147 ช ดการเร ยนร ท 4 ร จ กคาร บอนของค ณ: การว ดและการต ดตามคาร บอนโดยช มชน 148 ตอนท 1 ท าไมต องม การต ดตามคาร บอนโดยช มชน 149 ตอนท 2 การว ดและการต ดตามคาร บอนท าอย างไร - ค ม อแบบง าย 151 ก. การจ าแนกและการก าหนดขอบเขต 153 ข. การจ าแนกและการก าหนดช นต างๆ ของป า 156 ค. การจ ดท าข อม ลเบ องต นเพ อประเม นความหลากหลายของป า 160 ไม ในแต ละช น หร อ แปลง ง. การวางแปลงต วอย างถาวร 167 จ. การเตร ยมการส าหร บการว ดคาร บอนในภาคสนาม 171 ฉ. การว ดคาร บอนในแปลงต วอย างถาวร การว ดต นไม การว ดไม ไผ การว ดพ นธ พ ชท อย ช นล างและซากพ ช ไม ตายและตอไม การเก บต วอย างด น การต ดตามคาร บอนและตรวจสอบข อม ลท จ ดเก บมา 186 ช. การว เคราะห ข อม ล: การค านวณคาร บอนสต อค การค านวณคาร บอนในต นไม 187

8 7 2. การว ดคาร บอนส าหร บไม ไผ การค านวณคาร บอนส าหร บไม ท อย ช นล างและซากพ ช การค านวณคาร บอนส าหร บไม ท ตายแล ว การค านวณหามวลช วภาพและคาร บอนใต พ นด น การเข ยนรายงาน การรายงานเก ยวก บการร วไหล 207 ซ. การท าไม และการท าไร ในป า: บทส งท าย 1. การท าไร หม นเว ยน การท าไม 209 ช ดการเร ยนร ท 5 ท กษะการจ ดการป าไม บนฐานของช มชน 213 ตอนท 1 การจ ดการป าไม บนฐานของช มชนและเทคโนโลย การปร บปร งป า 214 ไม ก. การจ ดการป าไม บนฐานของช มชนในฐานะเป นทางเล อก 214 ข. การจ ดการป าไม ของชาวอ การาฮ น 216 ค. เทคโนโลย การปร บปร งป าไม 217 ตอนท 2 การปร บปร งการปล กป าไม 225 ส วนท 4 เราต องการเรดด พล สหร อไม? ข นตอนในการประเม นความพร อมส าหร บ เรดด พล ส ช ดการเร ยนร ท 6 การประเม นความพร อมส าหร บโครงการเรดด พล ส 232 ตอนท 1 การพ จารณาโครงการเรดด พล สท ร เร มโดยหน วยงานภายนอก 233 ก. การประย กต ใช หล กการ การให ฉ นทาน ม ต ท ได ร บการร บร บอก 233 แจ งล วงหน า และเป นอ สระ ข. การใช รายการตรวจสอบของช มชน ส าหร บโครงการและแผนงาน 236 คาร บอน ตอนท 2 การประเม นว าช มชนของค ณม ความพร อมส าหร บโครงการ 239 เรดด พล สหร อไม ก. การประเม นความพร อมส าหร บโครงการเรดด พล ส: ค าถามท ค ณ 240 ต องถาม ข. การว เคราะห ค าตอบของค ณ 244 ค. พวกเราสามารถท าก นเองได หร อไม ภาค ห นส วนส าหร บโครงการ เรดด พล ส

9 8 ง. ต องม นใจว าท กคนได ร บผลประโยชน 250 จ. การเตร ยมประช มในช มชนเพ อการต ดส นใจ 252 ภาคผนวก ภาคผนวก 1 ต วอย างแบบฟอร มส ารวจและว ดคาร บอนป าไม 256 ภาคผนวก 2 อภ ธานศ พท 259 ภาคผนวก 3 ค าย อ 264

10 9 สารบ ญร ปภาพและตาราง ภาพท 1 สถานท ท าโครงการเรดด พล ส 28 ภาพท 2 ว ธ การประย กต ใช มาตรฐาน: การร บรองโครงการของค ณ 119 ภาพท 3 วงจรโครงการเรดด พล ส 129 ภาพท 4 ว ธ การว ดแบบได และส ญเส ย และการว ดความแตกต างของคาร บอนสต อค 152 ภาพท 5 การน าเอาข อม ลสารสนเทศทางภ ม ศาสตร เข าไปในแผนท 155 ภาพท 6 การจ าแนกช นป าไม 158 ภาพท 7 การวางแปลงย อยในแปลงต วอย างแบบวงกลม 170 ภาพท 8 การวางแปลงย อยในแปลงต วอย างแบบส เหล ยม 170 ภาพท 9 วงจรคาร บอนป าไม 173 ภาพท 10 ส ดส วนของคาร บอนสต อคของป าเขตร อนในประเทศโบล เว ย 173 ภาพท 11 กรอบไม หร อไม ไผ ส าหร บเก บต วอย างของพ นธ พ ชช นล าง 181 ตารางท 1 ความหลากหลายของพ ชในป าเขตร อน และการใช ประโยชน ท ด นจากป า 38 ตารางท 2 ความแตกต างระหว างการท องเท ยวแบบปกต และการท องเท ยวเช งน เวศน 58 ตารางท 3 ค าเส ยโอกาสท ประมาณการในประเทศอ นโดน เซ ยจากการใช ท ด น 102 ตารางท 4 การเปร ยบเท ยบ VCS ก บ CCBS 123 ตารางท 5 ค าใช จ ายโดยประมาณของการน าเอาคาร บอนเครด ตไปขายในตลาดซ ด เอ ม 144 ตารางท 6 ความหนาแน นของพ ชและขนาดของแปลงต วอย าง 169 ตารางท 7 ค าเฉล ย อ ตราส วนจากรากถ งหน อ ในป าเขตร อนและก งเขตร อน 205 ตารางท 8 ข นตอนต างๆ ในกระบวนการเรดด พล สท ต องขอเอฟป ค 234 ตารางท 9 เกณฑ ส าหร บการประเม นโครงการเรดด พล ส 241 ตารางท 10 ประเภทของการเข าร วมในโครงการเรดด พล ส 245

11 10

12 11 ท าความเข าใจ เก ยวก บเรดด พล ส บนฐานของช มชน ค ม อส าหร บผ เข าร วมฝ กอบรม

13 12

14 13 ความเป นมา ห ล งจากท ม การเจรจามาแล วหลายป ในเด อนธ นวาคม ๒๕๕๓ ข อตกลงเก ยวก บเรดด พล ส ในท ส ดก ผ านความความเห นชอบของประเทศภาค สมาช กในการประช มคร งท ๑๖ ของอน ส ญญาว าด วย การเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศท เม องแคนค น ประเทศแม กซ โก เวท ด งกล าวผ แทนของชนเผ าพ นเม อง เองก ต องท างานอย างหน กเพ อผล กด นให ประเด นเก ยวก บเร องส ทธ และข อก งวลของพวกเขาได ร บการ บรรจ เข าไปในข อตกลงด วย ซ งพวกเขาก ท าได ส าเร จ ถ งแม ว าการอ างอ งถ งประเด นชนเผ าพ นเม องและ ส ทธ ของเขาในข อตกลงด งกล าวย งไม ได เข ยนไว อย างหน กแน นเหม อนอย างก บท พวกเขาต องการก ตาม แต อย างน อยก ม การบรรจ เอาเร องส ทธ เข าไป นอกจากน ข อตกลงแคนค นย งได อ างอ งถ งปฏ ญญา สหประชาชาต ว าด วยส ทธ ชนเผ าพ นเม องด วย ถ งแม ว าข อความด งกล าวจะอย แค ในส วนของภาคผนวกก ตาม ถ าค ณเคยอ านและศ กษา ค ม อส าหร บช มชนช ดแรก และ/หร อ ค ม อการฝ กอบรม เก ยวก บ เรดด ค อ อะไร?/ เราจะท าอะไร ก บเรดด ไปแล วค ณคงจะ ค นเคยก บข อตกลง เก ยวก บเรดด พล สด งกล าว และคงจะจ าได ว า ย อหน าท ส าค ญของข อตกลงแคนค น น นค อ ย อหน าท ๗๒ ซ งระบ ไว ว าประเทศภาค สมาช ก (หมายถ งร ฐบาล) ต องแน ใจ ว า ผ ม ส วนได ส วนเส ยท เก ยวข องต องม ส วนร วมอย างเต มท และม ประส ทธ ภาพ อาท ชนเผ าพ นเม อง และช มชนท องถ น เม อม การพ ฒนาและปฏ บ ต การตามแผนย ทธศาสตร แห งชาต หร อ แผนปฏ บ ต การ เก ยวก บเรดด พล ส ในย อหน าท ๒ ของภาคผนวกท ๑ ของข อตกลงแคนค นได พ ดถ งและให รายละเอ ยดเก ยวก บการ ป องก นผลกระทบด านส งคมและส งแวดล อม (Safeguards) ท ร ฐบาลต องให การสน บสน นและส งเสร ม

15 14 เม อด าเน นงานโครงการเรดด พล ส ประเด นท ม การพ ดย าถ งอ กคร งหน ง ค อ การม ส วนร วมอย างเต มท และม ประส ทธ ภาพของผ ม ส วนได ส วนเส ยท เก ยวข อง โดยเฉพาะชนเผ าพ นเม องและช มชนท องถ น แต ค าว า การม ส วนร วมอย างเต มท และม ประส ทธ ภาพน นม นหมายถ งอะไรน น? เป นค าถามและ แรงจ งใจส าหร บการจ ดท าหน งส อค ม อเล มน อะไรค อว ตถ ประสงค ของค ม อน? ในค ม อช ดแรกและค ม อการฝ กอบรมเก ยวก บ เรดด ค ออะไร? / เราจะท าอะไรก บเรดด น น ม เป าหมายเพ อช วยให ช มชนม ความเข าใจเก ยวก บเรดด พล สว าม นค ออะไร และม น ยอะไรต อชนเผ าพ นเม อง แบบกว างๆ แต ค ม ออ นน จะมาด เก ยวก บเร องเรดด พล สในระด บโครงการ และพยายามท จะใช ว ธ การใน การค นหาค าตอบให ก บค าถาม เช น โครงการเรดด พล สสอดคล องก บว ถ การด ารงช ว ตและระบบการ จ ดการป าไม ของชนเผ าพ นเม องอย างไร? การด าเน นงานโครงการเรดด พล สในพ นท จร งเป นอย างไร? ก จกรรมท วไปของโครงการเรดด พล สค ออะไร? ม ใครเข าร วมบ าง? ต องม องค ความร และท กษะท จ าเป น อะไรบ างส าหร บการด าเน นงานโครงการเรดด พล ส? เพ อช วยให ช มชนค นหาค าตอบด งกล าว พวกเราจ งได จ ดท าค ม อน ข นมา โดยม ว ตถ ประสงค เพ อช วย ให ช มชนม ความร และท กษะท จ าเป นและสามารถต ดส นใจได ว าจะเข าร วมโครงการเรดด พล สหร อไม ถ า ช มชนต ดส นใจเข าร วม ก จะช วยให ช มชนสามารถเข าร วมได อย างเต มท และม ประส ทธ ภาพ เช นเด ยวก บค ม ออ นแรก ค ม อช ดน ไม ได ม เจตนาท จะท าให ใครชอบ หร อค ดค านโครงการ เรดด พล ส เหต ผลท จ ดท าค ม อน ข นมาก เพ อช วยให ช มชนม ความเข าใจและสามารถต ดส นใจได ด วยต วเอง ซ งการท จะท าอย างน นได ช มชนต องม ความเข าใจเก ยวก บเรดด พล สว าม นท างานอย างไรในระด บ โครงการท เป นร ปธรรมก อนท พวกเขาจะพ จารณาและต ดส นใจว าควรจะเข าไปร วมในโครงการน นหร อไม พวกเราเช อว า การม ส วนร วมอย างเต มท และม ประส ทธ ภาพของชนเผ าพ นเม องในบร บทของ โครงการเรดด พล สน นจะเก ดข นได ก ต อเม อม การยอมร บและการค มครองส ทธ ของชนเผ าพ นเม อง รวมท งม การเคารพและส งเสร มระบบว ฒนธรรมและส งคมของชนเผ าพ นเม อง ค ม ออ นน จ งเน นและ ส งเสร มแนวทางแบบองค รวมส าหร บโครงการเรดด พล สท ให ความเคารพและสน บสน นในเร องเก ยวก บ ส ทธ ของชนเผ าพ นเม องตามท ได ระบ ไว ในปฏ ญญาสหประชาชาต ว าด วยส ทธ ชนเผ าพ นเม อง ระบบว ฒนธรรมและส งคมของชนผ าพ นเม อง ค ณค าและการปฏ บ ต การค มครองส งแวดล อมและความหลากหลายทางช วภาพ ค ม อน ใช ส าหร บใคร? ค ม อน ม ประโยชน ส าหร บช มชนท : ก าล งจะได ร บผลกระทบจากโครงการเรดด พล สท ร เร มโดยหน วยงานจากภายนอกและ จ าเป นต องร ว าเรดด พล สม นค ออะไร เพ อช วยให เขาสามารถต ดส นใจได ว าควรจะเข าร วมก บ โครงการด งกล าวหร อไม

16 15 ก าล งพ จารณาท จะเข าร วมเป นส วนหน งของ โครงการเรดด พล สขนาดใหญ ท ร เร มโดย บ คคลภายนอกและต องการทราบว าการเข าไปม ส วน ร วมอย างเต มท และม ประส ทธ ภาพน นต องท าอย างไร บ าง ก าล งค ดท จะท าโครงการเรดด พล สของตนเอง ร วมก บองค กรห นส วนจากภายนอกและต องการ ทราบว าท าอย างไรจ งจะควบค มม นได ในแต ละประเทศจะม นโยบายและกฎหมายของ ตนเองท อาจส งผลต อการต ดส นใจของช มชนในการเข าร วมโครงการเรดด พล ส อย างไรก ตามม ประเทศสมาช กของสหประชาชาต จ านวน 147 ประเทศท ให การร บรองปฏ ญญา สหประชาชาต ว าด วยส ทธ ชนเผ าพ นเม อง ปฏ ญญาด งกล าวเป นเคร องม อท ส าค ญส าหร บชนเผ าพ นเม องใน การใช ย นย นถ งส ทธ ของเขาในโครงการเรดด พล ส ในค ม อช ดแรกท ท าไว ส าหร บช มชนและค ม อส าหร บน ก ฝ กอบรม อะไรค อเรดด เราท าอะไรก บเรดด ม บทเฉพาะบทหน งท พ ดถ งปฏ ญญาน และอธ บายว า ท าไมปฏ ญญาจ งม ความส าค ญและม ประโยชน ต อช มชนชนเผ าพ นเม องในบร บทของโครงการเรดด พล ส นอกจากปฏ ญญาน แล ว สหประชาชาต ย งได จ ดท าเคร องม อกฎหมายระหว างประเทศอ น ๆ อ กหลายอย าง ท ช มชนสามารถน าไปใช ในการค มครองส ทธ ของตนเองได เช น อน ส ญญาว าด วยความหลากหลายทาง ช วภาพ เป นต น นอกจากข อตกลงเก ยวก บเรดด พล ส, ปฏ ญญาสหประชาชาต ว าด วยส ทธ ชนเผ าพ นเม อง และ กฎหมายระหว างประเทศอ นๆ ท ได กล าวมาแล วข างต น บรรดาองค กรใหญ ๆ ท ท างานเก ยวก บเรดด พล ส เช น ย เอ น-เรดด ธนาคารโลก แหล งท น หร อหน วยงานอน ร กษ อ นๆ ต างก ม นโยบายท อย างน อยยอมร บ และค มครองส ทธ ของชนเผ าพ นเม องในระด บหน ง ว ธ การใช ค ม อ? ถ า ณ จ ดน ค ณย งไม เข าใจเก ยวก บเรดด พล สว าม นค ออะไร ค ณไม ต องก งวล เพราะว าค ม อส าหร บ ช มชนและค ม อส าหร บการฝ กอบรม เรดด ค ออะไร เราจะท าอะไรก บเรดด ท พวกเราได จ ดท าและ ต พ มพ ไปก อนหน าน จะช วยให ค ณเข าใจเก ยวก บข อม ลพ นฐานด งกล าว ถ าค ณต องการเร ยนร มากข น ค ณ สามารถเข าไปศ กษาเพ มเต มได จากเอกสารอ างอ งตามท ได ระบ ไว ในหน งส อน นอกจากน เราย งได ท า อภ ธานศ พท ท จะช วยให ค ณเข าใจได ง ายข น โดยเฉพาะเก ยวก บค าใหม ๆ ท ค ณไม ค นเคย ค ม ออ นน เป นเอกสารช ดท สองของค ม อท เราจะท าท งหมด 4 ช ด ค อ 1. เรดด ค ออะไร/เราจะท าอะไรก บเรดด 2. เข าใจเรดด พล สบนฐานของช มชน 3. เอฟป คส าหร บเรดด พล ส ค ม อส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม อง 4. ท กษะการรณรงค การล อบบ และการเจรจาในโครงการเรดด พล ส

17 16 ในค ม อส าหร บช มชนช ดแรก เร อง เรดด พล สค ออะไร / เราจะท าอะไรก บเรดด พล ส น น ต องการช วยให ช มชนม ความเข าใจในภาพกว างๆ เก ยวก บเรดด พล สว า เรดด พล สค ออะไร และค าว า พล ส น นหมายถ งอะไร อะไรค อผลกระทบของโครงการเรดด พล สท อาจจะเก ดข น และส ทธ ของชนเผ า พ นเม องควรได ร บการค มครองอย างไร การเข าร วมโครงการเรดด พล สน นช มชนต องม ความร ทางด านว ชาการหลายอย างและต องแน ใจว า ช มชนไม ได ถ กเม นเฉยไม ให เข าไปร วมในโครงการด งกล าว ส งเหล าน จะเป นเน อหาท จะม การพ ดค ยก นใน ค ม อการเร ยนร ช ดท สองของเรา น นค อ การท าความเข าใจเก ยวก บเรดด พล สบนฐานของช มชน ค ม อน ย งม ข อม ลทางด านว ชาการท ม ประโยชน ต อช มชน ไม ว าพวกเขาจะเข าไปร วมก บโครงการเรดด พล สน น หร อไม ต วอย างเช น การจ ดท าข อม ลเก ยวก บพ นท ก กเก บคาร บอนสต อก ว ตถ ประสงค ของค ม อน ค อ ต องการช วยให ช มชนม ความร และม ท กษะท จ าเป นเพ อให พวกเขาสามารถเข าไปร วมในโครงการเรดด พล ส ได อย างเต มท และม ประส ทธ ภาพ (ถ าหากพวกเขาต องการท จะเข าร วม) หล งจากท ช มชนร ว าเรดด พล สค ออะไรและการเข าไปเป นส วนหน งของโครงการเรดด พล สน นต อง ท าอะไรบ างแล ว ก มาพ ดถ งค ม อช ดท 3 น นค อ เอฟป คส าหร บเรดด พล ส ค ม อส าหร บช มชนชนเผ า พ นเม อง ซ งจะอธ บายเก ยวก บหล กการของการให ฉ นทาน ม ต ท ช มชนเข าใจ ร บร ล วงหน าและเป นอ สระ (เอฟป ค) และแนวทางเก ยวก บการประย กต ใช หล กการด งกล าว ว ตถ ประสงค ก ค อ เพ อช วยให ช มชน สามารถต ดส นใจได ว าพวกเขาต องการท จะเข าร วมโครงการเรดด พล สแบบท ว ๆ ไป หร อเข าร วมใน โครงการเฉพาะท แน ใจว าส ทธ ของพวกเขาจะได ร บการค มครองอย างเต มท ส ดท าย เพ อให ส ทธ ของช มชนได ร บการยอมร บจากร ฐบาลและผ ร วมงานอ น ๆ ท เก ยวข อง หร อท ร บผ ดชอบในการจ ดท าย ทธศาสตร แผนงานและโครงการเรดด พล ส ช มชนชนเผ าพ นเม อง ผ น าชาวบ าน และองค กรชนเผ าพ นเม อง อาจต องม การรณรงค และล อบบ ผ ม อ านาจในการต ดส นใจ และในบางกรณ พวกเขาอาจต องร วมเจรจาด วยเพ อให แน ใจว าข อเสนอและจ ดย นของเขาได ร บการพ จารณาอย างเพ ยงพอ เป าประสงค ของค ม อช ดท 4 เก ยวก บ ท กษะการรณรงค การล อบบ และการเจรจาในโครงการ เรดด พล ส ค อ การพ ฒนาท กษะของชนเผ าพ นเม องเพ อให เขาม ความสามารถรณรงค และล อบบ ได อย าง ม ประส ทธ ภาพมากย งข น ค ม อการฝ กอบรมท ง 4 เล ม จะเป นส วนหน งของโครงการฝ กอบรมท จะช วยให ช มชนชนเผ า พ นเม องม ความเข าใจและม ข อค ดเห นเก ยวก บโครงการเรดด พล สได อย างเพ ยงพอ และอาจเข าร วม โครงการน ก ได ถ าช มชนเข าใจและต ดส นใจท จะเข าร วม อย างไรก ตาม ในการเร ยนร น นไม จ าเป นต อง เป นไปตามล าด บตามท ได เสนอไว ในค ม อน ก ได ค ม อฝ กอบรมและองค ประกอบต าง ๆ อาจม การใช และ แก ไขได ตามความจ าเป นและค ม อแต ละอ นถ กออกแบบมาให ม เน อหาเฉพาะ ข นอย ก บความพร อมและ ทร พยากรในการฝ กอบรมและเป าหมายเฉพาะของการฝ กอบรมในแต ละท ในการฝ กอบรมแต ละคร งอาจ ใช ช ดการฝ กอบรมท ต างก นมาฝ กอบรมร วมก นได ในค ม อน ย งม เน อหาส วนอ นๆ อ กท จ ดเตร ยมไว ให ส าหร บผ เข าร วมฝ กอบรม เช น - อภ ธานศ พท ท จะให ค าน ยามเก ยวก บค าท เก ยวข องเรดด พล ส

18 17 - ภาคผนวก จะม ต วอย างเคร องม อและข อม ลเพ มเต มท อาจน าไปใช ในการเร ยนร - การอ างอ ง ในแต ละช ดการฝ กอบรมจะม การเอกสารอ างอ งไว ส าหร บคนท ต องการเร ยนร เพ มเต ม เก ยวก บเรดด พล ส ในค ม อการเร ยนร ช ดน ม เน อหาประกอบไปด วย 4 ส วน ค อ 1. ก อนเร มต น: แนวค ดและข อเท จจร งพ นฐานบางประการ ช ดการเร ยนร ท หน งของค ม อน จะให ค าแนะน าส นๆ เก ยวก บความหมายของการม ส วนร วมและการ ม ส วนร วมท แท จร งจะเก ดข นได น น ชาวบ านต องได ร บพ ฒนาศ กยภาพอย างเต มท เช น การควบค ม กระบวนการ และตามด วยเน อหาส นๆ เก ยวก บเรดด พล สบนฐานของช มชนว าค ออะไร 2. เรดด พล สบนฐานของช มชนในทางปฏ บ ต : ความร พ นฐานบางประการ ในส วนน จะประกอบไปด วยช ดการเร ยนร 2 ช ด ช ดท หน ง (ช ดการเร ยนร ท 2) จะเน นล กษณะต างๆ ของการอน ร กษ ป าไม ซ งอย ภายใต โครงการเรดด พล ส ท เร ยกว า ผลประโยชน ร วม: ความหลากหลายทาง ช วภาพและว ถ การด ารงช ว ต หล งจากท แนะน าห วข อของประเด นน แล ว จะมาพ ดถ งภาพรวมของร ปแบบ การใช ท ด นในป าเขตร อนว าม นม ผลกระทบต อความหลากหลายทางช วภาพอย างไร ม นให อะไรต อการ ด ารงช ว ตของชนเผ าพ นเม องบ าง เสร จแล วจะตามด วยบทท เก ยวข องก บต นท นและผลประโยชน ของ เรดด พล ส และบทสร ปเก ยวก บการวางแผนการใช ท ด น ช ดการเร ยนร ท สองของส วนน (ช ดการเร ยนร ท 3) จะอธ บายถ งโครงการเรดด พล สว าม นท างาน อย างไร ม องค ประกอบอะไรบ าง และต องม องค ความร และท กษะท จ าเป นในด านใดบ างส าหร บการ ด าเน นงาน ค ม อน ไม ได ครอบคล มเน อหารายละเอ ยดท งหมด และไม ได ม จ ดม งหมายท จะให ข อม ลทางด าน เทคน คท ละเอ ยดส าหร บการด าเน นงานในโครงการเรดด พล สในด านใดด านหน ง ว ตถ ประสงค ของเรา ค อ ให ช มชนม ความร อย างเพ ยงพอเพ อประเม นได ว าการเข าไปร วมในโครงการเรดด พล สน นม น ยอย างไร รวมท งความจ าเป นท ต องม การพ ฒนาศ กยภาพเฉพาะด านมากข นและการสน บสน นช มชน เราจะให ข อม ล อ างอ งท จะช วยให ช มชนสามารถเข าถ งข อม ลเหล าน 3.เรดด พล สบนฐานของช มชนในเช งปฏ บ ต :ท กษะบางอย างท ม ประโยชน ส วนท สามม งหว งท จะช วยให ช มชนม ท กษะบางอย างท เป นประโยชน ไม เพ ยงแต ในโครงการ เรดด พล สเท าน น แต ม ประโยชน ในการจ ดการป าโดยช มชนท วไปด วย ในส วนน ประกอบไปด วยช ดการ เร ยนร สองช ด ช ดท หน ง (ช ดการเร ยนร ท 4) จะให ความร เก ยวก บการประเม นจ านวนและการต ดตาม คาร บอนท เป นอ สระอย างง ายๆ ซ งเป นท กษะท ม ความจ าเป นท จะท าให การด าเน นงานโครงการเรดด พล ส บนฐานของช มชนประสบผลส าเร จ นอกจากน ช มชนอาจจ าเป นต องเร ยนร ในด านอ นๆ ด วยเช นก น โดยใช การประเม นความต องการมาช วย แต การต ดตามและการว ดคาร บอนน นเป นก จกรรมใหม และม ไม ก ช มชน

19 18 เท าน นท ม ท กษะในการท าเร องน แล ว นอกจากน การท ช มชนสามารถประเม นจ านวนการก กเก บคาร บอน และม การต ดตามอย างต อเน องและเป นอ สระได น นถ อเป นส งท ส าค ญท จะช วยให ช มชนสามารถด แลและ จ ดการโครงการเรดด พล สได 4.เราต องการเรดด พล สหร อไม? ข นตอนในการประเม นความพร อม ส าหร บเรดด พล ส ในส วนส ดท ายของค ม อน (อย ในช ดการเร ยนร ท 6) เราจะให ข อม ลเก ยวก บแนวทางการประเม น และการต ดส นใจเก ยวก บโครงการเรดด พล สของช มชนว าม การท าอย างไรบ าง โดยจะอธ บายคร าวๆ เก ยวก บหล กการของการให ฉ นทาน ม ต ท ช มชมได ร บการร บร เข าใจล วงหน าและเป นอ สระ (เอฟป ค) ท จะ ช วยให ช มชนสามารถ บม อก บโครงการเรดด พล สท ร เร มโดยบ คคลภายนอกได หล งจากน นจะให แนวทาง ส าหร บช มชนในการประเม นตนเองว าม ความพร อมท จะเข าร วมก บโครงการเรดด พล สหร อไม นอกจากน ย งม ส วนเพ มเต มท จะให ข อม ลท ม ประโยชน เช น อภ ธานศ พท จะให ค าน ยามส าหร บค าท เก ยวข องก บเรดด พล ส ภาคผนวก จะให ข อม ลต วอย างและข อม ลเพ มเต ม แหล งอ างอ งข อม ล จะม ให ในแต ละช ดการเร ยนร ส าหร บคนท ต องการเร ยนร เก ยวก บเรดด พล สเพ มเต มมากข น

20 19 ส วนท 1 ก อนเร มการเร ยนร : แนวค ดและข อเท จจร ง พ นฐานบางอย างท ควรร

21 20 ช ดการเร ยนร ท 1 แนวค ดพ นฐานและข อเท จจร ง บางอย างท ควรร ช ดการเร ยนร น จะเป นการป พ นฐาน ก อนท จะเข าส เน อหาหล กของส วนอ นๆ เน องจากข อตกลง เร องเรดด พล ส ท อย ภายใต อน ส ญญาว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศน นเน นการม ส วนร วมท ม ประส ทธ ภาพและเต มท ของผ ม ส วนได ส วนเส ยท เก ยวข องซ งรวมท งชนเผ าพ นเม องด วย เป นส งท ด ถ าเรา มาพ ดเก ยวก บความหมายของการม ส วนร วม และเปร ยบเท ยบก บแนวค ดซ งสะท อนถ งความต องการของ ชนเผ าพ นเม องในประเด นเก ยวก บเร องเรดด พล ส น นค อการพ ฒนาศ กยภาพ หล งจากน นจะพ ดค ย เก ยวก บการน ยามและตรวจสอบความเข าใจเก ยวก บแนวค ดเร อง เรดด พล สบนฐานของช มชน ส ดท ายเราจะให ข อม ลเก ยวก บข อเท จจร งพ นฐานบางอย างของเรดด พล สซ งพวกเราค ดว าเป นส งท ม ความส าค ญท ช มชนต องเร ยนร ก อนท จะต ดส นใจเข าร วมในโครงการเรดด พล สใดๆ และป องก นการ เข าใจและการสร างความคาดหว งท ผ ดๆ เก ยวก บเรดด พล สตามท เราได กล าวไปแล วในช วงต น ซ งจะม การ อธ บายในรายละเอ ยดในช ดการเร ยนร ต อไปของค ม อเล มน

22 21 ตอนท 1 การม ส วนร วมและการพ ฒนาศ กยภาพ การม ส วนร วมเป นส ทธ ของคนโดยท วไป ค าว า การม ส วนร วม หมายถ ง การกระท าของการม ส วนร วมหร อการม ส วนแบ งในบางส ง ในเร องของการม ส วนร วมในงานพ ฒนาน นได ม การพ ดค ยก นมา ค อนข างมากแล วในหลายทศวรรษท ผ านมา ป จจ บ นเป นท เข าใจร วมก นว าการม ส วนร วมในการพ ฒนา น น ค อ การท คน (ช มชน) สามารถเข าไปม อ ทธ พลและม ส วนร วมในการควบค มการพ ฒนาได โดยเฉพาะการต ดส นใจในประเด นเก ยวก บการใช ทร พยากร การส งเสร มการม ส วนร วมของช มชนน นม เหต ผลอย หลายประการ เช น เพ อลดค าใช จ าย (การ ขอให ช มชนสมทบส งของ แรงงานหร อเง น) เพ อท าให โครงการม ประส ทธ ภาพและประส ทธ ผลมากข น เพ อพ ฒนาศ กยภาพของช มชน หร อเพ อท าให ช มชนม ความเข มแข งมากข น ซ งหมายถ งการช วยให เขา สามารถควบค มทร พยากรและต ดส นใจในส งท ม ผลกระทบต อช ว ตของเขามากข น เหต ผลของการรวมเอาการม ส วนร วมอย างเต มท และม ประส ทธ ของช มชนชนเผ าพ นเม องเข าไป ในข อตกลงของเรดด พล ส ค อ เหต ผลอ นส ดท ายตามท ได กล าวมาแล ว ชนเผ าพ นเม องได รณรงค และ ผล กด นในเวท อน ส ญญาว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศอย างไม ย อท อ เน องจากพวกเขาก งวล ว าชนเผ าพ นเม องจะไม ม ส วนร วมในการออกแบบ การวางแผนและการด าเน นงานโครงการเรดด พล ส และกล วว าชนเผ าพ นเม องจะไม ม ส ทธ และม ส วนร วมในการต ดส นใจ รวมท งการจ ดสรรทร พยากรด วย

23 22 ม เหต ผลอ กหลายอย างท ว าท าไมต องม การส งเสร มการม ส วนร วมของชนเผ าพ นเม องในเรดด พล ส น นค อ ม หล กฐานและการพ ส จน ท เพ ยงพอจากท วโลกแล วว าช มชน โดยเฉพาะชนเผ าพ นเม องม การ อน ร กษ ทร พยากรป าไม ท ม ประส ทธ ภาพ จากรายงานท ศ กษาในอเมร กากลาง (ของม ลน ธ PRISMA Grupo- CABAL 2011) เม อเร วๆ น พบว าป าไม ในพ นท ของชนเผ าพ นเม องม การปกป กร กษาและม การ ฟ นต วด กว า และจากการศ กษาในระด บโลก (AshwiniChhatre and ArunAgrawal 2009) พบว าม พ นท ก กเก บคาร บอน ม ผลประโยชน ต อการด ารงช ว ตค อนข างส ง และช มชนสามารถจ ดการพ นท ป าไม ขนาดใหญ ได นอกจากน ย งม การศ กษาอ กหลาย ๆ ช นท สามารถอ างอ งและพ ส จน ได ว าการอน ร กษ โดย ช มชนม ประส ทธ ภาพ หร อในอ กด านหน งค อ การอน ร กษ และการร กษาป าไม และความหลากหลายทาง ช วภาพจะไม ประสบผลส าเร จถ าหากช มชนท องถ นไม ม ส วนร วม หร อถ กมองว าเป นศ ตร เม อเราพ ดถ งการม ส วนร วมของช มชนในโครงการเรดด พล สเราต องตระหน กว าเราก าล งพ ดถ ง ระด บท ม ความแตกต างก น ย ทธศาสตร และแผนงานของเรดด พล สจะม การพ ฒนาและจ ดท าในระด บชาต โดยร ฐบาล แต การ ด าเน นการน นจะกระท าในระด บพ นท ซ งจะม ผลกระทบโดยตรง และเก ยวข องก บผ ท อาศ ยหร ออย ใกล ก บป าไม ซ งเป นพ นท เป าหมายของโครงการ ต วอย างท เป นร ปธรรมท เราม ค อ โครงการน าร อง เรดด พล ส 2-3 โครงการท ได ร บการสน บสน นโดยแหล งท น หร อโดยตลาดคาร บอนภาคสม ครใจ ในส วน ของโครงการเรดด พล สท จะม การด าเน นการอย างเป นร ปธรรมในอนาคต ก ย งเป นประเด นท ถกเถ ยงก น อย ประเด นค าถามอ นหน งท ย งไม ได ข อย ต ค อ ในการด าเน นงานโครงการเรดด พล สน นจะเอาเง นมาจาก ไหน จากเง นกองท น หร อ เง นจากตลาดคาร บอน หร อจากท งสองอย าง หร ออาจจะมาจากแหล งอ น อ ก ค าถามหน งค อ เรดด พล สจะท าในขอบเขตระด บไหน จะท าในระด บชาต (โครงการเรดด พล สขนาดใหญ ระด บชาต ) หร อ โครงการระด บภ ม ภาค (โครงการเฉพาะท ด าเน นงานโดย องค กรเอกชน ร ฐบาลท องถ น บร ษ ท ฯลฯ ) หร อ ท าท งสองแบบ? ไม ว าจะเล อกร ปแบบไหนก ตาม เป นท แน นอนว าร ฐบาลจะเป นผ ท ม บทบาทหล ก ไม ว าในร ปแบบ ผสม (nested approach) ก เช นเด ยวก น หมายความว า จะม การท าโครงการเรดด พล สในระด บ ภ ม ภาค ซ งม การประสานงานโดยตรงก บห นส วนจากต างประเทศ และม นโยบายระด บชาต ท จะเข ามา ก าก บและควบค มโครงการเรดด พล สในระด บภ ม ภาคให ปฏ บ ต ตาม ด งน นการม ส วนร วมในโครงการเรดด พล สจ งต องม ในท กระด บ ค อ ระด บชาต เช น การออกแบบ และการต ดส นใจเก ยวก บนโยบาย กฎหมายและโครงการเก ยวก บเรดด พล ส และในระด บท องถ นซ ง โครงการและแผนงานลงไปปฏ บ ต การ ในทางปฏ บ ต แล ว การม ส วนร วมในระด บชาต ควรกระท าโดยผ านผ น าซ งเข าร วมในการเจรจาเร อง เรดด พล ส และรณรงค เพ อให ม การเคารพส ทธ และข อก งวลของชนเผ าพ นเม อง ซ งเราจะไม พ ดถ งเร องน

24 23 มากน กในท น ประเด นท เก ยวข องก บการรณรงค หลายอย างจะอย ในช ดการเร ยนร ท 1 และม ช ดการ เร ยนร เฉพาะเก ยวก บการรณรค และการล อบบ ในระด บท องถ นช มชนสามารถเข าไปม ส วนร วมในโครงการเรดด พล สได โดยตรงและเป นส งท เราจะ เน นหล กในค ม อช ดน ตามท ได กล าวมาแล วข างต น ว า การม ส วนร วมหมายถ ง การม ส วนร วมในบางส ง และ/ หร อการม ส วนแบ งในบางส ง ค าว าส งน แน นอนว าม น ค อนข างจะก ากวม ในความ เป นจร งม ร ปแบบหลายอย าง ท ท าให การม ส วนร วม เป นจร งได ในกรณ ท แย ท ส ด ของ การม ส วนร วม ค อการท าได แค ปร กษาหาร อ แบบผ วเผ นก บช มชน แค แจ งให ช มชนทราบว าก าล งจะม อะไรเก ดข น โดยท ม การต ดส นใจไปเร ยบร อยแล ว และช มชนไม ม ทางท จะเข าไปม อ ทธ พลในการต ดส นใจด งกล าวได รวมท งการออกเส ยงของช มชนต อส งท ก าล งจะเก ดข น กระบวนการท เหมาะสมท ท าให ช มชนสามารถเข าถ งข อม ลท พวกเขาต องการได ท งหมดก เพ อ สามารถน าไปประกอบการพ จารณา ม เวลาและความเป นอ สระในการพ ดค ยท กประเด นในกล มของ ตนเอง และสามารถต ดส นใจได ด วยตนเอง กรณ เหล าน ส วนใหญ ต องใช กระบวนการ เอฟป ค หร อ หล กการให ฉ นทาน ม ต ท ได ร บการร บร บอกแจ งล วงหน าและเป นอ สระ (Free, prior and informed consent) ถ าการม ส วนร วมของชนเผ าพ นเม องม การใช หล กการของ เอฟป ค เราสามารถพ ดได ว าม นเป นการ เสร มสร างศ กยภาพท แท จร ง ม นจะเป นการสร างเง อนไขในส งท ต องม การกระท าก อน ท ท าให ช มชนเข าไป ม ส วนร วมในก จกรรมของโครงการเรดด พล สได อย างอ สระ โครงการเรดด พล สท ม ฐานอย บนการสร าง ห นส วนท แท จร งก บช มชนชนเผ าพ นเม อง ค อ เรดด พล สบนฐานของช มชน เพ อให เก ดการม ส วนร วมในโครงการเรดด พล สอย างม ประส ทธ ภาพอย างแท จร ง เช น สามารถ

25 24 เข าร วมโครงการเรดด พล สบนฐานของช มชนได ค ณต องเร ยนร ข อม ลพ นฐานบางอย าง และท กษะใหม ๆ บางต ว ซ งข นอย ก บหลายป จจ ย เช น โครงการเรดด พล สน นช มชนเป นผ ด าเน นงานเองโดยอ สระได หร อไม หร อ พวกเขาย งต องการความช วยเหล อจากภายนอก ส วนหน งของป จจ ยเหล าน ค อนโยบาย ย ทธศาสตร เรดด พล สแห งชาต และกฎหมายท เก ยวข อง แหล งท นในการสน บสน นทางการเง น จากตลาด คาร บอน หร อ กองท น หร อ แหล งท นแบบทว ภาค ขนาดของโครงการ ใครบ างท เก ยวข องท งหมด ฯลฯ และศ กยภาพท ม อย ของช มชน เราจะกล บไปหาค าถามเหล าน ในส วนท 4 ของค ม อเล มน การพ ฒนาศ กยภาพ โดยท วไป การพ ฒนาศ กยภาพหมายถ ง การให อ านาจ หร อหน าท ให คน บางคนในการกระท าบางอย าง ( ในบร บทของเรา การพ ฒนาศ กยภาพหมายถ ง การเพ มความ เข มแข งในด านจ ตว ญญาณ การเม อง ส งคม หร อด านเศรษฐก จให แก ป จเจกบ คคลหร อช มชน นอกจากน ย งหมายถ ง การพ ฒนาความม นใจใน ศ กยภาพของตนเอง ( ตอนน ให เรามาด ด วยก นก อนว า การพ ฒนาศ กยภาพหมายถ งอะไรเม อเราพ ดถ ง เรดด พล สบน ฐานของช มชน แหล งอ างอ งข อม ล Ashwini Chhatre and Arun Agrawal Trade-offs and synergies between carbon storage and livelihood benefits from forest commons. Fundación PRISMA Grupo CABAL Designing a REDD+ Program that Benefits Forestry Communities in Mesoamerica

26 25 ตอนท 2 เรดด พล สบนฐานของช มชนค ออะไร? โครงการเรดด พล สท ม การร เร มและด าเน นการอย น น ส วนใหญ เป นการด าเน นการโดยร ฐบาล แหล งท นทว ภาค หร อ องค กรพ ฒนาเอกชนระหว างประเทศและในท องถ น ซ งด าเน นการในพ นท ป า ขนาดใหญ ใช เทคโนโลย ท ท นสม ยและซ บซ อน (เช น การใช ภาพถ ายดาวเท ยม และระบบข อม ล สารสนเทศทางภ ม ศาสตร ซ งน าไปส การผ กขาดโดยผ เช ยวชาญท ม ความร และท กษะในด านน โครงการเรดด พล สเป นโครงการท ม ความซ บซ อนและต องใช องค ความร ท กษะและการเง นมาก ส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม องประเด นท ท าทาย ค อ การพ ฒนาว ธ การและร ปแบบของภาค ห นส วนท สามารถท าให โครงการเรดด พล สน นอย ภายใต การควบค มและด แลของช มชนเอง เพ อให ช มชมสามารถควบค มและพ ฒนาศ กยภาพของช มชนในการจ ดท าโครงการเรดด พล สได เรา จ งเร ยกโครงการท ใช ว ธ การด งกล าวว า โครงการเรดด พล สบนฐานของช มชน ประการแรกส ด โครงการเรดด พล สบนฐานของช มชนต องม การวางแผน ออกแบบและปฏ บ ต ใน แนวทางท ม ความสอดคล องก บการป องก นผลกระทบทางด านส งคมและส งแวดล อม (Safeguards) ตาม ข อตกลงในอน ส ญญาว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ (UNFCCC) ท เก ยวข องก บเรดด พล ส รวมท งข อบ ญญ ต ของปฏ ญญาสหประชาชาต ว าด วยส ทธ ของชนเผ าพ นเม อง ข นอย ก บบร บทของแต ละประเทศหร อแต ละท องถ น ข อก งวลด านอ นๆ รวมท งส ทธ ตามกฎหมาย

27 26 ของชนเผ าพ นเม องซ งควรได ร บการพ จารณาด วย ด งน นโครงการเรดด พล สบนฐานของช มชนควรจะต อง: ได ร บฉ นทาน ม ต ท ได ร บร เข าใจล วงหน าและเป นอ สระ (FPIC) จากช มชนก อน ถ าหากว า โครงการน นไม ได ร เร มโดยช มชนเอง เน นการสร างความม นคงในส ทธ ท ด นและทร พยากรของช มชน ม นใจว าช มชนม ส ทธ ในการบร หารจ ดการป าด วยตนเอง หร อ อย างน อยต องม ส วนร วมในการ ต ดส นใจเก ยวก บการจ ดการและการอน ร กษ ป าไม ของช มชนอย างเต มท ต อยอดและเสร มสร างองค ความร พ นบ านและการปฏ บ ต ของชนเผ าพ นเม อง เคารพส ทธ ของช มชนในการด าเน นว ถ ช ว ตและระบบการจ ดการทร พยากรธรรมชาต ตาม ประเพณ ม นใจว าม การอน ร กษ ป าไม และความหลากหลายทางช วภาพตามธรรมชาต ม นใจว าม การแบ งป นผลประโยชน จากโครงการเรดด พล สภายในช มชนอย างเท าเท ยม ม นใจว าผ หญ งม ส วนร วมอย างเต มท และอย างแข งข นในก จกรรมท กอย าง

28 27 โครงการความร วมม อเรดด พล ส อ อดดาร เม ยนเจย โครงการความร วมม อเรดด พล สอ อตดาร เม ยนเจย ต งอย ในจ งหว ดอ อดดาร เม ยนเจย ทาง ตะว นตกเฉ ยงเหน อของประเทศก มพ ชา โครงการด งกล าวม ช มชนเข าร วม 58 ช มชน โดยม การจ ดต งเป น คณะกรรมการจ ดการป าช มชนท งหมด 13 แห ง ช มชนจ ดการและร กษาพ นท ป าท งหมด เฮคตาร โครงการด งกล าวเป นการร เร มโดย NGO Community Forestry International (CFI) แต ก ม หน วยงาน และองค กรอ นๆ เข าร วมด วยหลายองค กร แหล งข อม ล: Poffenberger et.al หน วยงานท เข าร วมในโครงการความร วมม อเรดด อ อตดาร เม ยนเจย ประเทศก มพ ชา หน วยงาน บทบาท Community Forestry International (CFI) ก าหนดโครงการ ออกแบบย ทธศาสตร เรดด ออกแบบท มประสานงาน Forestry Administration ขายคาร บอน เป นหน วยงานหล กของร ฐบาล ก มพ ชา เป นหน วยปฏ บ ต การร วม Terra Global Capital ค านวณคาร บอน เป นนายหน าขายคาร บอน- ท ปร กษาด านว ชาการ PACT Technical Working Group on Forests and Environment/ DANIDA Clinton Climate Initiative Children s Development Association พระสงฆ จากว ดส าโรง (Samraong) คณะกรรมการการจ ดการป าช มชนท ง 13 แห ง (CFMCs) จากจ งหว ด อ อตดาร เม ยนเจย หน วยงานปฏ บ ต การ แหล งท นช วยเหล อการออกแบบโครงการและการ ต ดตามงาน แหล งท นช วยในการร บร บรองโครงการ ฝ กอบรมให ก บคณะกรรมการจ ดการป าช มชน และ จ ดก จกรรมในภาคสนาม หน วยจ ดการป าอน ร กษ ของพระสงฆ (SorngRokavorn, 18,600 เฮคตาร ) องค กรปฏ บ ต การในท องถ น เช น การลาดตระเวณ การฟ นฟ ป า การวางแผนก จกรรม

29 28 ภาพท 1 สถานท จ ดท าโครงการเรดด พล ส: โครงการเรดด พล สถ อว าเป นส วนหน งของ การจ ดการป าไม โดยช มชน ซ งเป นส วนหน งของระบบการจ ดการทร พยากรธรรมชาต ของช มชน และ เป นส วนหน งของระบบส งคมและว ฒนธรรมของชนเผ าพ นเม อง ซ งช มชนเป นส วนหน งของระบบ ด งกล าว การจ ดการป าไม บน ฐานของช มชน ระบบส งคมและ ว ฒนธรรมของชนเผ า พ นเม อง เรดด พล สบนฐานของ ช มชน การจ ดการ ทร พยากรธรรมชาต บน ฐานของช มชน ผลประโยชน ท เพ มข นค ออะไร? หล งจากท ม ข อตกลงในเวท การประช มประเทศภาค สมาช กคร งท 16 ของอน ส ญญาว าด วยการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ ท เม องแคนค น ประเทศแม กซ โกแล ว เป นท ยอมร บโดยท วไปว า เรดด พล ส น นไม ใช เป นเร องของคาร บอนเพ ยงอย างเด ยว เรดด พล สควรให ผลประโยชน ในด านอ นๆ ด วย เช น การ อน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ และต องค าน งถ งความต องการในการด ารงอย อย างย งย น และการ พ งพาป าไม ของชนเผ าพ นเม องและช มชนท องถ นด วย (ตามท ระบ ไว ในเช งอรรถของภาคผนวกท 1 ย อ หน าท 2 ของข อตกลง) ในเรดด พล สบนฐานของช มชนน น ผลประโยชน ท เพ มข น น ถ อว าม ความส าค ญมากกว าคาร บอน เราสามารถกล าวได ว าล าด บความส าค ญน นม นกล บก น ส งแรกท ต องมาก อน ค อ ส ทธ และความอย ด ก นด ของช มชนชนเผ าพ นเม อง ด วยเหต ผลด งกล าวจ งต องม การอน ร กษ ป าไม และความหลากหลายทางช วภาพ อ นด บสอง เป นการป องก นการปลดปล อยคาร บอนและส งเสร มการด ดซ บคาร บอนโดยป าไม ในเร องน ไม ได หมายความว า คาร บอนไม เก ยวข องด วย เพราะถ าม ฉะน นเราคงไม พ ดถ งว าเป น เรดด พล สบนฐาน ของช มชน เม อพ ดถ ง การสล บล าด บความส าค ญ ม นเป นการเน นย าว า โครงการเรดด พล สบนฐานของ ช มชนน น ส ทธ และการอย ด ก นด ของช มชนชนเผ าพ นเม องน น ค อ กรอบพ นฐานท ไม ต องม การเจรจา ต อรองก นแล วในการด าเน นงานโครงการเรดด พล ส

30 29 การลดการปล อยก าซคาร บอนและการเสร มสร างศ กยภาพในการด ดซ บคาร บอนน น เป นประเด น ข อก งวลท ส าค ญ แต เป าหมายของเรดด พล สบนฐานของช มชนน น ต องการบรรล ถ งสถานการณ ท เร ยกว า ท กฝ ายชนะและได ผลประโยชน ร วมก น (Win-win situation) ท งช มชน ความหลากหลายทางช วภาพและ สภาพภ ม อากาศ แหล งอ างอ งข อม ล Poffenberger, M., S. De Gryze, L. Durschinger Designing Collaborative REDD Projects. A Case Study from OddarMeanchey Province, Cambodia.Community Forestry International. index.html

31 30

32 ตอนท 3 ข อเท จจร งท ส าค ญบางอย าง เก ยวก บเรดด พล ส ม ข อเท จจร งท ส าค ญบางอย างเก ยวก บเรดด พล สท ต องจดจ าไว เม อค ณค ดท จะเข าร วมในโครงการ เรดด พล ส ส งเหล าน เป นความส าค ญพ นฐานท เราต องการเน นท น ก อนท จะขย บออกไปมากกว าน ให พวก เราทบทวนหร อเร มค ดเก ยวก บส งเหล าน ได แล วถ าหากว าย งไม ได ท า เราจะมาพ ดค ยก นถ งรายละเอ ยด มากข นในตอนต อไป เรดด พล ส ค อ การเปล ยนแปลง แต บางคร งก ไม ใช... ให จ าไว ว าแนวค ดพ นฐานท อย เบ องหล งเรดด พล ส ค อ การชดเชยให ก บคนเพ อให ม การ เปล ยนแปลงพฤต กรรม และบางคร งก ไม ใช เป นการเปล ยนแปลงพฤต กรรมท ด ภายใต โครงการเรดด พล ส จะม การจ ายเง นเพ อ: เปล ยนแปลงการใช ท ด นและป าไม ท น าไปส การท าลายป าและการท าให ป าเส อมโทรมน อยลง การเปล ยนแปลงการใช ป าไม และท ด นท น าไปส การเพ มข นของการเต บโตและความสมบ รณ ของป าไม (และพ ชอ นๆ) ความต อเน อง (ไม ใช การเปล ยนแปลง) ของการใช ท ด นและป าไม ท ม การอน ร กษ ป า และ คาร บอนสต อกท ม อย รวมท งการร กษาและการเสร มสร างการก กเก บคาร บอนท เพ มข นอย าง ต อเน องในป าไม ไม ว าจะเป นโครงการเรดด พล สประเภทไหน เป นโครงการท ด าเน นการโดยคนจากภายนอก หร อ โดยช มชนเอง ชาวบ านต องตระหน กว าการเข าร วมโครงการน นหมายถ งว า ช มชนย นยอมท จะ: ละเว นจากการกระท าบางอย างซ งพวกเขาเคยท ามา ต งแต ท เร มม การพ ดค ยก นในเร องเรดด ประเด นน ถ อเป นข อก งวลหล กของชนเผ าพ นเม อง ม หลายคนท ย งกล วว าเรดด พล สจะท าให ว ถ การด าเน นช ว ตตามประเพณ การใช ท ด นและป าไม ม ข อจ าก ดมากข น ด งน นการรณรงค อย างต อเน องเพ อให ส ทธ ของชนเผ าพ นเม องได ร บการเคารพในก จกรรมของเรดด พล สท ก อย างจ งเป นส งท ส าค ญ แต ถ งแม โครงการเรดด พล สจะเคารพส ทธ หล าน การเข าร วมใน โครงการด งกล าว การด าเน นก จกรรมบางอย างท ช มชนเคยท าอาจต องหย ดไปอย างหล กเล ยง ไม ได (ต วอย างเช น การเก บไม ฟ นเพ อขาย การท าไม อย างไม ย งย น การเปล ยนแปลงพ นท ป า ไม เป นพ นท เกษตร ฯลฯ) เข าร วมในก จกรรมใหม หร อ ก จกรรมท ไม ค นเคย ท จ าเป นต องท าเพ อให โครงการเรดด ด าเน นการไปได เช น การว ดและการต ดตามคาร บอน การจ ดท ารายงาน ฯลฯ ในส วนท สามของค ม อการเร ยนร น เราจะมาด ก นว า โครงการเรดด พล สในเช งปฏ บ ต น นม หน าตา อย างไร ม องค ประกอบอะไรบ าง และม น ยต อช มชนอย างไร และต องม อะไรบ าง โดยเฉพาะท กษะใหม ๆ 31

33 32 ขนาดของโครงการ เล กค อความสวยงาม แต... ไม ว าจะเป นกองท น แหล งท น หร อ ผ ซ อคาร บอน (บร ษ ท หร อ ผ ค าขายคาร บอน) ผ ท ต องการ จ ายเง นส าหร บโครงการเรดด พล ส ม ความสนใจในโครงการขนาดใหญ ท สามารถร กษาปร มาณคาร บอน ได มากๆ ผ ค าคาร บอนและน กลงท นจะเสาะหาโครงการท สามารถก กเก บคาร บอนได อย างน อย ต นคาร บอนต อป พวกเขาจ งไม สนใจท จะท าข อตกลงก บช มชนแห งเด ยวท ม ท ด นและป าไม อย ไม ก ร อยเฮคตาร พวกเขาต องการคาร บอนจ านวนมาก จ งต องม การท าข อตกลงในพ นท ป าไม ขนาดใหญ ด งน นนอกจากว าช มชนค ณจะเป นช มชนใหญ ม ป าไม จ านวนมากแล ว ค ณต องค ดว าค ณจะท าร วมก บ ช มชนอ นๆ ในพ นท เด ยวก นด วยหร อไม หร อ เข าร วมก บโครงการขนาดใหญ ท ร เร มโดยคนอ น ในส วนอ นๆของโลก ชนเผ าพ นเม องได ร บการยอมร บทางกฎหมายเก ยวก บส ทธ ในเขตแดน ต วอย างเช น ประเทศทางแถบอเมร กาใต ชนเผ าพ นเม องม ส ทธ ในท ด นและป าไม หลายล านเฮคตาร ใน เอเซ ยม ประเทศฟ ล ปป นส ท ส ทธ เหน อเขตแดนของชนเผ าพ นเม องได ร บการยอมร บ ในทศวรรษท ผ านมา ร ฐบาลได ออกหน งส อร บรอง ส ทธ การถ อครองท ด นตามบรรพบ ร ษของชนเผ าพ นเม องมากกว า 4 ล านเฮค ตาร เง อนไขท ต องยอมร บก อนล วงหน าส าหร บโครงการเรดด พล ส และโดยเฉพาะเรดด พล สบนฐานของ ช มชน ค อ ความม นคงของส ทธ ในท ด นและป าไม ชนเผ าพ นเม องท อย ในประเทศเหล าน จ งม สถานการณ ท ด กว าชนเผ าพ นเม องในประเทศอ นๆ เน องจากเขตแดนของชนเผ าพ นเม องในประเทศเหล าน ค อนข างจะ ใหญ ม ขนาดมากกว า เฮคตาร และม พ นท ป าไม เฮคตาร กล มน สามารถท จะท า โครงการเรดด พล สเองได ส วนกล มท ม พ นท ขนาดเล กและป าไม ไม มาก อาจต องเข าร วมก บโครงการเรดด ก บกล มอ น เช น โครงการเรดด พล สท ก าล งด าเน นการอย ในจ งหว ดอ อตดาร เม ยนเจย ทางตะว นตกเฉ ยง เหน อของประเทศก มพ ชา ท ท าก บช มชนท ไม ใช ชนเผ าพ นเม องกล มหน ง โครงการน าเอากล มป าช มชน 13 กล มมาร วมก นซ งประกอบไปด วย 58 ช มชน โครงการคาดว าจะร กษาป าได 67,783 เฮคตาร ในเวลา 30 ป คาดว าจะด ดซ บก าซคาร บอนได 7.1 ล านต นต อป (Poffenberger, M., S. De Gryze,L. Durschinger 2011, p.ii). ค าใช จ าย ไม ม อาหารเท ยงฟร โครงการเรดด พล สคาดว าจะสร างประโยชน ให ก บช มชนชนเผ าพ นเม องและช มชนท องถ น แต ก อนท จะเข าร วมก บโครงการใดๆ ช มชนต องตระหน กว าม นม ค าใช จ ายเก ยวข องด วย ม นม ค าใช จ ายท เก ดข นเร ยบร อยแล วในการจ ดเตร ยมโครงการเรดด พล ส และม มากข นในช วงการด าเน นโครงการ ไม ใช ค าใช จ ายโดยตรงท เก ยวข องก บงานท ต องการท าให เสร จ และอ ปกรณ ท ต องจ ดซ อเท าน น ย งม ค าใช จ าย ทางอ อมด วย เช น เม อช มชนต องละเว นจากการใช ท ด นในร ปแบบบางอย าง เพ อเข าร วมโครงการ เรดด พล ส ส งเหล าน เร ยกว า ค าใช จ ายท เส ยโอกาส ซ งเราจะค ยก นในรายละเอ ยดต อไป

34 33 ความต องการทางด านเทคน ค เราสามารถท าเองได ไหม? โครงการเรดด พล ส ต องการความร และท กษะท จ าเป นส าหร บการด าเน นงานด วย ช มชนสามารถ เร ยนร และเสาะหาท กษะเหล าน ได แต อาจต องใช เวลา และอาจจะม ราคาแพง ด งน นค ณอาจเข าร วมเป น ภาค ห นส วนก บหน วยงานอ นๆ เช น องค กรพ ฒนาเอกชน ท สามารถให การสน บสน นในส งท ช มชน ต องการได ความจ าเป นต องปฏ บ ต ตามมาตรฐาน การตรวจสอบจาก ภายนอก ถ าโครงการเรดด พล สม เป าหมายท ต องการหาท นในการสน บสน นตนเองโดยการขายคาร บอน เครด ตในตลาดภาคสม ครใจ โครงการน นต องปฏ บ ต ตามมาตรฐานท ได ร บการยอมร บระด บสากล ไม เช นน นคาร บอนเครด ตท ได ก จะไม ได ร บการร บรองและลงทะเบ ยนและไม สามารถขายได ซ งต องม ค าใช จ ายเพ มข น ม มาตรฐานท ได ร บการร บรองหลายอย าง บางอย างจะอย ในช ดการเร ยนร ท 3 ป จจ บ นได ม การบรรล ถ งข อตกลงเก ยวก บเรดด พล สในอน ส ญญาว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพ ภ ม อากาศแล ว จ งเป นท แน นอนว าจะม การพ ฒนามาตรฐานส าหร บเรดด พล สในระด บสากลโดย อน ส ญญาว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ หล งจากท ม การบรรล ถ งข อตกลงเก ยวก บการเง น แล ว ซ งคาดว าจะเก ดข นในการประช มประเทศภาค สมาช กสม ยท 18 ท ประเทศกาตาร ในเด อนธ นวาคม 2555 กรอบงานระด บชาต ความจ าเป นท ต องท างานร วมก บร ฐ ร ฐบาลหลายประเทศท วโลกขณะน ก าล งจ ดท านโยบายและกฎหมายแห งชาต เก ยวก บการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ และเก ยวข องก บเรดด พล ส ด งน นไม ว าโครงการเรดด พล สท ค ณต องการ ร เร ม หร อต ดส นใจท จะเข าร วม ค ณต องปฏ บ ต ตามกฎและระเบ ยบท ระบ ไว ในกฎหมายและนโยบายใน ประเทศของค ณ ด งน นค ณควรศ กษากฎหมายและนโยบายเหล าน ให ด ก อนท ค ณจะเข าไปร วมใน โครงการเรดด พล ส แหล งข อม ลอ างอ ง Poffenberger, M., S. De Gryze, L. Durschinger Designing Collaborative REDD Projects. A Case Study from OddarMeanchey Province, Cambodia.Community Forestry International. research_reports/index.html

35 34

36 35 ส วนท 2 เรดด พล สบนฐาน ของช มชนในเช งปฏ บ ต : ความร พ นฐานบางประการ เ พ อท จะเร ยนร ว าจะเร มต น หร อ จะเข าร วมในโครงการเรดด พล สได อย างไรน น ส งแรก ท ช มชนชนเผ าพ นเม องต องม ค อ ม ความร ท จ าเป นเพ อท จะได ใช ในการประเม นได อย าง รอบด าน ค ม อการเร ยนร ในส วนน ม จ ดม งหมายเพ อให ความร พ นฐานบางด านท ค ดว าม ประโยชน ส าหร บการประเม นด งกล าว ในส วนน จะม ช ดการเร ยนร อย 2 ช ด ช ดแรกจะเน นในประเด นเก ยวก บการอน ร กษ ป าไม ซ งอย ภายใต เรดด พล ส ท เร ยกว า ผลประโยชน ร วม (Co-benefits) : ความหลากหลายทางช วภาพและการ ด ารงช ว ต ส วนน จะเป นการให ข อม ลท วไปเก ยวก บความส าค ญของป าไม ท ม ต อความหลากหลายทาง ช วภาพและการด ารงช ว ตของชนเผ าพ นเม อง จากน นจะเป นการพ ดค ยเก ยวก บร ปแบบของการใช ท ด นใน แบบต างๆในพ นท ป าฝนเขตร อน ท ม ผลกระทบต อความหลากหลายทางช วภาพ และส งท เอ อต อว ถ การ ด ารงช ว ตของช มชนชนเผ าพ นเม อง จากน นจะเป นการทบทวนในเร องต นท นและผลประโยชน ของ เรดด พล ส และเปร ยบเท ยบก บร ปแบบการใช ท ด นแบบอ นๆ ในบทสร ปจะเน นถ งความส าค ญของการวาง แผนการใช ท ด นของช มชน และอธ บายส นๆ ว าท าอย างไร ในช ดการเร ยนร ท สองจะแนะน าและอธ บายว าโครงการเรดด พล สว าท างานอย างไร ม องค ความร และท กษะท จ าเป นต องใช อะไรบ างในการด าเน นงานตามข นตอนต างๆของเรดด พล ส ในส วนน เราหว งว า จะช วยให ช มชนสามารถประเม นได ว าการม ส วนร วมในโครงการเรดด พล สน นม นม น ยอย างไร รวมท งการ พ ฒนาศ กยภาพท ต องการเป นการเฉพาะและส งท ต องการสน บสน นจากภายนอกว าเป นอย างไร

37 36 ช ดการเร ยนร ท 2 เรดด พล ส หร อว าเร องอ น? การประเม นทางเล อก การเข าไปร วมในโครงการเรดด พล สน น หมายความว า ค ณได ต ดส นใจอ ท ศท ด นส วนหน งในช มชนของค ณส าหร บการอน ร กษ ป าไม หร อ การฟ นฟ ป าไม ช มชนค ณอาจม การอน ร กษ ป าไม มา นานแล ว ซ งเป นส งท ด ในการกระท าด งกล าว แต ภายใต โครงการเรดด พล ส การอน ร กษ ป าไม เป นเร องท ค อนข างจะ ต างก น เน องจากประเด นหล กของม น ค อ คาร บอน ส วน ผลประโยชน อย างอ นของการอน ร กษ ป าไม น นเป นผลประโยชน ท เพ มข น เท าน น ในขณะท การอน ร กษ ป าไม ให ผลประโยชน ต อช มชนในหลายๆ ด าน เช น ความหลากหลายทาง ช วภาพและให ประโยชน ต อคนอ นๆ ภายใต โครงการเรดด พล ส ผลประโยชน ท จะได ร บจากคาร บอน ค อ เง น ช มชนจะได ร บการจ ายเง นเป นค าตอบแทนส าหร บการท าก จกรรมในโครงการเรดด พล ส แต การ ด าเน นการด งกล าวก ม ค าใช จ ายด วยเช นก น ซ งเราจะอธ บายให ค ณร จ กค าใช จ ายเหล าน อย างละเอ ยด และ เปร ยบเท ยบก บผลประโยชน ท ค ณคาดว าจะได ร บจากโครงการเรดด พล ส ในช ดการเร ยนร น เราพยายามท จะให ข อม ลในภาพรวมท เราค ดว าค ณควรน าไปพ จารณา ถ าหาก ค ณค ดท จะเข าร วมเป นห นส วนในโครงการเรดด พล ส ซ งประกอบไปด วยการประเม นทางเล อกแบบต างๆ ท ค ณม ส าหร บการใช ท ด นและป าไม ของค ณ แต ละทางเล อกก จะม ท งข อด และข อเส ยในประเด นท เก ยวก บ รายได และความม นคงในการด ารงช ว ต และการอน ร กษ ส งแวดล อมและความหลากหลายทางช วภาพ ความม นคงในการด ารงช ว ตส าหร บช มชนและการอน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ ค อ ผลประโยชน ร วม หล ก ซ งโครงการเรดด พล สน าจะม และเป นประเด นท เราให ความส าค ญเป นหล กใน โครงการเรดด พล สบนฐานของช มชน ด งน นเม อเราเปร ยบเท ยบร ปแบบทางเล อกของการใช ท ด นและป า ไม รวมท งโครงการเรดด พล สด วย เราจ าเป นต องให ความส าค ญในสองประเด นน โดยเราจะเร มในส วนท สองของช ดการการเร ยนร น โดยการให ภาพรวมส นๆ ของค ณค าหล กๆ ของป าไม ท ม ต อช มชนชนเผ า พ นเม อง

38 37 ตอนท 1 : การใช ประโยชน ป าไม และความ หลากหลายทางช วภาพ ก. ความหลากหลายทางช วภาพค ออะไร? ความหลากหลายทางช วภาพค อ ส งม ช ว ตต าง ๆ ท อย บนผ วโลก เช น พ ช ส ตว จ ล นทร ย ต าง ๆ ย นส และระบบน เวศน ย งไม ม ใครร ว าในโลกน ม ส งม ช ว ตท งหมดก สายพ นธ ซ งน กช วว ทยาเองก ม การ ประมาณการไว กว างๆ เน องจากว า ส งม ช ว ตส วนใหญ เป นจ ล นทร ย แมลงเล กๆ และส ตว เล กๆ แต ส วน ใหญ ประมาณการว าม อย ระหว างห าล านและสามส บล านชน ด ม สายพ นธ ประมาณ 1.75 ล าน สายท ม ค าอธ บายและม การบ นท กช ออย างเป นทางการ ซ งหมายความว า พ นธ พ ชส วนใหญ ท ม อย บนโลกของเรา น น น กว ทยาศาสตร ย งไม ร จ ก ในแต ละระบบน เวศน จะม ช มชนของพ นธ พ ชเฉพาะของตนเอง และม บางระบบน เวศน ท ม สาย พ นธ แตกต างมากกว าระบบอ น ระบบน เวศน เหล าน กล าวได ว าม ความหลากหลายทางช วภาพส งกว า ระบบน เวศน อ นๆ ป าฝนเขตร อนเป นพ นท ท ม ความหลากหลายทางช วภาพส งท ส ดในระบบน เวศน ท งหมด ป าฝน เขตร อนคร งหน งเคยม พ นท ครอบคล ม 14 เปอร เซ นต ของพ นท บนผ วโลก ป จจ บ นเหล อเพ ยง 6 เปอร เซ นต เท าน น แต ย งม ประมาณการว าคร งหน งของสาย พ นธ พ ช ส ตว และแมลงของโลกถ กพบอย ในป าฝนเขตร อน ความหลากหลายทางช วภาพ บ อยคร งใช เป นต วว ด ของความสมบ รณ ของระบบความหลากหลายทางช วภาพ ป าธรรมชาต ท สมบ รณ จะม จ านวนของสายพ นธ และความ หลากหลายทางช วภาพส งกว าพ นท ป าเส อมโทรม ในพ นท ท ม ความหลากหลายทางช วภาพส งและ พ นท ของชนเผ าพ นเม องม กจะซ อนท บก นโดยเฉพาะใน พ นท ป าฝนเขตร อน ในละต นอเมร กา ล มน าคองโกใน ทว ปอ ฟร กาและป าเขตร อนในเอเช ยหลาย ๆ ประเทศม ความเช อมโยงท ช ดเจนระหว างพ นท ป าท เหล ออย ก บการม ชนเผ าพ นเม อง

39 38 ข อเท จจร งท น าท งบางอย าง ท เกาะบอร เน ยวในแปลงป าขนาด 10 เฮกต าร พบว าม พ นธ พ ช มากกว า 700 ชน ด ซ งเท าก บจ านวนพ นธ พ ชท พบในอเมร กาเหน อ ท งหมด (สหร ฐอเมร กาและแคนาดา) ซ งม พ นท หลายล าน เฮกตาร ในย โรปม พ นธ ผ เส อประมาณ 320 ชน ด ขณะท ในป าฝนของ ประเทศเปร ท อ ทยานมาน ม ผ เส อท น บได 1300 ชน ด ในประเทศเปร ต นไม ในป าฝนเขตร อน 1 ต น พบว าเป นท อย ของ มดชน ดต าง ๆ 43 สายพ นธ ซ งเท าก บจ านวนสายพ นธ มดท พบใน เกาะอ งกฤษท งหมด ตารางท 1 ความหลากหลายทางช วภาพของพ นธ พ ชในป าเขตร อนและการใช ท ด นในเขต ป า จ านวนพ นธ พ ชในแปลงต วอย างขนาด 200 ตารางเมตร การใช ท ด น บราซ ล คาเมร น อ นโดน เซ ย ป าธรรมชาต ป าท ม การจ ดการ ป าท ม การส มปทาน พ นท วนเกษตรขนาดใหญ พ นท วนเกษตรแบบเข มข น Simple tree systems พ นท เกษตรท ปล อยพ กฟ นหน าด นเป นเวลานาน พ นท การเกษตรท พ กหน าด นระยะส น พ นท ปล กพ ชต อเน องท กป พ นท เล ยงส ตว /ท งหญ า การเล ยงส ตว แบบเข มข น Scientists of the Alternatives to Slash and Burn (ASB) programme ( ระบ ถ งจ านวนของพ นธ พ ช ในพ นท แปลงต วอย างขนาด 40 x 50 เมตร แหล งท มาของข อม ล : ธนาคารโลก ป 2554 หน า 8-13

40 39 ข. อะไรค อผลกระทบของมน ษย ท ม ต อความหลากหลาย ทางช วภาพ ความหลากหลายทางช วภาพมากท ส ด มน ษย เป นสายพ นธ หน ง ของส งม ช ว ตท อาศ ยอย ในป า ส ตว โลกท กชน ดไม ว าเล กหร อ ใหญ ม การเช อมต อและพ งพาซ ง ก นและก นในหลายๆ ด าน เป น ห วงโซ ของช ว ตท ซ บซ อนหร อ ระบบท เราเร ยกว า ระบบ น เวศน พ นท ป าเขตร อนเป น ระบบน เวศน ท ม ความซ บซ อน มากท ส ดในโลกและเป นแหล งท ม ถ งแม มน ษย เราจะม เทคโนโลย ท ท นสม ยแต มน ษย ย งคงต องพ งพาสายพ นธ อ นๆ ส งน จะช วยให เราม ความนอบน อมและเคารพต อส งม ช ว ตอ นๆ และท าให เราตระหน กถ งความร บผ ดชอบของเราท ม ต อ ส งเหล าน น เม อเปร ยบเท ยบก บส งคมของมน ษย อ นๆ ว ธ การใช ท ด นตามประเพณ ของชนเผ าพ นเม องม ผลกระทบต อส งแวดล อมเพ ยงเล กน อย ในขณะเด ยวก นพวกเขาต องพ งพาทร พยากรธรรมชาต และความ หลากหลายทางช วภาพมากกว าส งคมอ นๆ ส งเหล าน ได น าไปส การพ ฒนาร ปแบบ การจ ดการ ทร พยากรธรรมชาต ท ช วยร กษาความหลากหลายทางช วภาพ แต ไม ใช เฉพาะกรณ ของชนเผ าพ นเม องท งหมด แม แต คนกล มอ นๆ ก เช นก นโดยเฉพาะส งคม อ ตสาหกรรมสม ยใหม เม อมน ษย ได กระจายต วออกไปอย ท วท กแห งหนในโลก พ นธ พ ชหลายอย างเร มท จะส ญพ นธ ไป สาเหต ท ส ญพ นธ น นเน องจากม การเปล ยนแปลงหร อม การท าลายส งแวดล อมธรรมชาต ท พ นธ พ ชเหล าน อาศ ยอย เน องจากม การล ามากเก นไปหร อเก บเก ยวมากจนเก นไป หร อม การน าเอาสาย พ นธ ต างถ นเข ามา แม ว าการส ญพ นธ เป นกระบวนการทางธรรมชาต แต จากประว ต ศาสตร ท ผ านมา มน ษย เป นผ ท ท าให สายพ นธ ต างๆ ส ญหายไป ป จจ บ นส งเหล าน เก ดข นในระด บท ไม สามารถคาดการณ ได ประมาณการว าม พ นธ พ ชมากกว า 150 สายพ นธ ท ก าล งส ญพ นธ ไปในแต ละว น การเปล ยนแปลงสภาพ

41 40 ภ ม อากาศท าให ส งเหล าน เลวร ายลง ม การคาดการณ ว าจะม พ นธ พ ชท งหมดประมาณ 30 เปอร เซ นต ท จะส ญหายไปในป 2593 หากการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศย งเป นไปอย างต อเน องด งเช นป จจ บ น น นหมายความว ามน ษย และความหลากหลายทางช วภาพไม สามารถอย ร วมก นได ใช หร อไม? เพ อให ความหลากหลายทางช วภาพธ ารงอย ได ในส งแวดล อมท ม มน ษย อาศ ยอย ล าด บแรก ต องม พ นท ท เพ ยงพอส าหร บสายพ นธ ต างๆ ได อาศ ยอย หมายความว า ส งแวดล อม แหล งท อย อาศ ย น นต องม พ นท เพ ยงพอส าหร บให ประชากรของสายพ นธ ต างๆ ขยายพ นธ ได ล าด บท สอง หากสายพ นธ เหล าน นถ กใช โดยมน ษย ไม ว าจะทางใดทางหน ง เช น การเก บ การล า หร อการต ด ต องกระท าในระด บ ท เหล อไว เพ อให สายพ นธ ต างๆ ได เจร ญเต บโตและขยายพ นธ เพ มข น ส งเหล าน จะเป นประโยชน ให ก บ คนในร นต อๆ ไป ท ต องการใช ประโยชน หร อพ งพาสายพ นธ เหล าน แนวทางการเก บเก ยวหร อการใช ทร พยากรด งกล าวเร ยกว า การใช ทร พยากรธรรมชาต อย างย งย น ในส วนของพ น องชนเผ าพ นเม องม กจะม เง อนไขเหล าน อย างช ดเจน ชนเผ าพ นเม องม การใช ท ด นตามประเพณ หร อว ธ การล าส ตว ท ไม ได ส งผลกระทบต อความหลากหลายทางช วภาพและ ส งแวดล อมอย างมาก ส งคมชนเผ าพ นเม องส วนใหญ ได สร างกฎเกณฑ ส าหร บการใช ท ด นและป าไม หร อ การล าส ตว และเก บหาของป า ด งน นพวกเขาจ งใช ทร พยากรในล กษณะท ย งย นซ งท าให ม การธ ารงอย ของความหลากหลายทางช วภาพ กฎเกณฑ การเก บหน อไม ของชาวกะเหร ยงท บ านห วยห นลาด กะเหร ยงท บ านห วยห นลาด ทางภาคเหน อของประเทศไทย ได ส งเกต วงจรช ว ตของหน อไม อย างใกล ช ดเพ อท จะใช ได อย างย งย น ในการเก บหน อไม ตามประเพณ ชาวบ านจะเก บเฉพาะ 1 หร อ 2 ค แรกท โผล ออกมาเหน อผ วด นใน ไผ แต ละต น ช วงเด อนกรกฎาคมและเด อนส งหาคม พวกเขาจะเหล อหน อไม ค ส ดท ายเอาไว ซ งจะออกหน อในเด อนก นยายน ส าหร บเจร ญเต บโตในฤด กาลต อไป ส าหร บการเก บหนอนไม ไผ ซ งเป นอาหารโปรดของคนทางเหน อไว ร บประทานในระยะยาว ชาวบ านจะต ดเฉพาะไม ไผ ท ม หนอนไม ไผ อย ข างใน นอกจากน น พวกเขาย งอน ร กษ พ นท ส าหร บหนอนไม ไผ แหล งท มา : ม ลน ธ พ ฒนาภาคเหน อและช มชนห วยห นลาด 2554 หน า 14

42 41 ความหลากหลายทางช วภาพย งได ร บประโยชน โดยตรงจากผ คนท อาศ ยอย ในป า ยกต วอย างเช น การท าไร แบบเคล อนย ายท ตามประเพณ ท าให ป าม ความหลากหลายมากข น เพราะว าส วนหน งของพ นท ป าจะกลายเป นไร ซ งต อมาจะถ กปล อยให เป นไร เหล า เพ อให ป าฟ นค นกล บมา ผลท เก ดข นค อนอกจาก ม ป าเก าแก ด งเด มแล วย งม ป าประเภทต างๆ เก ดข นด วย ซ งป าแต ละประเภทจะม องค ประกอบของพ นธ พ ชเฉพาะท แตกต างก น พ นท บางแห งม การเปล ยนแปลงเป นท งหญ า ส ตว ท นายพรานชอบล า เช น หม ป า เก ง หร อว วป า ม กจะหาอาหารอย ในภ ม ท ศน ท หลากหลายเหล าน และม ประชากรเพ มมากข น อย างไรก ตามม สายพ นธ บางอย างท ไม สามารถปร บต วและอย รอดได ในป าไม ท ถ กรบกวนโดย มน ษย สายพ นธ เหล าน ต องการป าไม ท ไม ถ กรบกวนเลย เช น นกหลายชน ดท ต องหาอาหารและสร างร ง อย บนต นไม ใหญ และม อาย เท าน น ล งบางชน ด เช น ชะน ซ งใช เวลาเก อบท งช ว ตอย บนต นไม และไม ต องการท จะลงมาอย บนพ นด น พวกเขาต องการป าไม ท เจร ญเต บโตเต มท และหนาแน นเพ ยงพอท จะท า ให พวกเขาสามารถเคล อนท ไปมาระหว างต นไม ได อย างอ สระ นอกจากน ส ตว บางชน ดโดยเฉพาะส ตว เล ยงล กด วยนมขนาดใหญ เช น ช าง ว วป า กระท ง ย งกว าน นส ตว น กล าขนาดใหญ เช น เส อ หร อ เส อ ดาว ต องการพ นท ขนาดใหญ เพ อให ประชากรของต วเองสามารถอย รอดได ส ตว เหล าน สามารถอาศ ยอย หร อ ได ร บประโยชน จากป าท ถ กเปล ยนแปลงโดยมน ษย แต การเปล ยนแปลงน นต องไม มากจนเก นไป นอกจากน พ นท ป าต องม เพ ยงพอเพ อหล กเล ยงความข ดแย งก บมน ษย ด วยก น ในพ นท ท สภาพท อย อาศ ย ตามธรรมชาต ลดลงมากจนเก นไป ส ตว เหล าน จะถ กบ งค บให เข าไปในพ นท เพาะปล กหร อฆ าส ตว เล ยง เพ อเป นอาหารของตนเอง เพ อช วยให พ นธ พ ชพ นธ ส ตว ท เปราะบางเหล าน อย รอด จ งม การจ ดต งพ นท ค มครองข นมา ซ ง บ อยคร งม กจะมองข ามไปว าพ นธ พ ชพ นธ ส ตว เหล าน สามารถอาศ ยร วมก บช มชนชนเผ าพ นเม องได ม ช มชนชนเผ าพ นเม องหลายพ นแห งถ กบ งค บให อพยพออกจากพ นท ค มครอง ท งๆ ท ไม ได เป นส งท จ าเป น ต อการอย รอดของพ นธ พ ชพ นธ ส ตว เหล าน เลย การบ งค บอพยพด งกล าวเป นการละเม ดส ทธ มน ษยชน ข นพ นฐานอย างร นแรงต อช มชนชนเผ าพ นเม อง ส งท ต องการค อ การแก ไขป ญหาท สอดคล องก บสถานการณ ในแต ละพ นท การแก ไขป ญหาท ค ดถ งร ปแบบการใช ท ด น ป าไม และความต องการของช มชน ช มชนชนเผ าพ นเม องร จ กเขตแดนและสาย พ นธ ต าง ๆ ท อาศ ยอย ท น น องค ความร ท ล กซ งเก ยวก บส งแวดล อมและความหลากหลายทางช วภาพจะ เป นพ นฐานส าหร บการใช วางแผนและจ ดท ากฎระเบ ยบเก ยวก บการใช ประโยชน จากป าในแนวทางท ท า ให ท งคนและสายพ นธ อ นๆ อย ด วยก นได และท าให ความหลากหลายทางช วภาพในป าไม ของเราอย รอด ได

43 42 แหล งอ างอ งข อม ล Northern Development Foundation (NDF) and Huay Hin Lad community 2011: Climate Change, Trees and Livelihood: A Case Study on the Carbon Footprint of a Karen Community of Northern Thailand. Chiang Mai: AIPP, IWGIA and NDF The World Bank Estimating the opportunity costs of REDD+ A training manual. Washington: The World Bank. PDF available at:

44 43

45 44 ตอนท 2 : ความส าค ญของความหลากหลายทาง ช วภาพต อชนเผ าพ นเม อง ก. ท าไมความหลากหลายทางช วภาพจ งม ความส าค ญ ต อชนเผ าพ นเม อง? ในหม ของชนเผ าพ นเม อง ท ด นเป นส งท เคารพ บ ชา เป นแก นของว ฒนธรรมและแหล งของอ ต ล กษณ ตนเอง ชนเผ าพ นเม องหลายกล มได ตระหน กถ งความส มพ นธ อ นใกล ช ดระหว างส งม ช ว ตอ นๆ ท พวกเขาต องพ งพา ในส งคมของชนเผ าพ นเม องบางแห ง แนวค ดเก ยวก บส งม ช ว ตและส งไม ม ช ว ตใน จ กรวาลม ความส มพ นธ ก นอย างใกล ช ด จะแสดงออกในร ปแบบของพ ธ กรรม มน ษย ถ กมองว าเป นเพ ยง ร ปแบบหน งของส งม ช ว ตในภาพใหญ ชนเผ าพ นเม องเหล าน จะปฏ ส มพ นธ ก บส งม ช ว ตอ นๆ ด วย กฎเกณฑ ท คล ายๆ ก น ซ งจะเป นการควบค มความส มพ นธ ระหว างมน ษย ชนพ นเม องท อาศ ยอย ในป าส วนใหญ ย งพ งพาทร พยากรธรรมชาต ส าหร บการด ารงช ว ต พวกเขา ม เศรษฐก จท หลากหลาย พวกเขาปล กพ ช เล ยงส ตว เล ยงปลา ล าส ตว และเก บหาพ นธ พ ชชน ดต างๆ ใน ป า บ านของเขาสร างจากไม ในป า หล งคาม งด วยใบไม หร อใบหญ า พวกเขาย งสร างเคร องม อและ อ ปกรณ อ น ๆ เช น ตะกร า กระเป า จากเถาว ลย และเส นใยท ได จากป า ด งน นพวกเขาต องพ งพาพ นธ พ ช

46 45 พ นธ ส ตว โดยตรงจ านวนมาก ท งพ นธ พ ชในป าและท น ามาปล กเองส าหร บการบร โภคในช ว ตประจ าว น การท าไร หม นเว ยนของชนเผ าพ นเม องเป นท ร ก นด ว าท าให เก ดความหลากหลายของพ นธ พ ช ท พวกเขาปล ก ยกต วอย างเช น กะเหร ยงท แม แตะค ในประเทศไทย ปล กพ ช 192 ชน ด ใน 52 สาย พ นธ ท ไร ของตนเอง นอกจากเพาะปล กแล ว ย งม พ นธ พ ชจากป าหลายอย างท ชนเผ าพ นเม องใช ประโยชน ในหม บ านเคซาเคโนม า ของชนเผ านากา ชาวบ านสามารถจ าแนกพ นธ พ ชท พวกเขา เพาะปล กได 264 ชน ด ต นไม 260 ชน ด ผลไม และผ กต าง ๆ 92 ชน ด เห ด 41 ชน ด พ ชสม นไพร 40 ชน ด พ ชท ใช เส นใย 10 ชน ด ม 74 ชน ดใช ส าหร บท าเช อก และ 21 ชน ดส าหร บท าเป นกาวหร อยาง งานว จ ยท ท าในประเทศลาวในปลายทศวรรษ 1990 ม ข อม ลแสดงให เห นว าเน อส ตว ท น ามา ไร หม นเว ยนของชาวปกาเกอะญอ บร โภคในช มชนชนเผ าพ นเม องโดยเฉล ย 74 เปอร เซ นต เป นเน อท ได มาจากส ตว ป า และ 71 เปอร เซ นต ของพ ชอาหารท ไม ใช ข าวได มาจากพ ชในป า (ผ ก สม นไพร พ ชก นห ว) อาหารส วนใหญ ชาวบ านล าและเก บมาจากในป า ม พ ชท ก นได มากกว า 700 ชน ด ถ กบ นท กไว ในประเทศลาว เช นพ ช ก นหน อและผ กต าง ๆ ผลไม พ ชก นห ว เห ด ส ตว น าขนาดเล ก ฯลฯ นอกจากน ทร พยากรป าไม ย งม ความส าค ญต อรายได ของผ ท อาศ ยอย ในป า งานว จ ยท ท าในสองต าบลในประเทศลาวแสดงให เห นว า ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม เป นรายได ให ก บช มชนโดยเฉล ย 61 เปอร เซ นต รายได จากการขายผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม จากป าเป นแหล งรายได หล กส าหร บการซ อข าวในช วงท ข าวขาดแคลน

47 46 ค ณค าของป าไม 1 งานว จ ยท ศ กษาในช มชนของชนเผ าพ นเม องจ านวน 7 ช มชน ท อ าเภอมาร เนา (Malinau) ทางกาล ม นต นตะว นออกของประเทศอ นโดน เซ ย ซ งได เก บข อม ล เก ยวก บค ณค าท ชาวบ านให ก บความหลากหลายทางช วภาพของป าไม ช มชน ของชาวเมร บ (Merap) (เป นกล มท ม อาช พท าไร แบบเคล อนย ายท เป นหล ก) และชาวป น น (ซ งม ความเช ยวชาญในการล าส ตว และเก บหาของป า) การล าส ตว ย งม บทบาทท ส าค ญในพ นท แหล งของโปรต นจากส ตว ป าเป นส ง ท ช มชนให ความส าค ญมากกว าคร งหน ง ( 58 %) ในช มชนท อย ห างไกล ออกไป เช น ชาวป น น ความส าค ญของส ตว ป าม ส งถ ง 81 % นอกจากน ม ปลาท เป นแหล งโปรต นท ส าค ญอ กแหล งหน งโดยเฉพาะในช วงท หม หายาก และเวลาว างในการล าส ตว น อยลงเน องจากต องท าก จกรรมในไร ชาว ป น นหลายกล มท อย ห างไกลม การเพาะปล กเล กน อยแต พ งพาทร พยากรอาหาร จากป าเป นหล กเช น แป งจากต นปาล ม (สาค ) ม ชาต พ นธ กล มอ น ๆ ด วยเช นก น ท พ งพาต นปาล มเหล าน ในช วงท การเพาะปล กล มเหลว เน องจากป ญหาความ แห งแล งและน าท วม ท กหม บ านรายงานในล กษณะเช นเด ยวก นด วยความทรงจ า ท ม ช ว ตช วา ในป าปฐมภ ม ปาล มเหล าน จะม อย ท วไปและได ร บการค มครองจาก การจ ดการของช มชน แต ปาล มเหล าน จะหาได ยากในป าท ม การส มปทาน การ พ งพาสาค ถ กมองว าเป นผ ท ล าหล ง ซ งเป นส งท ช มชนละอายท จะพ ดถ งเร องน แหล งท มาของข อม ล: Sheil, Douglas et.al. 2006

48 47 ค ณค าของป าไม 2 น กว จ ยได ส ารวจถ งความส าค ญของประเภทท ด นต าง ๆ ใน 5 ประเภท ค อ อาหาร ยา งานก อสร างขนาดย อม การก อสร างขนาดใหญ และการต อเร อ แน นอนว าท ด นบางประเภทจะ ม ความส าค ญส าหร บการใช ประโยชน มากกว าอ กอย างหน ง แต การค านวณของค ณค า ความส าค ญท งหมดของร ปแบบการใช ประโยชน ม ผลด งน การใช ท ด น ความส าค ญ (%) ช มชน 13 ท ต งของหม บ านเด ม 6 สวน 11 แม น า 13 หนองน าและพ นท ช มน า 7 การเพาะปล ก 14 พ นท ไร เหล าหน ม 7 พ นท ไร เหล าแก 8 ป าไม ค ณค าส มพ ทธ ของป าไม ประเภทต างๆ ท ประเม นโดยช มชน 7 แห งม ด งน ประเภทป าไม ความส าค ญ (%) ป าท ไม ม การส มปทาน 31 ป าส มปทาน 10 ป าท ต ยภ ม 16 ป าช มน า 19 ป าบนภ เขา แม แต ชาวล นก ป (Langap) ซ งม ร ปแบบการผล ตท ซ บซ อน ย งให ป าไม ม ความส าค ญมากกว าการ เพาะปล ก โดยให ค าอธ บายว า ป าไม เป นแหล งยาร กษาโรคและเน อไม ท ม ความส าค ญมากท ส ด แหล งท มาของข อม ล : Sheil, Douglas et.al. 2006, p.20

49 48 ความส าค ญของความหลากหลายทางช วภาพท ม ต อมน ษย ในทาง ท ไม ปรากฏให เห นเด นช ด หญ าบางชน ดเต บโตอย างรวดเร วใน ท องท งแต เม ออย ในป า หญ าเหล าน อย ในร มและเต บโต อย างช าๆ ในท โล งหญ าจะเป น ศ ตร หร อว ชพ ชอย าง รวดเร ว ว วและม าท อย ในท งหญ าก นหญ าเหล าน เป น อาหารจะควบค มการเต บโตของหญ าได นก แมลงม มและ ส ตว ท ล าเหย ออ นๆ จะก นต กแตน ซ งท าให ประชากรของ ต กแตนถ กควบค ม ถ าระบบธรรมชาต ได ร บการค มครอง ท กส งท กอย างจะม ความสมด ล ม จ านวนน อยมากท จะเป นแมลงศ ตร พ ช ส ตว ท ล าเหย อ ซ งก นต กแตนเป นอาหารจะอาศ ยอย ในป าและพ มไม หากป าถ กท าลายและพ มไม ถ กต ดไปก จะไม ม ท อย ให ก บส ตว น กล าเหล าน อาศ ยอย ต กแตนก จะขยายพ นธ เพ มข นอย างรวดเร วและก น หญ าท งหมดท ม อย ในป า หล งจากน นก จะย ายจากป าเข าไปท าลาย ข าว ข าวโพดและพ ชอ นๆ ในไร ซ งจะ ไม ม ส ตว น กล า เพ ยงพอท จะควบค ม ท าให ระบบเส ยความสมด ล เราไม ควรท จะไปต าหน ต กแตน ป ญหาม นอย ท การขาดความสมด ลต างหาก ในป าส วนใหญ จะม ค างคาวมาก นผลไม จากต นไม หลายชน ด ม นกล นเมล ดพ ชลงไปและเม อม น ข บถ ายออกมา เมล ดเหล าน นก จะงอกข นมาใหม ในพ นท อ นๆ ของป า ป าช วยเล ยงค างคาวและค างคาวก ตอบแทนให ป าโดยช วยปล กต นไม เพ มข น ม นเป นการพ งพาซ งก นและก น ค างคาวก นผลไม เหล าน และต อง พ งพาต นไม ส าหร บเป นแหล งอาหารของม น ถ าคนต ดไม มากเก นไป ค างคาวก จะไม ม แหล งอาหารและใน ท ส ดก จะตายไป ผลท ตามมาค อ ถ าไม ม ค างคาวช วยในการปล กต นไม ป าไม ท ม อย ก จะย าแย ลงเน องจาก เส ยความสมด ล ค างคาวบางชน ดอาศ ยและข บถ ายในถ า ม ลค างคาวท สะสมอย ในถ าเร ยกว า ก วโน หร อของ เส ยท ข บออกมาและสามารถใช ท าป ยได เกษตรกรเก บม ลค างคาวและใช ส าหร บท าป ย เกษตรกรร กษาถ า ไว และค างคาวก จะให ป ยส าหร บใส ในแปลงเพาะปล กและสวน ป จจ บ นเกษตรกรสงส ยว าท าไมพ ชผลของเขาจ งม แมลงศ ตร พ ชเพ มมากข นเม อเท ยบก บ 60 ป ท แล ว เหต ผลหล กอ นหน งค อ ม การท าไม ใช ยาฆ าแมลงและสารเคม อ นๆ ท ท าให ระบบธรรมชาต เส ยความ สมด ลไป ยาฆ าแมลงหลายชน ดท าลายแบคท เร ยท ตร งไนโตรเจนในด นและไมโครไลซ า (mycorrhiza) ท ให ธาต อาหารแก พ ชท าให พ ชแข งแรงและม ภ ม ต านทานโรคและแมลง

50 49 ความส าค ญของป าปฐมภ ม ป าปฐมภ ม เป นป าท ย งไม ถ กรบกวน ม พ นธ พ ชและพ นธ ส ตว ต างๆ หลายอย างอาศ ยอย เราสามารถกล าวได ว าม นม ความหลากหลายทางช วภาพท สมบ รณ ม ป าปฐมภ ม ของป าโกงกาง หร อ ปะการ งเหล ออย ไม ก แห ง ด งน นการป องก นป าเหล าน ให คงอย จ งเป นเร องท ส าค ญ เพราะม นม แหล งทร พยากรพ นธ กรรมท ส าค ญ และอาจม ค ณค า มากข นต อไปในอนาคต เราเร ยกม นว า ธนาคารพ นธ กรรม เน องจากม นเก บร กษาย นส ส าหร บ การใช ประโยชน ในระยะเวลาช วงต อไป ถ าส ตว ท เป นน กล าตามธรรมชาต เช น ต วต อ แมงม ม ค างคาว และนกได ร บการส งเสร ม ด แล พวกม นจะช วยควบค มแมลงศ ตร พ ชและไม มาท าลายพ ชผล ถ าง และนกท ล าส ตว อ นเป นอาหาร ได ร บการค มครอง พวกม นจะช วยควบค มหน ไม ให เป นศ ตร พ ช ถ าศ ตร พ ชถ กควบค มมากกว าท จะถ ก ท าลาย ม นก จะช วยท าให ส ตว น กล าม ช ว ตอย ได ศ ตร พ ชท เหล ออย เล กน อยจะไม เป นอ นตรายต อพ ช น กว ทยาศาสตร ก าล งค นหาวงจรใหม ๆ และความส มพ นธ แบบพ งพาก นในป า พวกเขา ค นพบแนวทางใหม ๆ ท ท าให ประชากรในป าม ความสมด ล ส งเหล าน จร งๆ แล วไม ใช แนวทางใหม อ น ใดเน องจากม นเก ดข นมาแล วหลายศตวรรษ แต มน ษย เราเพ งจะเข าใจและค ดว าม นเป นเร องใหม ขณะท น กว ทยาศาสตร ก าล งศ กษาป าไม เพ อด ว าม นท างานอย างไร มน ษย เองก ควรท จะ ค มครองป าไม และร กษาความสมด ลในพ นท เพาะปล กของตนเอง เพ อให ท กส วนม ความสมด ลซ งก น และก นต อไป ถ ามน ษย เราใช ประโยชน ของระบบ ไม ว าจะเป นทางใดทางหน ง อาจท าให ส วนต างๆ เก ดความไม สมด ล และบางอย างก จะกลายเป นศ ตร พ ช หร อถ กท าลายโดยแมลงศ ตร พ ช มน ษย เราไม ควรเส ยงท จะท าลายความสมด ลของระบบน เวศน ท ถ กออกแบบมาเพ อร กษาให โลกน อย ได ต อไป เม อน กว ทยาศาสตร ค นพบระบบและความส มพ นธ ใหม ๆ บนพ นท ส งและต องการฟ นฟ ความ สมด ลของพ นท บางแห งท ถ กท าลายไป พวกเขาสามารถไปท ธนาคารพ นธ กรรมและย มส งท ใช ในการ เพาะปล ก หร อ ส ตว บางชน ด พ ชหร อส ตว เหล าน ก จะขยายต วทว มากข นในป าท ต ยภ ม หร อในแปลง เพาะปล กซ งจะม ประโยชน ต อระบบน เวศน และคน คนเราต องร กษาป าท ต ยภ ม และพ นท ประมงไว ไม ให ม การใช ประโยชน มากเก นไปและช วยร กษาความหลากหลายทางช วภาพ แม ว าจะม การใช ประโยชน ก ตาม คนเราควรเป นส วนหน งของความสมด ลของส งแวดล อม

51 50 แหล งอ างอ งข อม ล Sheil, Douglas et.al Recognizing Local People s Priorities for Tropical forest biodiversity. Ambio, Vol.35 No. 1 (Feb., 2006), Royal Swedish Academy of Sciences, pp

52 51 ตอนท 3 ป าไม และการด ารงช ว ต ก. ม ต หลายด านของการพ งพาป าไม ชนเผ าพ นเม องท อาศ ยอย ในป าเขตร อนไม มากก น อยต องพ งพาป าไม ท งทางตรงและทางอ อม ไม ว าจะม ร ปแบบการใช ท ด นอย างไร เช น การล าส ตว และการเก บหาของป า การท าไร แบบเคล อนย ายท หร อการท าการเกษตรแบบถาวร ป าไม ให ผล ตภ ณฑ หลายอย างในช ว ตประจ าว นของชนเผ าพ นเม อง น บต งแต ว สด ท ใช ส าหร บการสร างบ านไปจนถ งอาหารในแต ละว นและยาส าหร บการร กษาความเจ บป วย ม ผล ตภ ณฑ จากไม หลายอย าง เป นส นค าท ม ความส าค ญต งแต หลายศตวรรษท ผ านมาและในป จจ บ นท ก อย างเป นแหล งรายได ท ส าค ญ นอกจากผลประโยชน ท เห นได ช ดจากก จกรรมเหล าน ป าไม ย งให การ บร การทางน เวศน ด วยเช นก น น นหมายความว า ป าไม ท ม สภาพแวดล อมท สมบ รณ จะม ประโยชน ต อ มน ษย เช น การควบค มน าและอากาศในท องถ นซ งถ อว าเป น การบร การ ป จจ บ นคนเราต องพ งพารายได ท เป นเง นมากข นในขณะเด ยวก นก ยากท จะหาเง นจากการท า การเกษตรเพ ยงอย างเด ยว ด งน นม คนจ านวนมากต องออกจากช มชนเพ อหางานท าในท อ นๆ แต ว าป าไม สามารถเป นแหล งรายได ทางเล อกส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม องได ซ งเราจะพ ดถ งทางเล อกเหล าน

53 52 ป าไม ไม ได ม ค ณค าต อมน ษย เพราะเป นส นค าท มน ษย เราสามารถหาได และเง นท พวก เขาได มาแค น น แต ย งม เหต ผลอ นๆ อ กหลายอย าง ส าหร บชนเผ าพ นเม องแล วผล ตภ ณฑ จากป าหลาย อย างและป าไม เองม ค ณค าทางด านว ฒนธรรมและจ ตว ญญาณท ไม สามารถจะค านวณออกมาเป นเง น ได ป าไม เป นสถานท ศ กด ส ทธ ม ความส าค ญส าหร บการเคารพบ ชา ค ณค าทางว ฒนธรรมและจ ต ว ญญาณทางป าไม ม อ ทธ พลต อมน ษย และเป นส งท พวกเขาน ยามว าเป นความอย ด ก นด ยกต วอย างเช น การล าส ตว ถ งแม อาจไม ม ความส าค ญเม อเปร ยบเท ยบก บก จกรรมอ นๆ แต ส าหร บผ ล าแล ว การล า ส ตว ถ อว าม ค ณค าอย างย ง และเน อของส ตว ป าม ความอร อยกว าเน อส ตว อ น ๆ ในห วข อถ ดไปเราจะเน นเก ยวก บผลประโยชน ท ม ต อการด ารงช ว ตและว สด ท ได จากป า ส าหร บชนเผ าพ นเม อง 1. ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม เม อเราน กถ งผลประโยชน ของป าไม ส งแรกท เราม กจะน กถ งค อ ท อนไม ท ได จากการ ส มปทาน และใช ส าหร บการก อสร าง ท าเฟอร น เจอร และส งอ นๆ อ กหลายอย าง ส าหร บชนเผ า พ นเม องแล ว ต นไม ท ใช ประโยชน ส าหร บว ตถ ประสงค เหล าน ถ อว าเป นแหล งท ม ความส าค ญ นอกจากน ย งม ส าค ญทางด านจ ตว ญญาณ ไม ว าจะเป นต นไม ศ กด ส ทธ หร อท ส งสถ ตย ของว ญญาณหร อ เม อม การต ดไม เพ อน าไปใช ในการสร างสถานท ประกอบพ ธ กรรม เสาพ ธ กรรมหร อกลอง ม ผล ตภ ณฑ หลายอย างท ชนเผ าพ นเม องได มาจากป า ส งต างๆ ท ได จากป าแต ไม ใช เน อไม เร ยกว า ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ซ งม ท งผลไม ผลไม เปล อกแข ง เมล ด ปลา ส ตว ป า หวาย หน อไม ยาง เปล อกไม และน าผ งเป นต น เน อไม เป นค าท ใช ส าหร บล าต นของต นไม ท ม การต ดมาใช ส าหร บการสร างบ านและท าเฟอร น เจอร ค าท ใช ในภาษาอ งกฤษอ กค าหน งค อ ท อนซ ง

54 53 ชนเผ าพ นเม องเก บเก ยวผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม จากป าหลายอย าง ส าหร บการใช ประโยชน ของตนเอง ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม เป นแหล งอาหาร ยา ตะกร า เส อ ท พ กอาศ ย และส งท จ าเป นด านว ฒนธรรม นอกจากน ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ย งเป นส นค าท ส าค ญในหลายศตวรรษท ผ านมา ซ งป จจ บ นย งเป นแหล งรายได ท ส าค ญ องค การอาหารและการเกษตรแห งสหประชาชาต (FAO) ประมาณว า ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม น น ม การเก บและใช ประโยชน โดยคนท อย ในประเทศ ก าล งพ ฒนาเพ อความอย รอดหร อการใช ประโยชน ตามประเพณ ประมาณ 600 ล านคน ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม บางส วนถ กส งไปส ตลาดท องถ นและตลาดนานาชาต ซ งเป นการสร างรายได ท ส าค ญให แก ช มชน ในป 2544 ในการประช มของสหประชาชาต ว าด วยการค าและการพ ฒนา ประมาณการว า ม ลค าท งหมดของการค าขายผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ในโลกน ประมาณ 11 พ นล านเหร ยญ เช นเด ยวก บทร พยากรธรรมชาต อ นๆ การเก บเก ยวผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ต องท าอย าง ย งย น เพ อให ชนร นต อไปในอนาคตสามารถใช ประโยชน ได การใช ประโยชน จากผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อ ไม เพ อการบร โภคน นม ป ญหาน อยกว าการเก บเก ยวเพ อการค า และความต องการท ม อย อย างส ง ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ท ขายได ราคาด จะม ความเปราะบางต อการถ กเก บเก ยวมากจนเก นไป เม อ ช มชนต องพ งพารายได จากเง นสดมากข น การธ ารงร กษาทร พยากรธรรมชาต ให เหล ออย ค อนข างจะ ท าได ยาก เหต ผลอ กข อหน งของการลดของผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ค อการเพ มข นของประชากร เม อม คนใช ประโยชน จากผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ม มากข น ความกดด นท ม ต อผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ก ม เพ มข น ส งท เลวร ายมากข นตามมาก ค อเม อพ นท ป าไม เหล อน อยลงเน องจากถ กต ดและเปล ยนไป เป นพ นท เพาะปล ก แปลงเพาะปล กขนาดใหญ หร อเหม องแร หร อเม อป าไม ถ กท าให เส อมลงจากการ ส มปทานป าไม การต ดไม และการท าเหม องแร เป นก จกรรมท ด งด ดจากใจมากท ส ดเน องจากสามารถ สร างรายได ท ส งและรวดเร ว เน อไม และแร ธาต จ งม ค ณค ามากกว าผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม แต ว าม ความเส ยหายต อส งแวดล อมมากกว า เน องจากต องใช เวลาในการเจร ญเต บโตและการทดแทน มากกว า และส งผลให ความหลากหลายทางช วภาพลดลงอย างรวดเร ว นอกจากน การท าไม และ เหม องแร ย งปลดปล อยปร มาณคาร บอนจ านวนมาก ด วยภ ยค กคามด งกล าวท าให ความตระหน กถ ง ความต องการในใช ประโยชน ป าไม อย างย งย นม เพ มมากข น ถ งแม ว าชนเผ าพ นเม องม การพ งพา ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม มานานแล ว แต น กอน ร กษ ฯ ป จจ บ นได ส งเสร มการใช ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม อย างย งย นเป นอ กทางเล อกหน ง บ อยคร งท ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ท ถ กเก บเก ยวและขายโดยช มชนม ราคาค อนข างต า ส วนหน งเน องมาจากการถ กเล อกปฏ บ ต ของผ ซ อ การเข าถ งการตลาด การม ท กษะการตลาดท น อย รวมท งผล ตภ ณฑ ด งกล าวไม ได ม การแปรร ป

55 54 ชนเผ าพ นเม องปกต จะน าผล ตภ ณฑ มาจากพ นท ท ห างไกลท ไม ม ถนนเข าถ ง ซ งต องใช เวลาหลายช วโมงหร อหลายว นเพ อน าเอาผล ตภ ณฑ ด งกล าวลงมาส ตลาด โดยใช แรงงานคนหร อ ส ตว เล ยง ท าให ผล ตภ ณฑ น นม ความเส ยงต อการเน าเส ยและท าให ม ลค าลดลง ด วยเหต ด งกล าวท า ให ชนเผ าพ นเม องบางกล มล กลอบต ดไม และเผาถ าน ก จกรรมเหล าน ท าให ม รายได ท ส งและเร วแต ต องแลกก บส งแวดล อมท ส ญเส ยไป เพ อเป นทางเล อก การแปรร ปผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม จ งเป น แนวทางท เพ มม ลค าให ก บผล ตภ ณฑ และเพ มรายได ให ก บช มชน ม แนวทางเล อกหลายอย าง เช น การท าเส อ ตะกร าและเฟอร น เจอร จากหวาย ไม ไผ และจากเถาว ลย และต นปาล มต างๆ ท า ผล ตภ ณฑ อาหาร เช น แยม เยลล หร อ ขนมทอดกรอบจากผลไม ป า ท าผงปร งรส น าม นจากผลไม เปล อกแข งและเมล ดพ ช ยาสม นไพร และน าผ งบรรจ ขวด เป นต น ผล ตภ ณฑ ด งกล าวขนส งได ง าย กว าม ป ญหาน อยกว า ท ส าค ญค อม ม ลค าทางการตลาดส งกว า นอกจากน เน องจากว าผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม เจร ญเต บโตได เร วกว าเน อไม การเก บเก ยวผล ตภ ณฑ ด งกล าวจ งม ความย งย นมากกว า และม ผลกระทบต อป าไม และความหลากหลายทางช วภาพน อยกว า ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ท ม การแปรร ปแล วเม อส งไปขายในตลาดก จะกลายเป น ส นค า ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม คาร บอนก ถ อว าเป นส นค าจากผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม เช นก น เพราะว า คาร บอนท ม การอน ร กษ และก กเก บไว จากโครงการเรดด พล ส สามารถน าไปขายในตลาดคาร บอนได ป จจ บ นม การพ ดค ยก นมากเก ยวก บการจ ดการป าไม อย างย งย นเพ อลดการเปล ยนแปลง สภาพภ ม อากาศ และส งเหล าน จะม ผลกระทบต อการค าผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ในช มชนและ นานาชาต อย างไร และแหล งทร พยากรป าไม อ นๆ ด วย อ กประเด นหน งค อ การเร ยกร องให ม การ ควบค มการเก บเก ยวผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ในนามของการลดและการป องก นการเส อมโทรมของ ป าไม โดยเสนอให ม การจ ดท าใบร บรองและใบอน ญาตเพ อช วยให ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม และ ผล ตภ ณฑ จากป าอ นๆ ม การเก บเก ยวอย างย งย น แต ข อเสนอเหล าน ม ป ญหาต อช มชนชนเผ า พ นเม องหลายแห ง เพราะอาจส งผลกระทบต อการจ าก ดและท าให แหล งรายได ท เคยได ไม แน นอน ด งน นจ งเป นเร องส าค ญส าหร บชนเผ า พ นเม องว า นโยบายต างๆ ท ออกมาเพ อ อน ร กษ ทร พยากร ไม ว าเพ ออน ร กษ คาร บอน ผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม ความหลากหลาย ทางช วภาพ ฯลฯ ต องพ จารณาถ งส ทธ ของ ชนเผ าพ นเม องในด านทร พยากรและว ถ ช ว ต ตามประเพณ ก อน

56 55 ถ าต องการข อม ลเก ยวก บผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม เพ มมากข นให ไปด ท x2450e0d.htm และท 2. การท าไม และการแปรร ปไม ในระด บช มชน การท าไม น นส วนใหญ ม กจะหมายถ ง การท าไม ขนาดใหญ โดยร ฐบาลหร อบร ษ ทเอกชน แต การท าไม ในระด บช มชน (หร อ การเก บเก ยวเน อไม โดยช มชน) เป นส งท ช มช มชนชนเผ า พ นเม องและช มชนท อย ในป าท าก นมานานแล วหลายศตวรรษ แม ว าส วนใหญ จะเป นการใช ไม และผล ตภ ณฑ จากไม อ นๆ ส าหร บตนเอง การท าไม และการแปรร ปไม โดยช มชนถ อเป นแหล ง รายได ท ส าค ญส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม องโดยท ช มชนต องควบค มด แลป าไม ได และป าไม เหล าน ต องม ขนาดท ใหญ เพ ยงพอและอย ในสภาพท ด ในช ดการเร ยนร ท 5 จะเร ยนร เก ยวก บเทคโนโลย เฉพาะท ใช ในการจ ดการทร พยากร โดยช มชนน นค อ เทคโนโลย การปร บปร งป าไม the Forest Improvement Technology (FIT) ซ งเป นเทคโนโลย ในการจ ดการป าไม ท อน ญาตให ม การท าไม ตามปกต และร กษาป าไม ให ม ความสมบ รณ การต ดไม ไม เพ ยงให รายได ตามปกต เท าน น ย งช วยเพ มการด ดซ บคาร บอนจาก ป าได ด วย

57 56 รายได จากการท าไม จะม เพ มมากข น ถ าม การแปรร ปไม แทนท จะขายเฉพาะไม ซ งอย าง เด ยว ย งม การแปรร ปไม เท าใด รายได ท จะได จากป าก เพ มมากย งข น ด งน นการต ดท อนไม ท าเป น ไม แผ น เป นเสาหร อเป นแท งและท ด กว าน นท าเป นเฟอร น เจอร และผล ตภ ณฑ ส าเร จท ท าจากไม อ นๆ ท จะช วยท าให ม รายได ท แน นอน แต การท จะท าก จกรรมในล กษณะด งกล าวได จ าเป นต องม ความร และท กษะท จ าเป นก อน ในการเร ยนร น ไม สามารถท จะฝ กท กษะเหล าน ให พวกค ณได แต ค ณสามารถเร ยนร ได จากศ นย ฝ กว ชาช พและหล กส ตรฝ กอบรมต างๆ ซ งจ ดโดยองค กรเอกชนได 3. การท องเท ยงเช งน เวศน ช มชนท ม การอน ร กษ ส งแวดล อมท ด อาจพ จารณาใช ส งน เป นส นทร พย ในการเข าร วม ก จกรรมเสร มสร างรายได ให ก บช มชนอ กประเภทหน ง น นค อการท องเท ยวเช งน เวศน อ ตสาหกรรมการท องเท ยวถ อเป นสาขาท ม การเต บโตเร วท ส ด การม ส งแวดล อมท สมบ รณ เป น เง อนไขเบ องต นส าหร บการท าธ รก จการท องเท ยวเช งน เวศน ให ประสบผลส าเร จและย งย น ในอ ก ด านหน ง รายได จากการท องเท ยวเช งน เวศน จะช วยลดแรงกดด นท ม ต อส งแวดล อมและช วย ร กษาส งแวดล อมได การท องเท ยวหมายถ ง การเด นทางในเวลาว าง หร อการพ กผ อนหย อนใจแต ค าน ย ง หมายรวมถ ง การบร การท งหมดท ถ กพ ฒนาข นมาส าหร บการท องเท ยวของคน การท องเท ยวเช ง น เวศน หมายถ ง การท องเท ยวท ร บผ ดชอบต อธรรมชาต ท อน ร กษ ส งแวดล อมและสร างความอย ด ก นด ให คนในท องถ น หล กเกณฑ พ นฐานของการท องเท ยวเช งน เวศน ค อ ลดผลกระทบ สร างความตระหน กและการเคารพต อส งแวดล อมและว ฒนธรรม ให ประสบการณ ท เป นบวกท งน กท องเท ยวและผ ต อนร บ ให ผลประโยชน ท งด านการเง นโดยตรงส าหร บการอน ร กษ ให ผลประโยชน ทางด านการเง นและการเสร มสร างศ กยภาพแก คนในท องถ น สร างความร ส กทางด านการเม อง ส งแวดล อมและส งคมแก ประเทศท ด าเน นการ ล กษณะบางอย างของการท องเท ยวเช งน เวศน ค อ

58 57 จ ดสนใจ หร อ ความพ งพอใจ : เน นจ ดหมายปลายทางท ม ค ณค าทางธรรมชาต เช น ม ความ หลากหลายทางช วภาพส ง และม ความสวยงาม สะด ดตา หร อ ม ล กษณะทางภ ม ศาสตร ท หา ยาก ว ตถ ประสงค : เป นก จกรรมท วางแผนเพ อส งเสร ม หร อ ให ประโยชน ต อว ตถ ประสงค หร อ จ ดม งหมายด านส งแวดล อม เช น ท าความสะอาดชายหาด และม ผลประโยชน ต อคนในท องถ น กระบวนการ: การท องเท ยวน นอย างน อยท ส ด จะต องไม เป นอ นตรายต อส งแวดล อม หร อ คนในท องถ น ต วอย างเช น การต งแคมป ไฟโดยใช ไม จากป าและเส ยงต อการเก ดไฟป าถ อเป น ส งท ยอมร บไม ได หร อ อาหารจากภายนอกช มชนท ต องใช เคร องปร งท น ามาจากภายนอก ช มชนเป นส งท ไม ควรท า ม คนจ านวนมากท ย งไม เข าใจความแตกต างระหว างการท องเท ยงเช งน เวศน และการ ท องเท ยวกระแสหล ก จร งๆ แล วม นแตกต างก นมาก

59 58 ตารางท 2 ความแตกต างระหว างการท องเท ยวแบบปกต และการท องเท ยวเช งน เวศน ล กษณะ การท องเท ยวแบบปกต การท องเท ยวเช งน เวศน ทางเด น คอนกร ต หร อ ลาดยาง หญ า หร อ กรวด อ ปกรณ อ านวยความสะดวก โรงแรมม น าและอ ปกรณ อ นๆ เต นท หร อ ท พ กแบบง ายๆ ม หร อไม ม น า ท ศนคต คนในท องถ นท าธ รก จบร การน กท องเท ยว และส งแรกท ค ดถ ง ค อ เง น คนในท องถ นเป นผ ด แลร กษาส งแวดล อม ท ควรได ร บการเคารพและได ร บการตอบแทน ในฐานะเป นคร ท ด น ส ยในการใช จ าย ต องการซ อของแปลกเล กๆ ส าหร บเป นท ระล กแต ไม ต องการจ ายเง นมากน ก ไม สนใจของแปลกแต ต องม ภาพ หร อ การ บ นท กภาพท ด น ส ยเร องอาหาร ไม สนใจอาหารท องถ น แต ต องการอาหารท ด น กท องเท ยวม กจะน าอาหารของตนเอง ไปด วย สนใจในอาหารท องถ น และต องการท จะ ทานในร านอาหารท องถ น แม ว า น กท องเท ยวม กจะท าอาหารเองก ตาม มลภาวะ ปกต ไม ค อยระว งเก ยวก บการโยน ถ งพลาสต ก หร อขยะอ นๆ เพราะค ดว าจะม ประเพณ ท องถ น ใช ประเพณ ตนเองและม กจะย ดเย ยดให ก บ ช มชนท องถ น ผลท เก ดข น ม กจะก อให เก ดมลภาวะทางส งคมและว ตถ รายได ส าหร บคนในท องถ นไม ด ในระยะยาว คนในท องถ นส ญเส ยการเคารพตนเอง ม กจะน าเอาถ งมาเอง และน าเอาขยะไป ด วย เพ อหล กเล ยงมลภาวะ ปกต จะให ความเคารพต อประเพณ ท องถ น และแสดงความสนใจในการเร ยนร เก ยวก บ แทบจะไม เก ดมลภาวะ ม รายได ท ด ส าหร บคนในท องถ นในระยะ ยาว คนในท องถ นม การเคารพตนเองมากข น ส งท ต องการ การผล ตส นค าหายาก เป นคนร บใช ส าหร บแขกท น าร งเก ยจ ร กษาส งแวดล อมได ด ป องก นความเส ยหาย จ ดหาม คค เทศก และคร ให

60 59 โครงการการท องเท ยวเช งอน ร กษ จะม หล กประก นมากกว าว าก จการด งกล าวจะ ค มครองส งแวดล อมและสน บสน นให ม การเคารพว ฒนธรรมชนพ นเม องมากข น ขณะเด ยวก นจะ เป นเคร องม อท ด เย ยมส าหร บการรณรงค เน องจากการท องเท ยวเช งน เวศน ต องการเข าแขกถ งผ มาเย อนในระด บท เป นการส วนต ว โดยคาดหว งว าแขกผ มาเย อนจะกระท าบางอย างเก ยวก บส งท พบเห น อาจจะเพ ยงแค ในระด บท น าไปพ ดถ งต อเท าน น การแลกเปล ยนระหว างเจ าภาพและ แขก รวมไปถ ง ม อะไรท สามารถท าได บ าง และไม ใช แค ม อะไรบ าง เพ อให แน ใจว าม ผลประโยชน ต อคนท องถ นมากข น การท องเท ยวเช งน เวศน บนฐานของช มชนจ งเป นส งท น า สน บสน น น เป นร ปแบบการท องเท ยวเช งน เวศน อ นหน งท ช มชนท องถ นสามารถควบค มเก ยวก บ การพ ฒนาและการจ ดการได และได ร บผลประโยชน เก อบท งหมด ด งน นม องค กรพ ฒนาหลาย องค กรท เช อว า การท องเท ยวเช งน เวศน ม ศ กยภาพค อนข างมากส าหร บการพ ฒนาท ย งย น แต ในด านลบก ม เหม อนก นท เก ดจากเง อนไขในการท าให การท องเท ยวเช งน เวศน เป น ก จการการพ ฒนาท ย งย น เพราะว าผลก าไรท ได ร บน นอาจจะย งไม ได ร บในท นท ย งม ป ญหาท ต องแก ไขเก ยวก บรายได ท ต องการในท นท ส าหร บช มชนท องถ น นอกจากน โครงการการ ท องเท ยวเช งน เวศน น นไม อาจเปร ยบเท ยบได ก บผลก าไรท ได ร บในท นท ก บโครงการท องเท ยว ขนาดใหญ และถ งแม ว าท นในการลงท นอาจจะไม มากเท าก บโครงการการท องเท ยวขนาดใหญ ก ตาม แต อาจต องขอเง นลงท นจากบ คคลภายนอก ซ งม น ยความเส ยงส ง นอกจากน โครงการการท องเท ยวเช งน เวศน จะต องเป นโครงการท ม ขนาดเล กกว า โครงการการท องเท ยวขนาดใหญ ด งน นผลตอบแทนทางเศรษฐก จท ได ร บอาจไม มากตามท ต องการ เน องจากเป นโครงการขนาดเล ก คนมาร วมและผลประโยชน ท ได ร บก จะน อยกว าการ ท องเท ยวขนาดใหญ นอกจากน นการท องเท ยวขนาดเล กอาจท าให ม นม ราคาแพงส งกว าส าหร บ น กท องเท ยวแต ละคน ท าให ม ข อก งวลว าการท องเท ยวเช งน เวศน อาจเป นแต ของชนช นส งเท าน น เพราะว าน กเท ยวเท ยวส วนมากอาจไม สามารถจ ายได โดยเฉพาะถ าช มชนต งอย ในพ นท ท ห างไกลและโดดเด ยว โครงการการท องเท ยวเช งอน ร กษ ถ งแม มองว าเป นส งท ด ถ าสามารถท าได แต ภาพล กษณ ท น ากล ว หร อ การน าเอาว ฒนธรรมของชนเผ าพ นเม องไปเป นส นค าก ย งม อย แต น อย กว า ช มชนอาจม ความข ดแย งก บหน วยงานร ฐท ร บผ ดชอบในการบ งค บใช กฎหมายค มครอง ส งแวดล อม แต ม ศ กยภาพ หร อ การปฏ บ ต การในท องถ นได น อย ท งๆ ท ม ข อจ าก ดและอ นตรายตามท ได กล าวมาแล ว แต รายได ในระยะยาวสองประการ ส าหร บช มชนจากการท องเท ยวเช งน เวศน น นค อ การค มครองส งแวดล อมและการเคารพ

61 60 ว ฒนธรรมชนเผ าพ นเม อง ก ย งมองว าม ค ณค ามากกว า ผลก าไรระยะส นท ได จากการท องเท ยง ขนาดใหญ ซ งในท ายท ส ดแล วจะท าลายผลประโยชน ท ได สองอย างน ไป นอกจากน ควร ตระหน กไว ว า ย งม อ กหลายอย างท เป นข อจ าก ดและอ นตรายท ช มชนประสบอย ในการท า โครงการ ท อาจส งผลกระทบต อส งแวดล อมและว ฒนธรรมได เช น การท าไม และการท า เหม องแร เช งพาณ ชย ซ งเป นก จกรรมท ให ผลตอบแทนท นท ถ งท ส ดแล ว ประเด นส าค ญอย ท การสร างความตระหน กในวงกว างให ก บช มชน เก ยวก บข อจ าก ดและศ กยภาพของการท องเท ยวเช งน เวศน และระบบการท างานบร หาร จ ดการแบบม ส วนร วม ท แน ใจว าท กคนม ส วนร วมและได ร บผลประโยชน

62 61

63 62 ตอนท 4 ป าไม และการด ารงช ว ต การจ าย ค าตอบแทนการให บร การของระบบน เวศน (Payment for Environmental Services) ระบบน เวศน หร อการ ให บร การส งแวดล อม ค อ ผลประโยชน ท คนได ร บจาก ระบบน เวศน การให บร การ ทางระบบน เวศน โดยท วไปค อ การร กษาความสมด ลย ของ ระบบน เวศน ธรรมชาต ม ระบบท ร กษาให ท กส งท อย ใน น นม ความสมด ลและกลมกล น ก น เช น นกก นผลไม และช วย ขยายเมล ดพ นธ ให ม ต นไม ใหม ๆ เต บโตข นมา เพ อท ว านกร นต อไปจะได ม อาหารก น ผ เส อท เกาะตาม ดอกไม ช วยผสมพ นธ เกสรเพ อให ม ดอกไม ใหม เต บโตข น ส งน ก เพ อท จะท าให ม นใจได ว าผ เส อร นใหม จะ ม ดอกไม ส าหร บใช เป นอาหาร เม อต นไม และพ ชเต บโตข นจะให อาหารและเป นท อย อาศ ยของแมลง นก และส ตว อ น ๆ และช วยร กษาความสมบ รณ ของด นและความสะอาดของน า ส งเหล าน ม ประโยชน ต อ ส ตว และมน ษย การร กษาความสมบ รณ ของความหลากหลายทางช วภาพให เหม อนเด มค อการ ให บร การทางน เวศน ความหลากหลายทางช วภาพให ส งตอบแทนแก มน ษย หลายอย าง เช น ต นไม ให น าส าหร บการ เพาะปล ก ช วยท าให น าสะอาดและปลอดภ ยส าหร บการด มก นและช วยควบค มไม ให เก ดน าท วม นก และส ตว ช วยควบค มแมลง (เช น แมลงหร อหน ) ชนเผ าพ นเม องม กจะอาศ ยอย ในพ นท ท ม ความสมบ รณ ทางความหลากหลายทางช วภาพและได พ ฒนาแนวทางการใช และการจ ดการทร พยากรธรรมชาต ซ ง ช วยร กษาส งแวดล อมตามธรรมชาต และความหลากหลายทางช วภาพ แต เม อม ประชากรเพ มข นอย าง รวดเร วความต องการรายได ท เป นต วเง นก ม เพ มมากข น ท าให โอกาสในการด ารงช ว ตเหล อน อยลง ส งน เป นภ ยค กคามต อความสมด ลของธรรมชาต จากป ญหาอ ปสรรคท เพ มมากข น ช มชนชนเผ าพ นเม องและคนท อาศ ยอย ในป าอ นๆ พยายาม

64 63 หล กเล ยงการใช ทร พยากรท มากจนเก นไปและม นใจว าม การใช ทร พยากรธรรมชาต อย างย งย น ด งน น จ งม การอน ร กษ ส งแวดล อมตามธรรมชาต และความหลากหลายทางช วภาพ พ ดอ กน ยหน งค อ การ อน ร กษ ส งแวดล อมหมายถ ง ค าใช จ ายส าหร บผ ท อาศ ยอย ในน น แนวค ดท อย เบ องหล งของการจ าย ค าบร การทางน เวศน (PES) ค อว า บ คคลอ นๆ ท ได ร บผลประโยชน จากการอน ร กษ ทร พยากรของ ช มชนในพ นท แห งใดแห งหน งโดยเฉพาะ จะจ ายเง นให ก บช มชนเหล าน นเป นการชดเชยส าหร บการ อน ร กษ ซ งถ อเป นการยอมร บ การบร การ ของช มชนในการร กษาส งแวดล อม เน องจากเรดด พล สเป นการจ ายค าบร การให ก บระบบน เวศน ชน ดหน ง การเร ยนร เก ยวก บ ประสบการณ การจ ายค าบร การทางน เวศน ในร ปแบบอ นๆ น าจะม ค ณค าส าหร บพวกเรา ด งน นเราจะ พ ดค ยเก ยวก บ PES ในรายละเอ ยดเพ มมากข น อะไรค อการจ ายค าตอบแทนการให บร การทางด านส งแวดล อม เง นได น เป นม มมองท แนวค ดของ PES ใช เป นฐาน ชนเผ าพ นเม องท อาศ ยอย ในป า โดยท วไปตระหน กถ งผลประโยชน ท คน ภายนอกม ได ตระหน กถ ง ส งท พวกเขา ย งไม ร บเข าไป ค อ ส งท ช มชนท อย ข าง นอก มองว าส งของส วนใหญ หร อท งหมด ม ค ณค าทางการค า หร อการตลาด ส งน หมายความว า ของท กอย าง (เช น ส นค า และการบร การ) สามารถว ดค าเป นต ว PES สามารถน ยามอย างง ายๆ ว า เป นแนวทางท ท าให ม นใจได ว า คนท ให บร การส นค าและ บร การด านส งแวดล อมจะได ร บค าตอบแทนจากกล มคนท ได ร บผลประโยชน จากส นค าและบร การ เหล าน ม นไม จ าเป นต องอย ในร ปของการจ ายเป นร ปต วเง นเสมอไปก ได อาจอย ในร ปแบบของการ ชดเชย หร อ การให รางว ลตอบแทนอ นๆ ความต งใจค อว า การจ ายเง น หร อ การชดเชยเหล าน จะช วย ส งเสร มให สมาช กในช มชนม การใช ท ด นในแนวทางท ม ความย งย นและเป นม ตรก บส งแวดล อมเพ มมาก ข น

65 64 PES ค อ การซ อขายแบบสม ครใจ ในบร การทางด านส งแวดล อมท ม การจ าแนก ไว อย างด โดยผ ซ อบร การด านส งแวดล อม ซ อ (อย างน อยหน งอย าง) จาก ผ ให บร การทางด านส งแวดล อม ท สามารถให บร การด านส งแวดล อมได ต วอย างของ PES: การค มครองป าต นน า ประเภทของโครงการ PES ตามท ได กล าวไปแล วด านบน การร กษาพ นท ป าต นน าถ อเป น ก จกรรมท น ยมท าก นท วไป คนท อาศ ยอย ปลายน า จะได ร บผลประโยชน อย างช ดเจนจากน าท ม การ อน ร กษ และท าให สะอาดโดยป าไม (การบร การด านส งแวดล อม) ท อย เหน อต นน า ยกต วอย างเช น บร ษ ทผล ตน าแร บรรจ ขวด (ผ ใช บร การด านส งแวดล อม) จะจ ายเง นให ก บคนท อย ต นน าเพ อร กษาป าไม ให ม สภาพเหม อนเด ม (ผ ให บร การด านส งแวดล อม) เพ อให ม น าแร ไหลตลอด รวมท งในอนาคตด วย โครงการการจ ดการแหล งต นน า ถ อเป นโครงการท ม ศ กยภาพในการท าโครงการ PES เน องจากม น สามารถจ าแนกได ง าย และม พ นท ขนาดเล ก สามารถระบ ผลประโยชน ผ ซ อ ผ ขาย และม ค าใช จ าย ส าหร บการจ ดการในการซ อขายค อนข างต า แรงจ งใจส าหร บการท าโครงการ PES ม โครงการ PES หลายแห งท ม การด าเน นการแล ว โครงการด งต อไปน ถ อว าเป นโครงการท ได ร บ ค าตอบแทนด านการเง นเร ยบร อยแล ว น นค อ การค มครองพ นท ต นน า เช น ค มครองป าไม และการปล กป าในพ นท ต นน าของแม น า หร อ ปล กต นไม ตามแนวแม น า การค มครองความหลากหลายทางช วภาพ เช น การร กษาพ นท ท ม ความหลากหลายทาง ช วภาพส ง

66 65 ภ ม ท ศน ท สวยงาม เช น การอน ร กษ พ นท ส าหร บการท องเท ยวเช งน เวศน การด ดซ บและการอน ร กษ คาร บอนสต อค เช น โครงการเรดด หร อ โครงการซ ด เอ ม (กลไก การพ ฒนาท สะอาด) ท ได กล าวมาแล ว แรงจ งใจของผ ซ ออาจไม จ าเป นต องเหม อนก บแรงจ งใจของผ ให บร การ (เช น ช มชนร กษาป าต น น า) แรงจ งใจในการอน ร กษ (การบร การ) ก อาจไม จ าเป นต องเป นการค มครองส งแวดล อมในต วของม น เอง หร อ อย างน อยไม ได ม แค น น ม นอาจเป น แหล งรายได ทางการเง นส าหร บส งท จ าเป นในช ว ตประจ าว น แหล งของทร พยากร (ไม ใช เง นสด) ส าหร บการด ารงช ว ต การแสดงออกถ งการส งเสร มค ณค าทางว ฒนธรรมและส งคม (เช น ค ณค าทางว ฒนธรรม ของป าท ใช ส าหร บการท าพ ธ กรรม เป นท ฝ งศพ เป นท อย อาศ ยของเทพาร กษ ฯลฯ) การให ค ณค าด านการเง น ต อการให บร การด านส งแวดล อมอาจท าให ช มชนม ความตระหน ก มากข นถ งความส าค ญของส งแวดล อมของตนเอง และส งเสร มให ม การอน ร กษ จากการศ กษาโครงการ PES ในเช งปฏ บ ต แสดงให เห นว า แนวค ด PES จะเก ดข นได ภายใต สถานการณ ด งน เป นพ นท ขนาดเล ก ย งไม ม ภ ยค กคามเร งด วนต อส งแวดล อม อาจม พ นท เส อมโทรมบ างแต ไม ได ม การขยายมาก จนเก นไป ย งม ภ ยค มคามมาก ย งม ค าใช มาก พ นท ท ม ล กษณะด งกล าวจ งไม เป นท ด งด ดใจ ของผ ซ อเท าไหร ประเด นส าค ญในการด าเน นงานโครงการ PES ม ประเด นท ส าค ญๆ หลายอย างท เก ดข นจากการด าเน นงานโครงการ PES ม การกระจายผลกระทบท ไม เท าเท ยมก น เม อโครงการ PES จ ดวางเข าท แล ว การจ ดการ ภายในโครงการอาจหมายถ งการเปล ยนแปลงเก ยวก บคนท จะเข าถ งทร พยากรและคนท จะ เป นผ ต ดส นใจในพ นท ท งหมด คนยากจนส วนใหญ จะม ป ญหาการถ กจ าก ดการเข าถ งส งท จ าเป นต องใช ในช ว ตประจ าว น (อาหารและแหล งพล งงาน) ด งน นผลกระทบของ PES อาจ กระจายได อย างไม เท าเท ยมในช มชน ม การกระจายผลประโยชน ท ไม เท าเท ยมก น โครงการ PES เป นธ รก จซ งม งสร างก าไร เพ อให ม ก าไรมากข น อาจม การลดค าใช จ ายในการด าเน นงานให มากท ส ดเท าท จะมากได

67 66 ด งน นคนท ร เร มท าโครงการ PES (ปกต จะเป นผ ซ อบร การ) อาจไม ยอมร บผ ดชอบค าใช จ าย ในด านการสร างศ กยภาพให ก บสมาช กท ด อยโอกาสในช มชน ในสถานการณ ด งกล าวกล มท ม ศ กยภาพแล ว (และไม ใช สมาช กท ด อยโอกาสส วนใหญ ในช มชน) จะเป นผ ท ได ร บ ผลประโยชน น นหมายความว าไม ใช ท กคนท จะได ร บผลประโยชน อย างเท าเท ยมก น ใครควรได ร บค าตอบแทนหร อผลประโยชน? หร อให ก บช มชนท งหมด? ค าตอบแทนควรจะจ ายให ก บป จเจกบ คคล การจ ายค าตอบแทนควรจ ายเป นเง นสดหร อส งของ? ถ าการจ ายค าตอบแทนเป นส งของ และอย ในร ปแบบของโครงสร างทางกายภาพ เช น ถนนหร อคล น คส ขภาพจะม ค าใช จ าย ส าหร บการบ าร งและทร พยากรบ คคลด วย เร องน ม การสน บสน นให หร อไม โครงการ PES อาจจ ายเง นให ก บคนท ท าอ นตรายต อส งแวดล อมเพ อให เขาหย ดท าก จกรรม ด งกล าว ถ าเป นล กษณะด งกล าว อาจเป นการสร างความร ส กท ว า ผ ท าลายควรเป นผ ท ได ร บรางว ลใช หร อไม ส งน อาจท าให บ คคลอ น ๆ ปฏ บ ต ตามโดยคาดหว งว าจะได ร บ ค าตอบแทนเม อเขาหย ดการกระท าด งกล าวในระยะถ ดไป สมาช กในช มชนอาจได ร บเง นเป นรายได ส าหร บก จกรรมท พวกเขาเคยท ามา และม ความส าค ญต อความสาม คค หร อว ฒนธรรมของช มชน ถ าป จจ บ นพวกเขาได ร บเง นส าหร บ การกระท าในล กษณะเด ยวก น ค ณค าทางส งคมหร อว ฒนธรรมของการปฏ บ ต การเหล าน อาจถ กท าให ด อยลงไป เม อไหร ควรจะม การจ ายค าตอบแทน? เม อไหร ท ม หล กฐานอย างช ดเจนว าควรจะม การ ให บร การทางด านส งแวดล อม? ผ ซ อและผ ให บร การเห นพ องร วมก นในเร อง หล กฐานท ช ดเจน น หร อไม ถ าการบร การท ให ไม สามารถให บร การได ตามท คาดหมาย เน องจากม ป จจ ยอ นเข ามา ผ ซ อย งตกลงท จะจ ายเง นหร อไม ม หลายเง อนไขท ท าให โครงการ PES ประสบผลส าเร จได ท งการค มครองส งแวดล อมและการลด ความยากจน ส งเหล าน ค อ เจ าของท ด นรายย อยเป นผ ให บร การ ม นโยบายและกระบวนการสน บสน นท ช ดเจน ให ความส าค ญอย างช ดเจนเก ยวก บการลดความยากจน ส ทธ ในทร พยากรและการถ อครองท ด นม ความม นคง ส ทธ และความร บผ ดชอบของท กภาคส วน รวมท งคนกลางม การจ าแนกอย างช ดเจน

68 67 ค าธรรมเน ยมม การประเม น ประส ทธ ภาพ ค าใช จ ายในการท าธ รกรรมระหว างผ ซ อและผ ขายม น อย รวบรวมอย างโปร งใสและกระจายผลประโยชน ได อย างม โครงการ PES ท ถ กออกแบบมาส าหร บการด าเน นการในระด บชาต และท องถ นข นอย ก บ การสน บสน นทางด านการเง นจากภายนอกในระยะยาว โครงการ PES ท พบส วนใหญ ด าเน นงานได ด ในโครงการขนาดเล ก โครงการ PES โดยท วไป ม กจะมองว าเป นการปฏ บ ต การในท องถ นอย างหน ง เรดด พล สก เป นร ปแบบหน งของ PES แต เรดด พล ส ม ขนาดท ใหญ กว า (ในระด บชาต และโลก) โครงการเรดด พล สบางโครงการข นอย ก บล กษณะของ โครงการ ผ ให บร การและผ ซ ออาจอย ห างไกลก นหร ออย ต างทว ปก น ประสบการณ จากโครงการ PES ท ม อย ช ให เห นว าการจ ดการในล กษณะด งกล าวย งม ป ญหาอ ปสรรคในการด าเน นการอย ในโครงการ PES ท งหมด การให ความส าค ญเก ยวก บเร องส ทธ ถ อเป นส งท ส าค ญ ภายใต โครงการเรดด พล ส ผ ท อย ในป าจะได ร บการจ ายเง นส าหร บการด แลและเพ มข นของคาร บอนสต อค ท ง เง นท ได จากกองท นหร อโดยการค าคาร บอนเครด ต อย างไรก ตามเพ อให ส งเหล าน ม ผลในทางปฏ บ ต ส ง ท ส าค ญค อต องเน นในเร องส ทธ ท ด นและส ทธ ในคาร บอน ใครเป นเจ าของท ด น? ใครเป นเจ าของ คาร บอน? ถ าเร องการถ อครองท ด นย งไม ม การแก ไขป ญหาท ช ดเจน โครงการ PES อาจเป นภ ยค กคาม ต อช มชนชนเผ าพ นเม องและให ผลประโยชน ต อบ คคลภายนอกมากกว าชนเผ าพ นเม อง

69 68 การจ ายค าตอบแทนส าหร บการให บร การทางด านส งแวดล อม : ส งท ชาวอ การาฮ นได ด าเน นการไป การด แลป าไม อาจม ค าใช จ ายส ง ป ญหาค อ ช มชนท ด แลป าไม ต องเป นผ ท จ ายค าใช จ ายท งหมด แต ช มชนอ น ๆ ท อย ห างไกลจะเป นผ เก บเก ยวผลประโยชน ส งน ถ อว าไม ม ความเป นธรรม ท าให ต องม การออกกฎหมายจ ายค าตอบแทนให ก บช มชนส าหร บการค มครองป าไม ยกต วอย างเช น ถ าช มชนท อาศ ยอย ในป าต นน าและต องการท จะปกป องพ นท ป าด งกล าว แต น าท ช มชนด แลน นถ กน าไปใช ส าหร บ การผล ตไฟฟ าหร อท าชลประทานส าหร บการเกษตรในอ กจ งหว ดหน งท อย ห างไกลออกไป 20, 50 หร อมากกว า 100 ก โลเมตร ซ งเป นผ ท ได ร บประโยชน อาจไม ต องการจ ายเง นส าหร บผลประโยชน ด งกล าว ชาวอ การาฮ นท อย ทางตอนเหน อของประเทศฟ ล ปป นส ม การบ นท กปร มาณน าท ไหลมาจาก แม น าของเขาลงไปส เข อนก นน าท อย ทางด านล าง เขาได ท างานร วมก บร ฐบาลในการจ ดการเก ยวก บผ ท ได ร บผลประโยชน จากน าในชลประทานด งกล าว ผ ได ร บผลประโยชน ต องจ ายเง นเข าส กองท นในแต ละ ป จ านวนหน งส าหร บให ชาวอ การาฮ นเพ อเป นการแลกเปล ยนส าหร บการผล ตน าท สะอาด ส งเหล าน อาจใช เวลา 2-3 ป แต กระบวนการก าล งด าเน นไป ม ช มชนท อย บนภ เขาในเกาะม นดาเนาแห งหน งท ได ร บค าตอบแทนจากแหล งน าท ให ก บเม อง ใหญ ท อย ท ายน า โดยม การจ ดท าส ญญาเป นพ เศษระหว างเม องท ใช น าก บผ ท อาศ ยอย ในป า ประเด นส ดท ายเก ยวก บโครงการ PES โครงการ PES ข นอย ก บค ณค าทางเศรษฐก จของธรรมชาต อย บนสมมต ฐานท ว า ม คนท ย นด จะ จ ายเง นส าหร บการอน ร กษ เพราะว าพวกเขาได ร บผลประโยชน จากบร การด งกล าว แต ต างคน ต าง ว ฒนธรรม ต างก ม ม มมองในเร องเก ยวก บส งแวดล อมและโลกท แตกต างก น พวกเขาม ม มมองเก ยวก บ ค ณค าป าไม ท แตกต างก น ค ณค าของป าไม และล กษณะอ นๆ ของส งแวดล อมธรรมชาต อาจไม สามารถ ว ดค าเป นต วเง นได เสมอไป ด งน นป ญหาท เก ดข นค อว า ย งม ชนเผ าพ นเม องหลายกล มท ย งไม เห นถ ง ความส าค ญของส งแวดล อมในด านท สามารถสร างเป นรายได ได

70 69 แหล งอ างอ งข อม ล Angelsen, Arild, editor Realising REDD+: national strategy and policy options. Center for International Forest Research. Bogor, Indonesia. Asian Development Bank Participatory Poverty Assessment: Lao People s Democratic Republic. Manila: Asian Development Bank Gutman, Pablo PES: basic concepts and outstanding issues a WWF perspective. Presentation to the Workshop on The Prospects of PES in Europe and the NIS organized by WWF, DCPO and MPO. Sofia, Bulgaria. Lee, Erica and Sango Mahanty Payments for environmental services and poverty reduction: risks and opportunities. RECOFTC, Bangkok. Mousques, Claire, et al. c Relevance of payments for environmental services (PES) for watershed management in northern Laos. NEPED Adding Value to Shifting Cultivation in Nagaland, India. Nagaland Environmental Protection through Economic Development, Nagaland, India Rice, Delbert Basic Upland Ecology.Quezon City: New Day Publisher Ten Brink, Patrick TEEB the economics of ecosystems and biodiversity for national and international policy makers summary: responding to the value of nature TEEB. Verissimo, Adalberto, et al Payment for environmental services Brazil. Edited by Adlaberto Verissimo. A report prepared as part of the Payment for Environmental Services in the Americas Project sponsored by the FORD Foundation and conducted by Fundación PRISMA. Warner, Katherine Payments for environmental services (PES): a pathway out of poverty? USAID Poverty Reduction and Natural Resources Management Seminar Series. Wunder, Sved Payments for environmental services: some nuts and bolts. Center for International Forest Research Occasional Paper 42. Center for International Forest Research, Jakarta.

71 70 ตอนท 5 ท าอย างไรท จะใช ท ด นของค ณให ด ท ส ด การประเม นทางเล อก คงไม เหม อนก บ ความเช อของหลาย คนท ว า ป าเขตร อน เป นป าท ไม เคยถ ก รบกวนมาก อนเลย การถ กรบกวนเพ ง จะม เม อเร วๆ น ความจร งมน ษย เรา ได อาศ ยอย ในป า เขตร อนมากหลาย พ นป แล ว ป าเหล าน ม การเปล ยนแปลงไปตามการปรากฏต วของมน ษย ท กสายพ นธ จะม อ ทธ พลต อส งแวดล อมท ม นอย บางชน ดม อ ทธ พลมากและเห นได ช ด ขณะท บางอย างม อ ทธ พลน อย แต ส าหร บมน ษย ท อาศ ยอย ในป า เขตร อนน นม อย หลายร ปแบบ แต ละร ปแบบก ม ผลกระทบต อป าไม ท แตกต างก น ป จจ บ นไม ได ม แต ชน เผ าพ นเม องเท าน นท อาศ ยอย ในป า แต ม คนจากภายนอกอ กหลายกล มเข ามาอย ด วย ท ใช ประโยชน จากป า บางคนแค เข ามาเอาทร พยากรจากป าแล วจากไป พวกเขาไม ได อาศ ยอย ในป า พวกเขาสนใจ เพ ยงแค ความร ารวยท พวกเขาสามารถต กตวงได จากทร พยากรป าไม เท าน น บางคนอาจเข ามาและ ต องการควบค มส วนหน งของพ นท ป าไม โดยการเปล ยนไปเป นพ นท แปลงปล กพ ชขนาดใหญ (Plantation) ซ งม การน าเอาแรงงานท ท างานให ก บเขามาอย ด วย หร อ อาจเป นกล มคนจนท ต องการ ท ด นส กช นหน งส าหร บการท าไร และอาจเป นคนท ร ฐบาลสน บสน นและน าเข ามาอาศ ยอย ในพ นท ในท น เราจะให ภาพรวมส นๆ เก ยวก บร ปแบบการใช ท ด นประเภทต างๆ ในป าเขตร อน ผลด และ ผลเส ยท ม ต อช มชน รวมท งผลท ม ต อความหลากหลายทางช วภาพและสภาพภ ม อากาศ

72 71 ก. ร ปแบบของการใช ท ด นในป าเขตร อน 1. การล าส ตว และเก บหาของป า การล าส ตว และเก บหาของป าเป นว ธ ท เก าแก ท ส ดของการใช ประโยชน ป าเขต ร อน ป จจ บ นม ชนเผ าพ นเม องเพ ยงไม ก กล มเท าน นท ย งช พท งหมดด วยการล าส ตว และเก บหาของป า คนท ด ารงช พด วยการ ล าส ตว และเก บหาของป าต องใช พ นท ป าไม ท ม ขนาดใหญ พอสมควรและพวกเขา จ าเป นต องม การเคล อนย ายท หล งจากท ล าส ตว และเก บหาของป าไปได ช วง ระยะเวลาพอประมาณ ทร พยากรเร มหมด ไป กล มผ ล าส ตว และเก บหาของป าก จ าเป นต องย ายบ านของเขาไปอ กพ นท หน ง เพ อปล อยให พ นท ท อย ก อนหน าน ม การพ กฟ นต ว กล มผ ล าส ตว และเก บหาของป าเป นกล มท ม ผลกระทบต อความหลากหลายทางช วภาพน อย ท ส ด พวกเขาเอาแต ส งท ป าไม จ ดให เท าน นและไม ได รบกวนป ามากน ก เน องจากพวกเขาต อง เคล อนย ายท และย ายไปตามวงจรปกต ในเขตแดนของพวกเขา ตามฤด กาลและทร พยากรท ม อย ทร พยากรท ถ กใช จ งม เวลาเพ ยงพอท จะฟ นต ว แต น ไม ได หมายความว าจะไม ม การใช ทร พยากรมาก จนเก นไป พ นธ ไม หร อส วนหน งของไม และส ตว ท เป นท ต องการของคนภายนอกมาก เช น ไม กฤษณา นอแรด ส งน อาจท าให ม การใช ทร พยากรมากจนเก นไปได เน องจากม ราคาส งในท องตลาด ป จจ บ น ช มชนชนเผ าพ นเม องส วนใหญ ม การท าฟาร มเล ยงส ตว แต การล าส ตว และเก บหาของ ป าก ย งเป นส วนท ส าค ญของระบบการด ารงช ว ตของเขาอย โดยท วไป การล าส ตว และเก บหาของป าก อให เก ดการปลดปล อยก าซเร อนกระจกน อยมาก ใน ส วนของมน ษย ท งหมด คนท ด ารงช ว ตด วยการล าส ตว และเก บหาของป าเป นกล มท ท าให เก ดการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศน อยท ส ด แต ม ข อยกเว นบางประการ ยกต วอย างเช น ว ธ การล าส ตว ท ใช ไฟส าหร บข บไล ส ตว ป า หร อ ในบางช มชนท ม การเผาพ ชช นล างในป าในช วงท แห งแล ง เพ อกระต นการ เจร ญเต บโตของพ ชบางอย างท ช มชนต องการ

73 72 2. การท าไร แบบเคล อนย ายท การท าไร แบบเคล อนย ายท หร อท เร ยกว า การท าไร หม นเว ยน เป นระบบการท าไร ท ท าก น ท วไปในพ นท ป าเขตร อน ม ชนเผ าพ นเม องหลายกล มท พ งพาการท าไร แบบเคล อนย ายท เพ อการ ด ารงช ว ต ในการเพาะปล กแบบไร หม นเว ยน จะเพาะปล กพ ชเป นระยะเวลาส นๆ บางคร งแค หน งป บางคร งสองถ งสามป หล งจากน นก จะปล อย ให ไร กล บไปเป นป าอ ก คร ง ป าท ฟ นต วข นใหม เป นไร เหล าท ม การฟ น ต วของด นส าหร บ การเกษตรต อไปใน อนาคต ป าหน มท เต บโต ในไร เหล าให ผลผล ตท ม ประโยชน หลายอย าง เป นพ นท ท ชาวบ านใช เล ยงส ตว ม ส ตว ป าหลายชน ดเข ามาหาอาหารและก นหญ าในป าหน ม เพราะม อาหารและหญ า มากกว าพ นท ท เป นป าแก หล งจากท สองสามป ผ านไป ป าน ก สามารถน ากล บมาใช ส าหร บท าไร อ ก คร งหน ง เพราะว ชพ ชต างๆ ท เป นอ ปสรรคส าหร บการเพาะปล กจะหมดไป และด นก ม ความอ ดม สมบ รณ กล บมาอ กคร ง ข นอย ก บชน ดของด น สภาพภ ม อากาศในท องถ น ความช นชอบของคนและป จจ ยอ นๆ ระยะเวลาในการพ กหน าด นปกต จะอย ช วง 5 ถ ง 20 ป ส งท เราอธ บายในท น เป นร ปแบบง ายๆ เท าน น ร ปแบบจร งๆ ของการท าไร แบบเคล อนย ายท ในโลกน ม ความหลากหลายมาก ม ความ แตกต างก นในเร องของระยะเวลาของรอบการหม นเว ยน ชน ดของป าท ใช ชน ดของพ ชท ปล ก และ ว ธ การจ ดการพ นท และการใช ประโยชน ไร เหล า และในอ กหลายๆ แง ส งท เหม อนก นของการท าไร แบบเคล อนย ายท ค อ เป นร ปแบบการเกษตรท ต องพ งพาป าและเป นส วนหน งของภ ม ท ศน ป าไม ชน เผ าพ นเม องท ท าไร หม นเว ยนปกต จะร กษาป าไม ไว ส วนหน งไม ให ม การแตะต อง เพราะป าแก จะม ทร พยากรบางอย างท ไม สามารถหาได ในป าไร เหล า ชนเผ าพ นเม องม กท าไร หม นเว ยนควบค ไปก บ การจ บปลา การล าส ตว และเก บหาผล ตภ ณฑ ท หลากหลายจากป า พวกเขาม กจะเล ยงส ตว เช น ว ว ควาย หม และแพะในพ นท ไร เหล า คนท าไร หม นเว ยนเองก ม กจะปล กพ ชเศรษฐก จด วย เช น กาแฟ

74 73 หร อ ยางพารา ในพ นท แปลงถาวรเฉพาะ การเพาะปล กแบบเคล อนย ายท ให ผลผล ตต อคนหลายอย าง และท าร วมก บก จกรรมอ นๆ ด วย เช น การล าส ตว เก บหาของป า การเล ยงส ตว และการปล กพ ชเง นสด ซ งจะน าไปส ว ถ ช ว ตแบบพอเพ ยง และม ความม นคงทางเศรษฐก จส ง ม ค ณภาพทางโภชนาการส ง และท ส าค ญท ส ดค อ ม การก าหนด เศรษฐก จของตนเองได ในระด บท ส ง เปร ยบเท ยบก บการล าส ตว และเก บหาของป า ม คนหลายกล มท สามารถอาศ ยอย ในพ นท ท ม การท าไร หม นเว ยนได เม อเปร ยบเท ยบก บการท าเกษตรแบบถาวรอย าง เข มข น เช น การท านา การท าไร หม นเว ยนต องไม ม ความหนาแน นของประชากรมากเก นไป ระบบ การพ กฟ นท ด นระยะยาว (Long-fallow systems) สามารถให คนอย อาศ ยอย ได ประมาณ 4 ถ ง 16 คนในพ นท หน งตารางก โลเมตร ในระบบการพ กฟ นท ด นระยะส น (Short-fallow system) สามารถ ให คนอย อาศ ยได มากถ ง 64 คนในพ นท หน งตารางก โลเมตร (IFAD et.al. 2001:30) การท าไร แบบเคล อนย ายท เปล ยนแปลงภ ม ท ศน ป าไม พอสมควร ข นอย ก บว าม จ านวน ประชากรอาศ ยอย ในพ นท เท าไหร และม การใช พ นท ป าไม แค ไหนในการท าไร หม นเว ยน การ เปล ยนแปลงอาจม เพ ยงเล กน อย หร อ เปล ยนแปลงภ ม ท ศน อย างร นแรง ถ าม การใช พ นท ส วนหน งของ ป าไม ท าไร หม นเว ยน การเปล ยนแปลงจากป าไม ไปเป นไร และป าหน มท เก ดข นมาช วงการพ กฟ นต ว ถ อเป นส งท ด ส าหร บความหลากหลายทางช วภาพ ภ ม ท ศน ของป าไม ก จะม ความหลากหลายมากข น โดยม หย อมของป าท ม อาย แตกต างก น ถ อเป นพ นท ท ม ความหลากหลายทางช วภาพมากข น แต ถ าม คนอาศ ยอย มากเก นไป และพ นท ป าท งหมดหร อเก อบท งหมดถ กเปล ยนไปเป นพ นท ไร และม ระยะเวลาในการฟ นต วส นมาก ท าให ต นไม ไม สามารถเต บโตเป นต นไม ใหญ ข นมาได อ ก ก จะท าให ความหลากหลายทางช วภาพลดลงอย างมาก ในส วนท เก ยวก บคาร บอนและการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ สถานการณ ไม ได ง ายอย างท ค ดไว ม ร ฐบาลหลายประเทศกล าวหาว าการท าไร หม นเว ยนเป นสาเหต ของการเปล ยนแปลงสภาพ ภ ม อากาศเพราะว าม การเผาป า ส งน แสดงให เห นว าเจ าหน าท ร ฐย งไม เข าใจว าไร หม นเว ยนม นท างาน อย างไร ถ าด ภาพรวมๆ อาจจะใช แต ถ าด ให ครบวงจรของการท า ต งแต การต ด การเผา การเพาะปล ก และการฟ นต วของป าในช วงการพ กฟ น เขาจะตระหน กว าส งท ถ กต ดและเผาไปก จะเต บโตกล บค นมา อ กคร งหน ง และสามารถต ดได อ กคร งหน งในรอบการเพาะปล กถ ดไป โดยสร ป ถ าม ระบบแล ว คาร บอนท ถ กปลดปล อยออกไปจากการเผาไหม ก จะถ กด ดกล บมาอ กคร งหน งจากการเจร ญเต บโตของ ต นไม แน นอนว าคาร บอนท อย ในไร หม นเว ยนเม อเปร ยบเท ยบก บป าแก ท ม ไม ขนาดใหญ แล วจะม น อย กว า แต ถ าเราเปร ยบเท ยบภ ม ท ศน ของพ นท ไร หม นเว ยนก บพ นท ไร ถาวร เราสามารถสร ปได ว าพ นท ไร หม นเว ยนจะม การก กเก บคาร บอนได มากกว าเพราะย งม ต นไม เหล ออย มากกว า พ นท ในไร ถาวร

75 74 3. วนเกษตร ด วยเหต ท การเพาะปล กแบบเคล อนย ายท เป นร ปแบบหน งของการใช ท ด นท รวมเอาการจ ดการ ป าไม ก บการผล ตพ ชผลในไร และการเล ยงส ตว เข าไปด วยก น ม นจ งเป นร ปแบบหน งของวนเกษตร แต วนเกษตรย งม อ กหลายร ปแบบ ระบบการใช ท ด นใดๆ ท ต นไม หร อพ มไม ถ กน าไปใช ประโยชน ในระบบ การเกษตร ก ถ อว าเป นวนเกษตร ชนเผ าพ นเม องและช มชนท พ งพาอาศ ยป าอ นๆ ได พ ฒนาระบบวน เกษตรท ม ความหลากหลายและม ความซ บซ อนมาก ยกต วอย าง เช น วนเกษตรสวนยางของชาวดาย ค ในกาล ม นต น ซ งม การปล กไม ผล ไม ไผ และต นไม ท ม ประโยชน อ นๆ รวมท งพ นธ ไม พ มเข าไปในสวน ยางพาราด วย อ กต วอย างหน ง ค อ ตาล น ของชาวบ ฮ ดในประเทศฟ ล ปป นส ท รวมเอาต นไม อ นๆ และต นปาล มเข าด วยก น เช น ขน น ต นหมาก มะพร าว กล วย กาแฟและพ ชม ห ว เช น เผ อกและพ ช อ นๆ อ กหลายอย าง ข นอย ก บความชอบของเจ าของ ชนเผ าพ นเม องปกต จะรวมเอาวนเกษตรก บการผล ตพ ชอาหารในร ปแบบของการใช ท ด นแบบ อ นด วย เช น การท าไร หม นเว ยน หร อ ไร ข าวในแปลงถาวร จร งๆ แล ว กล มท ท าไร หม นเว ยน ได รวม เอาระบบการเกษตรต างๆ ท งหมดเข าเป นระบบเด ยว เช น ป าไม ในไร เหล าอาจกลายเป นวนเกษตร- ยางพารา ซ งอาจต องม การต ดเพ อท าไร อ กคร งหน งเน องจากพ นท ไร เหล าอ นๆ ได กลายเป นสวน ยางพาราไปแล ว คนท พ งพาวนเกษตรอย างเด ยวม กจะต องซ อพ ชอาหารหล ก เช น ข าว ด งน นพวกเขา จ งพ งพาผลผล ตและการขายพ ชเง นสดมากกว า ระด บของความม นคงทางเศรษฐก จก ย งถ อว าม ส งอย

76 75 ตราบเท าท ย งสามารถผล ตพ ชผลได หลาย อย างและขายได ย งม ผล ตภ ณฑ ท คนต อง พ งพาเพ อเป นรายได เหล ออย ไม ก อย าง ก ย ง ม ความเส ยงส งเพราะม นข นอย ก บการข นลง ของราคาผลผล ต ระด บการก าหนดอนาคต ตนเองในเร องเศรษฐก จก ย งม อย ส งเช นก น เพราะชนเผ าพ นเม องย งม การต ดส นใจอย าง อ สระเก ยวก บพ ชท ต องการปล ก จะปล ก เม อไหร อย างไร อะไรท ต องการร กษาไว อะไรท ต องการขาย แลกเปล ยน เก บไว หร อ ท งไป วนเกษตรม การเปล ยนแปลง หร อ การทดแทนป าธรรมชาต ด วย ด งน นจ ง เปล ยนแปลงความหลากหลายทางช วภาพ ของป าธรรมชาต ด วย ผลกระทบของวน เกษตรข นอย ก บว าม จ านวนป าธรรมชาต เท าไหร ท ถ กทดแทนด วยพ ชอย างอ น ซ งอาจ ม ต งแต การปล กยางพารา หร อไม ผลในป าธรรมชาต ซ งอาจท าให ม ความหลากหลายทางช วภาพเพ มมาก ข น ไปจนถ งการเปล ยนแปลงป าธรรมชาต ท งหมด โดยพ นธ ไม ท ได ร บการค ดเล อกมาเท าน น เราควรด ในระด บภ ม ท ศน ด วยไม ใช แค ท ด นแต ละแปลงเท าน น ผลกระทบท ม ต อความหลากหลายทางช วภาพ ท งหมด ข นอย ก บพ นท ป าไม ท ถ กเปล ยนไปเป นวนเกษตร กล าวอ กคร ง ค อ วนเกษตรอาจช วยท าให ม ความหลากหลายทางช วภาพเพ มข น หร ออาจท าให ลดลง ข นอย ก บจ านวนพ นท ป าไม ท ถ กเปล ยนไป ก คล ายก บภ ม ท ศน ในไร หม นเว ยน น นค อ ความหลากหลายทางช วภาพโดยท วไปจะม มากกว าในพ นท ท ท า การเกษตรอย างเข มข น หร อ การปล กเช งเด ยวในแปลงขนาดใหญ โดยท วไป วนเกษตรก กเก บคาร บอนจ านวนมาก และปลดปล อยออกไปน อยมาก คล ายก บป า หน ม หล งจากท ปล กต นไม ไปแล ว เป นเวลาหลายป หร อเป นทศวรรษ วนเกษตรจะด ดซ บคาร บอน มากกว าท ม นปลดปล อยออกไป ด วยเหต ผลด งกล าววนเกษตรจ งถ กอ างอ งเป น แหล งก กเก บ คาร บอน (Carbon Sink) ด วย

77 76 4. การปล กพ ชเช งเด ยวขนาดใหญ (Plantation)( ม นม ความแตกต างก นมากระหว างวนเกษตรก บการปล กพ ชเช งเด ยวขนาดใหญ ขณะท วน เกษตรเป น ป าท มน ษย สร างข น ม ความหลากหลายของพ ชส ง แต การปล กไม เช งเด ยวขนาดใหญ จะ ปล กไม เพ ยงชน ดเด ยวเท าน น เช น ปาล มน าม น ยางพารา ข าวโพด หร ออ อย โดยปกต แปลงปล กพ ช ขนาดใหญ จะเป นของบร ษ ท เจ าของท ด นขนาดใหญ หร อร ฐบาล คนเหล าน จะจ างแรงงานท างานอย ในสวน บ อยคร งท แปลงปล กพ ชขนาดใหญ อย ในเขตท ด นของชนเผ าพ นเม อง และม หลายกรณ ท ท ด น ของเขาถ กเอาไปโดยปราศจากการย นยอมของพวกเขา ในบางกรณ ช มชนอาจเห นชอบด วยเน องจาก พวกเขาอาจได ร บค าม นส ญญาว าจะได ร บการชดเชย หร อ ได งานท ม รายได ม นคง การท างานในแปลงปล กพ ชขนาดใหญ อาจม ความม นคงในเร องของรายได จร ง แต ว ารายได น เพ ยงพอส าหร บการเล ยงด ครอบคร ว ซ อเส อผ า ให การศ กษาแก เด ก ฯลฯ หร อไม ก ย งเป นค าถามอย คนท จะตอบค าถามเหล าน ได ก ค อคนท ท างานให ก บบร ษ ทเหล าน น ม นข นอย ก บกฎหมายแรงงานใน เร องค าแรงข นต าในประเทศของค ณ นอกจากน ย งข นอย ก บนโยบายและผลก าไรท ได ร บของบร ษ ทด วย ไม ว ากรณ ใดๆ ก ตาม การท างานในแปลงเพาะปล กขนาดใหญ ท าให แรงงานต องพ งพาบร ษ ทอย าง เต มท พวกเขาแทบจะไม ม อะไรท จะพ ด และน นถ อเป นการส ญเส ยการก าหนดตนเองในด านเศรษฐก จ

78 77 จ านวนของคนท ท ามาหาก น อย ในแปลงเพาะปล กขนาดใหญ ข นอย ก บชน ดของแปลงเพาะปล กน น เช น จ านวนแรงงานท ต องการใช ใน การท างาน และเทคโนโลย ท ใช ใน แปลงเพาะปล ก ถ าแปลงเพาะปล ก น นใช เทคโนโลย ท ท นสม ย ก จะม การ ใช เคร องจ กรทดแทนแรงงานมากข น ในบางกรณ เช น สวนปาล ม น าม น หร อ ยางพารา ร ฐบาล หร อ บร ษ ทจะเปล ยนแปลงท ด นของช มชนไปเป นแปลงเพาะปล ก และ ให แต ละครอบคร วเป นส วนหน งของสวน แต ละครอบคร วก จะด แลในส วนของต วเองและจ ดส ง ผลผล ต เช น ผลของปาล มน าม น ให ก บบร ษ ทส าหร บแปรร ป ม ร ปแบบของการท าส ญญาหลายอย าง ระหว างบร ษ ทและเจ าของท ด นแต ละแปลง ม การจ ดการท แตกต างก น เก ยวก บค าใช จ ายในการลงท น (เช น กล าพ นธ ป ย ยาฆ าแมลง การขนส งไปท โรงงาน ฯลฯ) และการจ ายเง นให ก บพ ชท เก บเก ยว มาแล ว ในอ นโดน เซ ยและมาเลเซ ย สวนปาล มน าม นส วนใหญ จะม ท งสองส วนรวมก น พวกเขาเร ยกว า Necleus Estates and Smallholders (NES) โดยบร ษ ทจะเป นเจ าของโรงกล นและสวนแปลง เพาะปล ก ท ห อมล อมไปด วยเจ าของสวนขนาดเล ก สวนปาล มก อให เก ดป ญหาความข ดแย งเยอะมาก เช น ป ญหาระหว างสวนปาล มก บช มชนท องถ น หร อ เจ าของท ด นขนาดเล กท อพยพเข ามา ระหว างผ อพยพก บช มชนท องถ น หร อ ระหว างช มชนและร ฐบาลท องถ น เหต ผลท อย เบ องหล งของความข ดแย งเหล าน ม หลายด าน การปฏ เสธต วปาล มน าม นม ไม มาก น ก แต ส วนใหญ เป นเร องส ทธ การถ อครองท ด นท ไม ม ความช ดเจน การไม ปฏ บ ต ตามส ญญาของบร ษ ท หร อ ร ฐบาลท องถ น การแบ งป นผลประโยชน ท ไม เป นธรรม และป ญหาภายในสหกรณ ของเจ าของ ท ด นขนาดเล กก นเอง ไม ว ากรณ ใดๆ ก ตาม เจ าของสวนปาล มขนาดเล กย งต องพ งพาบร ษ ทท ม โรงงานแปรร ป และ โรงงานแปรร ปต องอย ใกล ๆ เพราะว าผลของปาล มน าม นจะต องม การแปรร ปภายใน 48 ช วโมง หล งจากท เก บเก ยวแล ว และเจ าของสวนปาล มขนาดเล กเหล าน ก าล งเผช ญก บประเด นท าทายอ นๆ เช น พวกเขาต องลงท นเม ดเง นพอสมควรส าหร บการซ อกล าพ นธ ป ย ค าขนส ง (นอกจากว าพวกเขา จะม ข อตกลงก บบร ษ ท) ฯลฯ และบ อยคร งท เจ าของสวนปาล มขนาดเล กต องจบลงด วยการเป นหน หลายป

79 78 ในประเทศ เช น อ นโดน เซ ย ปาล มน าม นก าล งเป นส งท ได ร บความน ยมเพ มมากข นในหม เจ าของ สวนขนาดเล ก เน องจากเป นพ ชท ให รายได ด มาก รายได อาจเท าก บหร อด กว ายางพารา และม ผลก าไร มากกว าการผล ตข าว ม นไม ม เหต ผลทางการเกษตรหร อทางเศรษฐก จท ว าท าไมปาล มน าม นจ งต องปล ก ในพ นท ขนาดใหญ จร งๆ แล ว การผล ตปาล มน าม นโดยผ ผล ตขนาดเล กน าจะท าได และเป นม ตรก บ ส งแวดล อมมากกว าสวนปาล มขนาดใหญ ภายใต ห นส วนท เท าเท ยมระหว างผ ผล ตขนาดเล กและบร ษ ทท ด าเน นก จการแปรร ปน าม น ปาล มน าม นอาจเป นพ ชท ผ ผล ตขนาดเล กชอบ ม ผ เข ยนรายงานเก ยวก บปาล มน าม นในอ นโดน เซ ยสร ปว า ถ าท าอย างถ กต อง น าม นปาล มจะ สร างความม งค งและม การจ างงานส าหร บช มชนท องถ น ถ าท าผ ด สวนปาล มจะน าไปส การแปลกแยกใน ท ด น การส ญเส ยว ถ การด ารงช ว ต ม ป ญหาทางด านส งคม และม เอาร ดเอาเปร ยบแรงงานและท าให ระบบ น เวศน เส อมโทรม ป ญหาของการเพาะปล กขนาดใหญ ท ม ต อความหลากหลายทางช วภาพถ อว าม ความหายนะใหญ หลวง โดยเฉพาะในแปลงเพาะปล กสม ยใหม ซ งต องใช พ นท ขนาดใหญ มาก ต องท าลายพ นท ป ากว างมาก ในอ นโดน เซ ยม แปลงเพาะปล กพ ชขนาดใหญ ท บรรษ ทระหว างประเทศเป นเจ าของ ครอบคล มพ นท เฮคตาร ม พ นธ พ ชและพ นธ ส ตว ไม ก อย างเท าน นท สามารถอย รอดได ในแปลงเพาะปล กขนาด ใหญ ปร มาณคาร บอนท ม อย ในพ ชบางอย างอาจม ปร มาณส ง ข นอย ก บชน ดของแปลงเพาะปล ก เช น สวนยางพาราจะม คาร บอนมาก บางอย างจะม น อย เช น ไร ข าวโพด หร อ สวนอ อย หลายป ท ผ านไป คาร บอนในแปลงเพาะปล กจะได ร บการด ดซ บไว อย างต อเน องและม การปลดปล อยออกมาน อยมาก (เช น สวนยางพารา ปาล มน าม น หร อ แปลงปล กไม เย อกระดาษ) แต ป ญหาอย ท ว า เพ อท าแปลงเพาะปล ก พ นท ป าไม ขนาดใหญ จะถ กท าลาย ซ งปลดปล อยจ านวนคาร บอนมหาศาลข นส ช นบรรยากาศ เม อมาด สวนปาล มน าม น เราต องตระหน กว า โรงงานแปรร ปน าม นก เป นแหล งท ท าให อากาศและน าเส ย แปลงเพาะปล กพ ชตามฤด กาล เช น ข าวโพด ถ วเหล อง และอ อยย งแย ไปใหญ เพราะแทบจะไม ม การด ดซ บคาร บอนเลยหล งจากท ป าไม ถ กต ดไป แม แต คาร บอนท อย ในด น ซ งม การอน ร กษ เก บไว อย างด ยกต วอย างเช น ในไร หม นเว ยน วนเกษตร หร อ ในแปลงเพาะปล กขนาดใหญ ก ลดลงอย างรวดเร วใน แปลงเพาะปล กพ ชด งกล าว 5. การเกษตรแบบถาวร สถานการณ จะคล ายๆ ก น ค อ เม อท ด นถ กเปล ยนเป นพ นท ท าการเกษตรแบบถาวรขนาดเล ก ส าหร บปล กพ ชตามฤด กาล เช น เม อม ผ อย อาศ ยจากต างถ นเข าไปในป าและพยายามท จะท าการเกษตร ตามร ปแบบท ตนเองเคยท ามา ม ร ฐบาลหลายประเทศท สน บสน น หร อ บ งค บชนเผ าพ นเม องให ยกเล ก

80 79 การท าไร หม นเว ยนและเปล ยนไปท าการเกษตรแบบถาวรเพ อปล กพ ชเง นสดตามฤด กาล เช น ผ ก ข ง ดอกไม ฯลฯ เน องจากการท าการเกษตรในประเภทด งกล าวข นต องพ งพาการใช เกษตรเคม เช น ป ยและยาฆ า แมลง เกษตรกรต องม การลงท นท ค อนข างส ง ตราบเท าท ราคาของพ ชแต ละอย างย งม ราคาด ก ย ง สามารถจ ายได ในหลายกรณ เกษตรกรท เปล ยนไปปล กพ ชเง นสดตามฤด กาลม รายได เพ มข น แต ม หลาย คนเช นก นท จบลงด วยการเป นหน มหาศาลเม อราคาในท องตลาดตกลงมา พวกเขาแม แต เง นท ลงท นไปก ย งไม สามารถได ค นกล บมา ด งน น การเกษตรแบบถาวรเพ อปล กพ ชเง นสดตามฤด กาลสามารถสร าง รายได ท ด ให ก บเกษตรกร ถ าผลผล ตม ราคาด แต ม นก ย งม ความเส ยงมากกว า เกษตรกรส วนใหญ ได ร บ การแนะน าให หล กเล ยงการพ งพาพ ชเพ ยงต วเด ยว และให ม การผล ตอาหารท ต วเองต องการใช ด งน นม เกษตรกรชนพ นเม องหลายคนท เร มปล กพ ชเง นสด ก ย งปล กพ ชอาหารไปด วยอย างต อเน อง เช น ข าว ม การเล ยงส ตว และพวกเขาย งล าส ตว และเก บหาของป าในป าท อย รอบๆ โดยสร ป เกษตรกรปล กพ ชเง น สดก ย งม ระด บการต ดส นใจท ค อนข างส ง ถ าหากพวกเขาไม ได เป นหน มากจนเก นไป หร อ ไม เข าไปส เกษตรพ นธส ญญา ภ ม ท ศน เหล าน เป นการเปล ยนแปลงโดยมน ษย ท งหมด และเม อเปร ยบเท ยบก บภ ม ท ศน ของการท า ไร หม นเว ยน หร อ ร ปแบบอ นๆ ของวนเกษตร ภ ม ท ศน ของไร ถาวรจะม ความหลากหลายทางช วภาพต า

81 80 แต ท ส ดแล ว ม นก ข นอย ก บจ านวนป าไม ท ถ กเปล ยนไปเป นไร ถาวรว าม มากแค ไหน บ อยคร งท ร ฐบาล ส งเสร มให ม การใช ท ด นอย างถาวรในนามของการอน ร กษ ป าไม ส งท เก ดข นก ค อ ม ความช ดเจนระหว าง พ นท ท าก นและพ นท ป า ถ าเป นไร หม นเว ยนความแตกต างระหว างสองอย างก ย งไม ช ด (ท ท าก นและท ป า) เพราะอาจม พ นท หลายแปลงเข าไปอย ในเขตป า หร อไม อย ในเขตป า ในพ นท ท ม พ นท ป าไม มาก ท ผสมผสานไปก บไร ถาวร ในภาพรวมก ย งม ความหลากหลายทางช วภาพส งอย แต ในพ นท ท ไม ม ป าเหล อ มากน ก ก จะม ความหลากหลายทางช วภาพน อย ส งน สามารถใช ก บคาร บอนได เหม อนก น ค อ ในระด บของไร คาร บอนท เก บร กษาไว จะม น อย มาก ในระด บของภ ม ท ศน ม นข นอย ก บว าม พ นท ป าไม เหล ออย เท าไหร นาข าว เป นกรณ พ เศษของการใช ท ด นแบบถาวร ม นสามารถผล ตข าวได อย างต อเน องในพ นท แปลงเด ยวก นได หลายช วอาย คน แต ในพ นท ส งและเป นภ เขา ท ส วนใหญ เป นท อย อาศ ยของชนเผ า พ นเม อง ม พ นท ท เหมาะสมส าหร บการเบ กนา หร อ ท านาข นบ นไดน อยมาก ในบางกรณ ช มชนชนเผ า พ นเม องต องพ งพานาข าวเก อบท งหมด หร อท งหมดในการตอบสนองในส งท ตนเองต องการ โดยม สวน คร วเล กๆ และการเล ยงส ตว บ อยคร งท ม การน าเอาร ปแบบของการเกษตรอย างอ นมาร วมด วย เช น การท าไร หม นเว ยน วนเกษตร หร อ การผล ตพ ชเง นสดบนพ นท ส ง รวมท งการเล ยงส ตว ล าส ตว เก บหา ของป าและการประมง เฉกเช นเด ยวก บกรณ ของการท าการเกษตรแบบถาวรท เพ งอธ บายไป ผลกระทบของนาข าวต อ ความหลากหลายทางช วภาพข นอย ก บจ านวนการเปล ยนแปลงพ นท ไปเป นนาข าว ทางพ นราบของ ภ ม ภาคเอเซ ยตะว นออกเฉ ยงใต เม อพ นท ป าทางพ นราบถ กเปล ยนไปเป นนาข าว ผลกระทบต อความ หลากหลายทางช วภาพจ งม มาก บนพ นท ส งพ นท ท เปล ยนไปเป นนาข าวม ค อนข างน อย ผลกระทบท เก ดข นก ม จ าก ด ในส วนท เก ยวข องก บคาร บอน อาจเหม อนด านบน ค อ ในระด บนาข าว ม การก กเก บคาร บอนช า มาก ในระด บภ ม ท ศน ม นข นอย ก บว าม พ นท ป าเหล ออย เท าไหร ในส วนของนาข าวเราต องตระหน กว า ม นปลดปล อยปร มาณก าซม เทนพอสมควร ซ งเป นก าซเร อนกระจกท ม ความเข มข นมาก จ งแย กว าก าซ คาร บอน 6. การเล ยงส ตว การเปล ยนแปลงพ นท ป าอย างถอนรากถอนโคนอ กอ นหน ง ค อ การเปล ยนแปลงพ นท ป าไปเป น พ นท เล ยงปศ ส ตว ในอเมร กาใต การเล ยงปศ ส ตว จะเป นโครงการขนาดใหญ ในเอเซ ยตะว นออกเฉ ยงใต ก ม เช นก น เช น ในเขตท ส งของประเทศฟ ล ปป นส ป าถ กเปล ยนเป นท งหญ าท งหมดเพ อใช ส าหร บเล ยง

82 81 เป นการชะลอการฟ นต วกล บมาของป า ไม ใช เป นท งหญ าอย างถาวร ส ตว ชนเผ าพ นเม องตามประเพณ เด มจะม การเก บท ด นส วนหน งไว ให หญ าข น ส าหร บเป นท เล ยงส ตว และใช ม งหล งคา ท เหล าน โดย ปกต จะเป นพ นท ขนาดเล ก แต ไม ได ลดขนาดให เล กลงไปกว าน ซ งจะเป นการส งเสร มความ หลากหลายทางช วภาพ ท งหญ าน อาจเป นท งหญ าช วคราวเท าน น แต ในพ นท ขนาดใหญ ท กลายเป นท งหญ า ความหลากหลายทางช วภาพจะลดลงไปมาก ม คน เพ ยงไม ก คนเท าน นท สามารถอาศ ยอย ในท ด นแบบน ปกต จะม ล กจ างสองสามคนท ท างานให ก บ เจ าของปศ ส ตว ทางเล อกน อาจไม เหมาะสมเท าไหร ในส วนท เก ยวก บคาร บอน ม ผลกระทบค อนข าง ร นแรง ไม เพ ยงแต จะม จ านวนคาร บอนมหาศาลท จะถ กปลดปล อยออกไปเม อป าไม ถ กท าลาย ท งหญ า เองก ต องม การเผาเป นประจ า เพ อไม ให ต นไม เจร ญเต บโต รวมท งหน อหญ าด วย ด งน นจ งม การ ปลดปล อยคาร บอนมากกว า 7. พ นท ค มครอง พ นท ค มครองถ กต งข นมาเพ ออน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ ป าบางแห งอาจถ กประกาศ เป นพ นท ค มครอง เพราะม นม ความหลากหลายทางช วภาพส ง ป าเหล าน ย งก กเก บคาร บอนได จ านวน มาก ป ญหาค อว าการจ ดต งพ นท ค มครองบ อยคร งท ม ผลกระทบท ร นแรงต อช มชนชนเผ าพ นเม อง ค อ ไม อน ญาตให ชนเผ าพ นเม องใช ทร พยากรธรรมชาต ได อย างต อเน องเหม อนท เคยท ามา พ นท ค มครองม การสร างงานเพ ยงแค ไม ก อย าง และม งานเพ ยงไม ก ชน ดท ให ก บสมาช กช มชนในพ นท ส วนใหญ รายได ท ช มชนได ร บในร ปแบบของการจ างงานในพ นท ค มครอง หร อ ในการท องเท ยวเช งน เวศน หร อ จาก การขายส นค าห ตถกรรมให ก บน กท องเท ยว ฯลฯ ก ย งไม เพ ยงพอท จะชดเชยให ก บพวกเขาในส งท พวก เขาส ญเส ยไป ท งทร พยากร รายได และผลประโยชน อ นๆ ท พวกเขาเคยได ร บเม อเขาย งเข าถ งป าไม ได อย างอ สระ

83 82 8. การท าไม ส ดท าย ส งท บ คคลภายนอกให ความสนใจในร ปแบบของการใช ประโยชน จากป าเขตร อน ค อ การท าไม ผลกระทบของการท าไม ในป าเขตร อน ข นอย ก บว าว ธ ในการท าน นเป นอย างไร ในการต ด แบบโค นท งหมด (Clear cutting) จะเป นการต ดต นไม หมดท กต น ในการท าไม แบบค ดเล อก (Selective Cutting) จะต ดเฉพาะไม ท ค ณค า เท าน น แต การท าไม ก ม อ กหลายว ธ ป จจ บ น เร มม การใช เคร องจ กรขนาดหน กส าหร บท า ถนนเข าไปในป า เพ อต ดต นไม และช กลาก ออกมาไว ท ถนน และม รถบรรท กขนไม ออกมา จากป า ถ งแม ว าจะใช ว ธ การท าไม แบบค ดเล อก ต ดก ตาม ก ย งม ต นไม ต นอ นๆ อ กจ านวนมากท ถ กท าลายเช นก น ท ด นก ถ กรบกวนและม การ เป ดหน าด น ซ งน าไปส การเซาะกร อนของด น และเก ดป ญหามลพ ษในแม น า การท าไม เช งพาณ ชย แบบส งผลกระทบต า (Low-impact commercial logging) ท ใช เคร องจ กรขนาดเล ก เหม อนในอด ต ท ม การใช ช าง ซ งป จจ บ นม เหล อน อยมากแล ว แต การท าไม อย างย งย นท ส งผลกระทบต า (Low-impact sustainable logging) ม ความเป นไปได ท จะสร างรายได ให ก บช มชนภายใต การจ ดการป าไม บนฐานของช มชน

84 83 ผลกระทบท ม ต อความหลากหลายทางช วภาพน นม ความแตกต างก นพอสมควร ข นอย ก บ ร ปแบบของการท าไม การท าไม แบบส งผลกระทบต า พ นธ พ ชและพ นธ ส ตว ส วนใหญ จะอย รอดได ยกเว นส ตว บางอย างท อ อนไหวต อการถ กรบกวน ขณะท การท าไม แบบท าลายขนาดใหญ จะท าให เก ด การส ญเส ยความหลากหลายทางช วภาพอย างมาก ในเร องของคาร บอนก คล ายๆ ก น ค อ การท าไม แบบส งผลกระทบต า พ นด นส วนใหญ จะไม ถ กรบกวนและคาร บอนท อย ในด นก ย งม การเก บร กษาไว ม คาร บอนท อย ในต นไม ส วนหน งเท าน นท ถ กน าออกมาและระเหยไป เพราะว าไม ส วนใหญ ปกต จะใช ท า เคร องเฟอร น เจอร สร างอาคาร และท าส นค าอ นๆ ท ม อาย การใช งานระยะยาว ม แค ใบไม ก งไม และ ของเส ยจากไม ในการแปรร ปเท าน นท ถ กย อยสลาย หร อถ กเผาท ง ในทางตรงก นข าม การท าไม เช ง พาณ ชย ขนาดใหญ สร างความเส ยหายมาก ค อ นอกจากม การต ดไม แล ว ย งม อ กหลายอย างท ถ ก ท าลายไปด วย เช น การสร างถนนช กลากไม การช กลากไม ขนาดใหญ โดยใช เคร องจ กรหน ก นอกจากน ม นย งสร างความเส ยหายและผลกระทบต อด นอย างมาก ซ งน าไปส การพ งทะลายของหน าด น และท า ให เก ดการส ญเส ยคาร บอนในด น การท าไม สามารถสร างรายได พอสมควร แต ค าถามค อว า ใครท ได ผลประโยชน จากการท าไม น ม น กมน ษยว ทยา คนหน ง ช อ ม เชล โดฟ (Michael Dove) (1985:27) ได พยายามค านวณ เปร ยบเท ยบผลผล ตท ได จากไร หม นเว ยนและการท าไม ในอ นโดน เซ ย ในต นทศวรรษ 1980 ชาวก นต (Kantu) ซ งอย ทางตะว นตกของกาล ม นต น ได ผลผล ตค ดเป นม ลค า 258 เหร ยญต อเฮคตาร ท กๆ 10 ป ผลก าไรจากการท าไม ต อเฮคตาร ในช วงเวลาเด ยวก น ค อ 1054 เหร ยญซ งม ม ลค ามากเป น 4 เท า ของพ ชในไร หม นเว ยน แต เง นส วนใหญ เข าไปอย ในกระเป าของบร ษ ทท าไม ทหารและกรมป าไม เม อ เรามาด ว า ม คนในท องถ นจ านวนเท าไหร ท ด ารงช ว ตจากการท าไม และท าไร เราได ภาพท แตกต างก น โดยพบว าในพ นท หน งตารางก โลเมตร ม ชาวก นต 23 คนท สามารถด ารงช ว ตอย ได โดยการท าไร หม นเว ยน และในหน งตารางก โลเมตรของพ นท ส มปทานป าไม ม มากท ส ดแค 9 คนเท าน นท ได ร บการ จ างงาน แต งานเหล าน ไม ม ความถาวร เพราะงานท าไม ท ม ความถาวรระยะยาวน น ต องเป นการท าไม ท ม ความย งย น ซ งม น อยมากในอ นโดน เซ ยและในประเทศป าเขตร อนอ นๆ ด วย

85 84 แหล งอ างอ งข อม ล Dove, Michael R The Agroecological Mythology of the Javanese and the Political Economy of Indonesia. Indonesia, no. 39 (April) IFAD, IDRS, CIIFAC, ICRAF, IIRR (2001). Shifting Cultivation: Towards Sustainablility and Resource Conservation in Asia. Silang, Cavite: International Institute of Rural Reconstruction

86 85 ตอนท 6 เรดด พล ส: การเปร ยบเท ยบ ค าใช จ ายและผลประโยชน เม อช มชนของค ณพ จารณาท จะเข าร วมในโครงการเรดด พล ส ค ณต องพ จารณาด ว าม น สอดคล องก บระบบการใช ท ด นในภาพรวมของช มชนค ณอย างไร ท ด นส วนไหนของช มชนท ค ณ ต องการท าก จกรรมเรดด พล ส ม ผลกระทบอะไรบ าง ม ร ปแบบการใช ท ด นอะไรบ างท ต องเปล ยนไป และเหน อส งอ นใด ค ณจะได ร บประโยชน อะไรจากเรดด พล ส เม อเปร ยบเท ยบก บส งท ค ณส ญเส ยไป ถ าค ณต องละท งการใช ท ด นบางอย างไป ในท ส ด ม นก เป นเร องของการเปร ยบเท ยบค าใช จ ายและผลประโยชน ของการใช ท ด นประเภท ต างๆ ก บเรดด พล ส และประเม นว าค ณจะได ประโยชน แค ไหน ถ าร ปแบบของการใช ท ด นเปล ยนไป หร อละท งไปเพ อท าโครงการเรดด การประเม นอ นแรกแน นอนว าม นจะเน นเก ยวก บด านการเง น เราร แล วว าผลประโยชน ทางด านการเง นจากโครงการเรดด พล สน น ค อ การจ ายเง นส าหร บก จกรรมท อน ร กษ คาร บอน แต ส ง เหล าน ก ม ค าใช จ ายเข ามาเก ยวข องเช นก น ซ งเป นส งท เราจะด ก อนเป นประเด นแรก

87 86 ก. อะไรค อค าใช จ ายของเรดด พล ส? เม อเข าร วมโครงการเรดด พล สจะม ค าใช จ ายท เก ยวข องอย สามชน ดด วยก น ค าใช จ ายบางอย าง เก ดข นในระด บชาต หร อระด บภ ม ภาค ซ งร ฐบาลจะเป นผ ร บผ ดชอบ เราจะไม พ ดค ยในประเด นน แต จะพ ดค ยเก ยวก บค าใช จ ายท เก ดข นในระด บท องถ น ซ งช มชนอาจต องร บผ ดชอบอย างน อยก ส วนหน ง ข นอย ก บว าม ใครบ างท เข าร วมในโครงการ ค าใช จ ายท เก ยวข องม อย สามอย าง ค อ 1) ค าใช จ ายในการปฏ บ ต การ (Implementation costs) 2) ค าใช จ ายท เส ยโอกาส (Opportunity costs) 3) ค าใช ในการด าเน นการ (Transaction costs) ค าใช จ ายในการปฏ บ ต การ ส งเหล าน ค อค าใช จ ายของก จกรรมท จ าเป นต องท าเพ อลดการท าลายป าและการท าให ป าเส อม โทรม เพ อการอน ร กษ หร อ เสร มสร างคาร บอนสต อค ต วอย างของค าใช จ ายเหล าน ค อ

88 87 การแบ งเขต และ/หร อ การออกเอกสารส ทธ ท ด น ถ าย งไม ได ด าเน นการ เพ อท ว าค ณจะได ม ส ทธ ในการด แลป าไม ของค ณ และป องก นไม ให คนอ นเข ามาบ กร ก ต ดไม แบบผ ดกฎหมาย ท าสวนพ ชเช งเด ยวขนาดใหญ เป นต น การปล กต นไม ในพ นท ป าเส อมโทรม หร อ ป าท ม การท าไม ให การพ ฒนาศ กยภาพ จ ดหาส งอ านวยความสะดวก หร ออ ปกรณ เพ อพ ฒนาอาช พ ทางเล อกให ก บช มชน เปล ยนแปลงว ธ การท าไม ส งเสร มการเกษตรหร อการเล ยงส ตว เพ มข น เพ อให ม การใช พ นท ป าน อยลง ส วนหน งของค าใช จ ายเหล าน จะครอบคล มอย ในการลงท นช วงเร มต นโครงการ ส วนอ นๆ จะอย ในค าใช จ ายปกต ท เก ดข น ส งท ส าค ญอ กอย างหน ง ค อ ควรจ าไว ว า ย งม ค าใช จ ายท เก ยวข องก บการพ ฒนาศ กยภาพ และ การเสร มสร างความเข มแข งให ก บสถาบ นของค ณในช วงเร มต นของโครงการ ซ งเป นส งท จ าเป นท จะท า ให ช มชนของค ณสามารถจ ดการและควบค มโครงการได ต วอย างของค าใช จ าย ค อ การฝ กอบรมและ การว จ ย การปร กษาหาร อก บหน วยงานร ฐบาล องค กรพ ฒนาเอกชน ผ ตรวจสอบคาร บอน และการ พ ดค ยภายในช มชนของค ณเองเพ อให ช มชนของค ณสามารถต ดส นใจได อย างเหมาะสม ค าใช จ ายในการด าเน นการ ค าใช จ ายในการด าเน นการ ค อ ค าใช จ ายท เก ยวข องก บการจ ดท าและการด าเน นการโครงการ เรดด พล ส แต ไม ใช เป นการปฏ บ ต การโดยตรง ต วอย างของค าใช จ าย ค อ ค าใช จ ายท เก ดข นในช วงการ วางแผนและการจ ดเตร ยมโครงการเรดด พล ส เม อม การเจรจาก บหน วยงานร ฐบาล องค กรพ ฒนา เอกชน หร อ บร ษ ทต างๆ ค าใช จ ายส าหร บทนายความ หร อ ผ เช ยวชาญท ให ค าปร กษาแก ค ณ หร อ ค าใช จ ายในการต ดตามงาน การท ารายงานและการตรวจสอบ (MRV) การลดลงของก าซคาร บอน โดยเฉพาะการท า MRV (รวมท งการเตร ยมการในช วงเร มต นโครงการ) อาจม ค าใช จ ายท ค อนข างแพง ถ าค ณต องใช ผ ตรวจสอบท ได ร บการยอมร บ เราจะกล บมาค ยในเร อง MRV และผ ตรวจสอบในช วง ต อไป ส วนท ส าค ญของก จกรรมในโครงการเรดด พล ส ค อ การท าให ม เสถ ยรภาพ ซ งหมายถ ง ความ จ าเป นในการป องก นไม ให การท าลายป าและการท าให ป าเส อมโทรมย ายไปอ กท หน ง ในเรดด พล ส การ ย าย ไปท อ นๆ น เร ยกว า การร วไหล (Leakage) ช มชนสามารถจ ดการก บการร วไหลได ในระด บ

89 88 ค าใช จ ายในการด าเน นการและปฏ บ ต การของเรดด พล ส ประมาณการส าหร บค าใช จ ายในการปฏ บ ต การและการด าเน นงานแตกต างก นพอสมควร บางคนประมาณว าอย ในช วง 2 10 เหร ยญต อต นคาร บอน (Olsen, N. and J. Bishop 2009) ส วนคนอ นๆ ค าใช จ ายจะอย ระหว าง 2-4 เหร ยญต อต นคาร บอน (The Economist 2010) หน งเช น ในพ นท ขอบเขตของตนเอง และอาจเข าไปถ งพ นท ของเพ อนบ านด วย การร วไหล ควรม การ จ ดการในระด บท ส งข นไปด วย เช น ในระด บชาต โดยร ฐบาลในประเทศของค ณ ตอนน ย งไม ช ดเจนว า ช มชนท เข าร วมโครงการเรดด พล สต องม ค าใช จ ายอะไรบ างในการสร างเสถ ยรภาพ เช น การป องก น การร วไหล ค าใช จ ายส าหร บค าเส ยโอกาส ส งน ค อ ค าใช จ ายซ งเป นผลมาจากการต ดส นใจย ต การใช ท ด นบางอย าง และท าก จกรรมอย าง อ นแทน (เช น เรดด พล ส) หร อ กล าวอ กอย างหน ง ค อ ม นเป นค าใช จ ายของการส ญเส ยรายได หร อ ผลประโยชน ท ค ณควรจะได ร บ ถ าค ณย งท าก จกรรมการใช ท ด นน นอย ต อเน อง ค าใช จ ายท เส ยโอกาสในด านเศรษฐก จน นม ท งทางตรงและทางอ อม นอกจากน ย งม ค าใช จ าย ทางด านส งคมและว ฒนธรรมท ต องน ามาพ จารณาด วย ค าใช จ ายทางตรง ยกต วอย างเช น ก จกรรมท พ จารณาว าเป นการท าให ป าเส อมโทรม เช น การท าไม แบบเล อกต ด การเก บไม ฟ น หร อ ของป าอย างอ น หร อ การเล ยงส ตว ในพ นท ป า ซ งให ประโยชน ต อคน ถ าค ณ ต ดส นใจท จะหย ดท าก จกรรมบางอย างหร อท งหมดในพ นท ของโครงการเรดด พล ส ค ณจะเส ย ผลประโยชน เหล าน ไป และการส ญเส ยของผลประโยชน หล าน เป น (ส วนหน ง) ค าใช จ ายท เส ยโอกาส ของเรดด พล ส หร อ ค ณอาจพ จารณาเปล ยนส วนหน งของป าไม ของค ณไปเป นสวนยางพารา หร อ ปล กกาแฟ ไม ผล หร อ ปาล มน าม น ซ งจะสร างรายได ประจ าให ก บค ณ ถ าค ณต ดส นใจท จะไม ท าลายป าในพ นท

90 89 น นและใช ส าหร บท าก จกรรมเรดด พล สแทน ค ณจะส ญเส ยรายได (จากอนาคต) จากสวนหร อแปลง เพาะปล กท ค ณม แผนจะท า การส ญเส ยรายได ท จะได ในอนาคตน ก เป นค าใช จ ายท เส ยโอกาสของ โครงการเรดด พล สเช นก น ค าใช จ ายท เส ยโอกาสทางตรงน เป นส วนท ใหญ ท ส ดของค าใช จ ายของโครงการเรดด พล ส ค าใช จ ายทางอ อม เน องจากโครงการเรดด พล สอาจท าให เก ดการเปล ยนแปลงการใช ท ด น ซ งอาจส งผลกระทบไม เพ ยงแต คนท ท าอย เท าน น แต ย งส งผลกระทบถ งคนอ นๆ ท ใช ท ด นในร ปแบบด งกล าวด วย ยกต วอย าง เช น ถ าม การหย ดการท าไม ในพ นท โรงเล อยก จะไม ม ไม มาใช ส าหร บแปรร ป หร อ ม โรงงานไม อ ด หร อโรงงานท าเฟอร น เจอร ในท องถ น ซ งประสบป ญหาในการจ ดหาไม ท ต องการมาใช ในโรงงาน ราคา ของไม ในพ นท ด งกล าวอาจเพ มส งข น และร ฐบาลก จะได รายได จากค าธรรมเน ยมและภาษ น อยลง ส าหร บช มชนแล ว ค าใช จ ายทางอ อมน ส วนใหญ ม ความเก ยวข องน อยกว าค าใช จ ายทางตรง เม อประเม นถ งค าใช จ ายและผลประโยชน ของเรดด พล ส แต ควรจ าไว ว า ผลกระทบท เก ดข นก บคน หน งอาจม ผลต อคนอ นด วย อย างไรตาม ม ค าใช จ ายทางตรงบางอย างของเรดด พล สส าหร บช มชน ซ งสามารถพ จารณาได แต ไม สามารถว ดเป นต วเง นได ค าใช จ ายทางด านส งคมและ ว ฒนธรรม การหย ดการใช ท ด นบางอย างม ผลกระทบไม เพ ยงต อว ถ การด าเน นช ว ตเท าน น แต ม ผลต อ ความส มพ นธ ด านส งคม และว ฒนธรรมของช มชน ด วย ส งเหล าน รวมไปถ ง การเปล ยนแปลงร ปแบบ การท างานและความส มพ นธ ทางส งคมท เช อมคนใน ช มชนเข าด วยก น การส ญเส ยภ ม ป ญญาพ นบ านท เก ยวข องก บร ปแบบการใช ท ด นด งกล าว หร อ อาจ ส งผลกระทบต อจ ตว ญญาณของคนบางกล ม หร อต อช มชนท งหมด ถ าความเช อม ความผ กพ นใกล ช ด ก บก จกรรมท เปล ยนแปลงหร อย ต ลงไป การส ญเส ยของร ปแบบการใช ท ด นบางอย างอาจท าให ม การ ส ญเส ยอ ตล กษณ ต วอย างท ด ค อ การท าไร หม นเว ยน ถ าโครงการเรดด พล สบ งค บให ต องย ต การท าไร หม นเว ยน ม นไม ได หมายถ งแค ค าใช จ ายท เป นโอกาสในแง ของการส ญเส ยแหล งอาหารหลายชน ดและ

91 90 ผลผล ตอ นๆ จากไร หม นเว ยนและไร เหล าเท าน น (เช น ผล ตภ ณพ ท ไม ใช เน อไม ท เล ยงส ตว การล า ส ตว ฯลฯ) แต ม ค าใช จ ายทางด านส งคมและว ฒนธรรมด วยเช นก น ในช มชนชนเผ าพ นเม องหลาย แห ง พ ธ กรรมจะเช อมโยงอย างใกล ช ดก บการท าไร หม นเว ยน และไม ม ก จกรรมอย างอ นท สามารถ ทดแทนส งน ได นอกจากน ม นย งอาจน าไปส การหายไปของการแลกเปล ยนแรงงาน หร อ การท างาน ร วมก น ซ งม กจะพบอย ในการท าไร หม นเว ยน ส งน ม ผลกระทบต อความส มพ นธ ทางส งคมในช มชน ค าใช จ ายในการด าเน นงาน ค าใช จ ายในการด าเน นงานเป นค าใช จ ายท เก ยวข องก บการแลกเปล ยนส นค า หร อ บร การ ม นม ค าใช จ ายเช น การส อสาร ค าธรรมเน ยมกฎหมาย ข อม ล ฯลฯ และค าใช จ ายใน การขนส ง ว ก พ เด ย ให ต วอย างด งต อไปน เม อพ จารณาซ อกล วยจากร านค า การซ อกล วย ค าใช จ ายท เก ดข นไม ได ม เฉพาะราคา ของกล วยเท าน น แต ม พล งงานและความพยายามท ต องใช เพ อค นหากล วยท ค ณชอบน นค อ อ นไหน เอามาจากไหนและในราคาเท าไหร ค าใช จ ายในการเด นทางจากบ านของค ณไปท ร านค าและกล บ เวลาท ต องเข าแถวรอ และการจ ายเง น ค าใช จ ายด านบนและค าใช จ ายท มากไปกว าราคาของกล วย ค อ ค าใช จ ายในการด าเน นการ ค าใช จ ายส าหร บค าเส ยโอกาส ค อ ผลประโยชน ก าไร หร อค ณค าของบางส งท ต องยกเล กไป เพ อร บเอาหร อ บรรล ถ งส งอ น เน องจากทร พยากรท กอย าง (ท ด น เง น เวลา ฯลฯ) สามารถใช เป น ทางเล อก การกระท าท กอย าง ต วเล อก หร อ การต ดส นใจก ม ค าใช จ ายท เป นโอกาส เก ยวข องด วย ร าน ต วอย างเช น ลองจ นตนาการว า ค ณและเพ อนบางคนออกไปทานอาหารด วยก นท ค ณม ต วอย างอาหารหลายอย าง (โอกาสหลายอย าง) ค าใช จ ายท เป นโอกาสของ การทานข าวก บปลา อาจเป นการทานข าวก บไก ค าใช จ ายท เป นโอกาสของการส งท งข าว และปลา อาจม สองด าน ค อ จ ายเง นเพ มเต มเพ อซ ออาหารจานท สอง และช อเส ยงของ ค ณก บเพ อนๆ เพ อนค ณอาจค ดว าค ณเป นคนตะกละ หร อ ส งอาหารสองจานมากเก นไป

92 91 ข. ม รายได อะไรบ างท เราคาดว าจะได จากเรดด พล ส? เพ อสามารถเปร ยบเท ยบค าใช จ ายและผลประโยชน ของร ปแบบต างๆ ของการใช ท ด น ก บเรดด พล ส ค ณต องม ความเข าใจเก ยวก บรายได ท จะเก ดข นจากโครงการเรดด พล สว าม เท าไหร ประเด นน ม นข นอย ก บโครงการเฉพาะท จ ดท า และท ส าค ญค อม นเก ยวก บประเภทของเง นท น เช น เป นเง นท ผ านกองท น หร อ เง นท ผ านจากตลาดคาร บอน นอกจากน นม นย งข นอย ก บป จจ ยอย าง อ นอ กสองสามอย าง ซ งจะช วยบ งบอกถ งจ านวนคาร บอนท สามารถป องก นไม ให ปลดปล อยออกไป หร อ ท สามารถด ดซ บไว ได เช นเด ยวก บขนาดและประเภทของป าไม เน องจากเป าประสงค ค อ ให ค ณ เข าใจคร าวๆ เก ยวก บส งท ค ณคาดว าจะได ร บ ค ณไม จ าเป นต องค านวณอย างละเอ ยด ไม ว าจะเป น แหล งเง นจากกองท น หร อเง นจากตลาดคาร บอน รายได จากโครงการเรดด พล สข นอย ก บจ านวน ปร มาณคาร บอนท ค ณจะ ผล ต (ท ค ณป องก นไม ให ม การปลดปล อยออกไป หร อ ช วยให ม การก ก เก บไว ) การประมาณการอย างหยาบๆ เก ยวก บส งท ค ณคาดว าจะได ร บ ค ณต องร : ขนาดของท ด นท ใช ท าโครงการเรดด พล ส ชน ดของพรรณไม ท พบ พ นท พรรณไม แต ละชน ด และจ านวนคาร บอนท ม การก กเก บไว ใน แต ละชน ด

93 92 ชน ดของก จกรรมท ค ณม แผนเข าไปร วมด วย: การหล กเล ยงไม ให ม การท าลายป า หร อ การ หล กเล ยงไม ให ม การท าให ป าเส อมโทรม หร อ ท งสองชน ด การอน ร กษ ป าไม การปล กป า ฯลฯ และจ านวนคาร บอนท คาดว าจะได ร บเพ มข น หร อ หล กเล ยงไม ให ม การส ญเส ย คาร บอนท ด าเน นการผ านก จกรรมเหล าน จากการประเม นในเบ องต นอย างหยาบๆ ของคาร บอน ( หร อ ให ม ความช ดเจนมากข น ค อ คาร บอนไดอ อกไซด ) ท ค ณคาดว าเก บร กษาไว ไม ให ม การปลดปล อยออกไป หร อ การม พรรณไม ต อ พ นท เพ มมากข น (ต อเฮคตาร ) ค ณก สามารถท จะค านวณรายได ท ค ณคาดว าจะได ร บจากโครงการ เรดด พล ส จ านวนเง นท ค ณจะได ร บในท ายท ส ด ข นอย ก บป จจ ยสองอย าง ค อ ร ปแบบของการจ ายเง นและ ราคาของคาร บอน ก) ร ปแบบของการจ ายเง น ประเด นแรกค อว า การจ ายเง นส าหร บโครงการเรดด พล สน นจะมาจากเง นกองท น โครงการ ท แหล งท นให การสน บสน น หร อ มาจากตลาดคาร บอน ขณะน ย งไม ม ข อตกลงในระด บสากลเก ยวก บเร องน ว าควรจะได ร บการสน บสน นทางการเง น อย างไร ข อตกลงด งกล าวคาดว าจะม การเจรจาและบรรล ข อตกลงร วมในการประช มประเทศภาค สมาช กของอน ส ญญาว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ ในเด อนธ นวาคม 2554 ท เม องเดอบ น ประเทศแอฟร กาใต อาจเป นไปได ว าแหล งท นส าหร บการจ ดท าโครงการน นจะมาจากท งสองแบบ การจ าแนกระบบร ปแบบการจ ายเง นในร ปแบบต างๆ เป นส งท ส าค ญ เพราะว าม นม น ยท แตกต างก น ยกต วอย างเช น แนวทางออกท ใช ภาคการตลาด จะถ กว พากย ว จารณ อย างหน ก เพราะว า ม นย งปล อยให ประเทศท ร ารวยแล วสามารถปล อยมลพ ษข นส ช นบรรยากาศได ต อไป ถ าพวกเขา สามารถ ชดเชย โดยการซ อคาร บอนเครด ต ท ม ราคา ถ ก จากโครงการเรดด พล ส เราได ค ย รายละเอ ยดเก ยวก บเร องน ไปแล วในตอนท สองของค ม อช มชน และค ม อฝ กอบรม เรดด ค ออะไร เราจะท าอะไรก บเรดด อ กน ยหน ง ค อ จ านวนเง นท จะเข าถ งช มชน เช นเด ยวก บส นค าอ นๆ ท ขายผ านตลาด ม ส วน หน งของราคาท ค ณจ ายในร านค าเท าน นท ลงไปส ผ ผล ตท แท จร ง เช น เกษตรกร ราคาส วนใหญ จะถ ก แบ งก นในหม ผ ค าปล ก (เจ าของร าน) ผ ค าส ง (พ อค า) และอาจจะม ผ แปรร ปส นค า (การแปรร ปและการ บรรจ ห บห อ) และร ฐบาล (ส าหร บภาษ ) ข อแตกต างพ นฐานระหว างราคาท หน าฟาร ม (ส งท เกษตรได ร บเม อขายผล ตภ ณฑ ) และราคา ขายส ง (หร อระด บภ ม ภาค) ในตลาด (เป นราคาท ซ อถ กซ อและขายในตลาดระด บประเทศ) นอกจากน

94 93 ย งม ราคาตามชายแดน หร อ ราคาส งออก (ราคาต าลงเม อส นค าถ กส งออกไปต างประเทศ) ราคาหน าฟาร ม เป นเศษส วนหน งของราคาในตลาดระด บประเทศและระด บสากลเท าน น จาก ข อม ลของธนาคารโลก ราคาหน าฟาร มจะอย ในช วงระหว าง 20 ถ ง 95 เปอร เซ นต ของราคาในตลาด ประเทศและระหว างประเทศ (2011 p. 6-4) ข อแตกต างน เหม อนก บคาร บอน ค อ ช มชนจะได ร บเพ ยงส วนหน งของราคาคาร บอนในตลาด ระหว างประเทศเท าน น ข นอย ก บว าพวกเขาจะขายให ก บใครและท ไหน ถ าโครงการเรดด พล สได ร บการสน บสน นทางการเง นผ านโครงการท ได ร บการสน บสน นจากแหล ง ท นหร อจากเง นกองท น ม ความเป นไปได ว าส วนใหญ ของงบประมาณจะเข าถ งช มชน นอกจากน การจ ายเง น อาจไม จ าเป นต องข นอย ก บจ านวนของการป องก นการปลดปล อยคาร บอนหร อคาร บอนท ก กเก บไว ได แต ควรพ จารณาถ งผลประโยชน ร วมด วย (การบร การทางระบบน เวศน อ น ๆ เช น การอน ร กษ ความ หลากหลายทางช วภาพ) ข) ราคาของคาร บอน ถ าโครงการเรดด พล สได ร บการสน บสน นทางการเง นโดยผ านตลาดคาร บอน รายได ท ค ณคาดว า จะได ร บแน นอนว าต องข นอย ก บราคาของคาร บอน เม อเราพ ดถ ง คาร บอน เราหมายถ งคาร บอนไดออกไซด ซ งม การค านวณเป นต น คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าหร อ tco 2 e 1 ต นคาร บอนท ก กเก บในพ ชม ค าเท าก บ 3.67 ต น คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าป จจ บ นเป นการค าท เก ยวข องก บพ ธ สารเก ยว โตเท าน นเพ อลดการปลดปล อยคาร บอน ประเทศต าง ๆ จะได ร บการจ ดสรรจ านวนการปลดปล อย คาร บอนส วนหน งท อน ญาตให ปลดปล อยได (จ านวนคาร บอนท พวกเขาสามารถปลดปล อยออกไปได ) หร อ พวกเขาสามารถสร างคาร บอนเครด ต เช น ผ านโครงการ ซ ด เอ ม (กลไกการพ ฒนาท สะอาด) แต ละประเทศ ท ลงนามในพ ธ สารเก ยวโตต องจ ดต งกลไกท ต องปฏ บ ต ตามกฎระเบ ยบของพ ธ สารเก ยวโต ส งน ส งผลให ม การจ าก ดการปลดปล อยก าซเร อนกระจกท เฉพาะเจาะจงส าหร บแต ละบร ษ ทท ม โรงงานท ปลดปล อย คาร บอนจ านวนมาก ประเทศต าง ๆ ต องจ ดต งระบบการค าขายซ งท าให คาร บอนท อน ญาตท ปลดปล อย ออกไปและเครด ตท ได สามารถแลกเปล ยนได ส งน เร ยกว าตลาดภาคบ งค บส าหร บการปลดปล อยก าซเร อน กระจก การค าขายท ใหญ ท ส ดหร อตลาดภาคบ งค บ ค อ โครงการค าขายการปลดปล อยคาร บอนสหภาพ ย โรป (EU ETS) ซ งม สมาช กท งหมด 27 ประเทศ และท ไม ใช สมาช กอ ย อ ก 3 ประเทศ ได แก นอร เวย ไอซ แลนด และล ทเท นสไตน เป นตลาดท ใหญ ท ส ดในโลกในการค าขายการปลดปล อยก าซเร อนกระจก พวก เขาค าขายในส งท เร ยกว า European Union Allowances (EUA)

95 94 ภายใต กลไกการพ ฒนาท สะอาดของพ ธ สารเก ยวโต บร ษ ทจากประเทศท ร ารวยสามารถลงท น ในโครงการลดการปลดปล อยก าซเร อนกระจกในประเทศก าล งพ ฒนาและได ร บเครด ตเป น CERs (Certified Emission Reductions) ซ งสามารถใช ลดการปลดปล อยก าซเร อนกระจกตามเป าหมายหร อ ขายเพ อก าไร ในช วงปลายเด อนเมษายนป 2554 ราคาของ EUA อย ท ย โร ราคาของ CERs อย ท ย โร ( อย างไรก ตามคาร บอนเครด ตท ได จากโครงการเรดด พล สน นย งไม เป นท ยอมร บของพ ธ สาร เก ยวโต ด งน นจ งไม สามารถท จะเอาไปค าขายในตลาดน ได ยกต วอย าง EU ETS ไม อน ญาตให ใช เครด ต จากการลดการปลดปล อยก าซเร อนกระจกจากโครงการป าไม ด งน นประเด นท ส าค ญท ส ดของอน ส ญญา ว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศในอนาคตอ นใกล น ค อ ต องต ดส นใจว าคาร บอนเครด ตท ได จาก โครงการเรดด พล สน นจะม การค าขายอย างไร อาจเป นเหม อนก บคาร บอนเครด ตอ น ๆ ท วไปหร อจะม ตลาดคาร บอนเครด ตส าหร บเรดด พล สหร อม ตลาดเฉพาะท แยกออกไป ป จจ บ นคาร บอนเครด ตจากโครงการเรดด ท ม การค าขายก นจะอย ในตลาดคาร บอนภาคสม คร ใจ หมายความว าบร ษ ทต าง ๆ พร อมแล วท จะซ อคาร บอนเครด ตด งกล าวเพ อเหต ผลทางด านจร ยธรรม การปลดปล อยก าซเร อนกระจกแบบสม ครใจ โดยได ร บแรงจ งใจจากส งท เร ยกว า ความร บผ ดชอบของ ธ รก จท ม ต อส งคม แต บางบร ษ ทกระท าเพราะพวกเขาถ กบ งค บให ท าภายใต เง อนไขของกฎหมายในไม ช าพวกเขาค ดว าจะได ร บคาร บอนเครด ต (การอน ญาตให ปลดปล อยก าซเร อนกระจก) ท ถ กกว าท ต องซ อ ในป จจ บ น ในป 2010 การซ อและการขายคาร บอนเครด ตในตลาดภาคสม ครใจกระท าโดยผ าน the Chicago Climate Exchange (CCX) และ ตลาดท เร ยกว า Over-the-counter (OTC) ซ งม การ ค าขายก นโดยผ านโทรศ พท แฟกซ หร อเคร อข ายอ เล คทรอน คส แทนท จะเป นการค าขายแบบปกต ตลาดน ย งไม ม ศ นย กลางในการแลกเปล ยนหร อท ประช ม จ านวนของคาร บอนท อน ญาตให ปลดปล อยออกไปท ม การค าขายก นในตลาดภาคสม ครใจม ปร มาณน อยกว าท ขายในตลาดภาคบ งค บ ในป 2009 ม จ านวน 94 ล านต น ของคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ม ม ลค า 387 ล านเหร ยญ ท ค าขายในตลาดภาคสม ครใจ ส วนในตลาดภาคบ งค บม ท งหมด 8625 ล านต น ม ม ลค า ล าน เหร ยญ ด งน นในส วนของขนาดตลาดภาคสม ครใจครอบคล มเพ ยง 1 เปอร เซ นต ของจ านวนคาร บอน ท งหมดท ค าขายในป 2009 การค าขายคาร บอนท กระท าอย างในตลาดคาร บอนภาคสม ครใจก จะสะท อนให เห นราคาของ ม น โดยท วไปคาร บอนเครด ตท ค าขายอย ในตลาดภาคสม ครใจม ราคาต าเพ ยง เปอร เซ นต ของ ราคาตลาดภาคบ งค บ เช น the European Union s Emission Trading System. (Butler,Rhertt A.

96 ) ในป 2009 ราคาเฉล ยของคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าในตลาดภาคบ งค บค อ 16.8 เหร ยญ ขณะท ตลาดภาคสม ครใจราคาเฉล ยลดลงเหล อ 4.12 เหร ยญต อต น ชน ดของคาร บอนเครด ตท แตกต าง ก นก ม ราคาท แตกต างก นไปด วย เช น คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าของโครงการพล งงานแสงอาท ตย ขายได ถ ง 33.8 เหร ยญ/ต น แต โครงการหล กเล ยงไม ให ม การท าลายป า ม ราคาเพ ยง 2.9 เหร ยญ/ต น คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า และขนาดของคาร บอนท ค าขายส าหร บโครงการหล กเล ยงการท าลายป า ม เพ ยง 7 เปอร เซ นต ของขนาดท ค าขายท งหมด (Ecosystem Marketplace and Bloomberg New Energy Finance. 2010) ถ าคาร บอนจากโครงการเรดด พล สอน ญาตให ค าขายได ในตลาดภาคบ งค บ ราคาก จะส งข น ไปด วยแต หลายคนกล วว าคาร บอนเครด ตของโครงการเรดด พล สท มากเก นไปจะฉ ดให ราคารวมของ คาร บอนต าลง ด งน นจ งยากท จะพ ดว าราคาคาร บอนเครด ตของเรดด พล สท คาดว าจะได น นเป นอย างไร ด งน นเราจ าเป นต องใช ต วเลขท ค อนข างเก าส าหร บการประเม นของเรา ค. อะไรค อต วเล อกท ด ท ส ด? การเปร ยบเท ยบร ปแบบทางเล อก ของการใช ท ด น ตามท ได เสนอไปแล วค าใช จ ายท มากท ส ดท ต องพ จารณาเม อค ดท จะเข าร วมในโครงการ เรดด พล สค อ ค าใช จ ายท เส ยโอกาส ค าใช ซ งเก ดข นจาการส ญเส ยผลประโยชน ในส งท ค ณเล อกท จะไม ปฏ บ ต ตามในร ปแบบของการใช ท ด นแบบใหม หร อหย ดร ปแบบการใช ท ด นบางอย างเพ อเข าโครงการ เรดด ม การศ กษาหลายช นเก ยวก บการประเม นค าส ญเส ยโอกาสของร ปแบบการใช ท ด นหลายอย าง เพ อให ม การเปร ยบเท ยบก บโครงการเรดด พล สง ายข น เราจะแปลงรายได ของร ปแบบการใช ท ด นต าง ๆ เป นเง นสก ลดอลล าร /ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า กล าวอ กอย างหน งค อ เป นรางว ลท ต องจ ายเป น ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าถ าป าไม ไม ถ กเปล ยนไปเป นร ปแบบของการใช ท ด นอย างอ น การประเม นค าส ญเส ยโอกาสของเรดด พล ส : ต วอย าง

97 96 รายได จากเรดด ส าหร บการจ ดการป าไม โดยช มชน ในโครงการ Kyoto : Think Global Act Local ได ศ กษาความเป นไปได และ ประส ทธ ภาพของต นท นของการฝ กอบรมคนในท องถ นท เข าร วมการจ ดการป าโดยช มชน ในการท าแผนท ป าไม และว ดคาร บอนสต อคประจ าป โครงการครอบคล มประมาณ 20 แห ง ใน 6 ประเทศได แก ป าไม บนภ เขาในอ นเด ยและเนปาล ป าสะว นน าใน แอฟร กา การเพ มข นของคาร บอนสต อคประจ าป อ นเน องมาจากการจ ดการป าช มชนใน พ นท เหล าน อย ในช วงระหว าง ต น/เฮคต าร ส าหร บป าบนภ เขาและ ต นส าหร บป าสะว นน า ซ งม ค าเท ยบเท าก บ และ ต น/เฮคต าร /ป ตามล าด บ การหล กเล ยงการปลดปล อยคาร บอนไดออกไซด ควรรวมอย ด วย (เพราะว า ป าไม ไม อน ญาตให ม การท าให เส อมโทรม) และประมาณการณ ได คร าว ๆ ท 3.5 ต น คาร บอนไดออกไซด /เฮคต าร /ป ย งไม ช ดเจนว าคาร บอนเหล าน ม ม ลค าเท าไหร ในตลาดโลก (ในป จจ บ นราคา คาร บอนจากโครงการ ซ ด เอ มม ม ลค า 5 20 ย โร/ต น) และแน นอนว าต องม ค าใช จ าย ในการจ ดการเก ยวข องก บการประเม นอ สระและการค า แต ค าใช จ ายของการส ารวจป า ไม ท ด าเน นการโดยคนในท องถ นม ค าใช จ ายประมาณ 2-3 ย โร/เฮคต าร /ป แม แต ใน ราคาเร มต นท 2 ย โร/ต นคาร บอน การจ ดการป าช มชนย งม ม ลค าทางเศรษฐก จท เป นไป ได อาจเป นการน าแหล งรายได ใหม ให ก บช มชนท เก ยวข องและกระต นให คนอ น ๆ เร ม ด าเน นการ แหล งท มา : Skutsch, Margaret 2008

98 97 เม อไหร จะม การจ ายเง นภายใต โครงการเรดด พล สและท าอย างไร โครงการเรดด พล สปกต จะม ระยะเวลาอย างน อย 20 ป อาจจะมากถ ง 30 ป ในส ญญาม ข อตกลงว าจะม การจ ายเง นส าหร บคาร บอนเครด ตท เก ดข นตลอดระยะเวลาโครงการ โดยท วไปเป นข อตกลงเก ยวก บ การซ อขายล วงหน า ในราคาคงท ส งน หมายความว า จ านวนคาร บอนท งหมดท ม การซ อจะถ กค านวณและตกลงก นในราคาคงท การจ ายเง นปกต จะกระท า เม อเครด ตท ได ร บการตรวจสอบแล วถ ก ส งออกไป ตามมาตรฐานท ใช (ยกต วอย างเช น มาตรฐานของซ ด เอ มหร อ ว ซ เอส ให ด เพ มเต มเก ยวก บมาตรฐานในช ดการเร ยนร ท 3) ส งน เร ยกว า การซ อ ณ จ ดขาย หร อ การจ ายเง นเม อม การส งของให ร ปแบบการขายน ด ส าหร บผ ซ อเพราะว าช วยลดความเส ยงส าหร บการจ ายเง นให ก บคาร บอนท ย งไม ได น าส ง ถ าม ความเส ยงน อย ราคาคาร บอนควรส งแต ว าย งม ป ญหาส าหร บผ ท ขายคาร บอน ค อ พวกเขาย งไม ม รายได ใด ๆ จนกว าการตรวจสอบคร งแรกจะเสร จสมบ รณ ซ งปกต จะเก ดข นท ก ๆ 2 ป ผ ขายจ งจ าเป นต องร บผ ดชอบการลงท นในเบ องต นท งหมดและท าโครงการอย างน อยสองป โดย ไม ได ร บค าใช จ ายใด ๆ จนกระท งการจ ายเง นก อนแรกเก ดข น ม ผ ซ อท ย นด จะจ ายเง นให ล วงหน าส าหร บส วนหน งของเครด ตเพ อแลกก บราคาท ต าเพ อชดเชย ความเส ยง การร บผ ดชอบค าใช จ ายของโครงการในช วงต นเป นป ญหาท ใหญ มากส าหร บช มชนเน องจาก ค าใช จ ายเหล าน ค อนข างส ง (ด ต วอย างจากการคาดการณ ด านการเง นของโครงการอ อดด าร เม ยน เจ ของก มพ ชาในหน าถ ดไป) นอกจากข อตกลงท รวมเอาการจ ายเง นล วงหน า ย งม โอกาสอ น ๆ ท สามารถจ ดการก บเร องน ได เช น การขอการสน บสน นจากแหล งท น การก ย มหร อเสนอโอกาส ส าหร บการลงท นในโครงการให ก บคนอ น ๆ ซ งจะได ร บส วนของผลก าไรต อมาในระยะหล ง แหล งข อม ล : Poffenberger, M., S. De Gryae, L. Durschinger 2011

99 98 ตารางการคาดการณ ด านการเง นโดยไม ขายคาร บอน ประเภท ยอดสะสมท งหมด ต อ ช วงเวลา (USD) ค าใช จ ายโครงการ 0-5 ป (รวมค า เร มต น) 6-10 ป ป ป ป รวม ค าใช จ ายออกแบบ โครงการและการ เตร ยมการ การด แลการปฏ บ ต การ โครงการ การจ ดท าแผนการ ปฏ บ ต การโครงการ ค าใช จ ายโครงการ ต อเน อง รวมยอดค าใช จ าย โครงการ เง นเฟ อเก ยวก บ ค าใช จ ายโครงการ ยอดรวมค าใช จ าย โครงการและอ ตราเง น เฟ อ ค าใช จ ายเก ยวก บ คาร บอน ค าใช จ ายในการ เตร ยมการ * การตรวจสอบคร งแรก ค าใช จ ายการ ลงทะเบ ยน * ค าใช จ ายการด าเน นการ ท เก ยวข อง*

100 99 ประเภท ยอดสะสมท งหมด ต อ ช วงเวลา (USD) ค าใช จ ายท ต อเน อง เก ยวก บการต ดตามและ การตรวจสอบคาร บอน * รวมค าใช จ ายท เก ยวข อง ก บคาร บอน * รวมค าใช จ ายโครงการ และคาร บอนท งหมด * * ค าใช จ ายท เป นการเง นของคาร บอนไม รวม : การพ ฒนาว ธ การ มาตรฐานกระบวนการ ด าเน นงานส าหร บการส ารวจมวลช วภาพการพ ฒนา PD ส าหร บ VCS และ CCB สน บสน นส าหร บ การพ ฒนาระบบการต ดตาม การออกแบบข อตกลงในประเทศ การพ ฒนาการคาดการณ การเง น การตลาดของคาร บอนเครด ต ตารางจาก : Poffenberger,M.,S. De Gryae, L. Durschinger 2011, p.59

101 100 ต วเลขด านล างเป นต วเลขสร ปของคาร บอนสต อคและก าไรของการใช ท ด นแต ละประเภท ป าไม ม ประมาณ 250 ต นคาร บอน/เฮคต าร (tc/ha) ขณะท การใช ท ด นเพ อการเกษตรม 5 ต นคาร บอน/เฮคต าร ผลก าไรโดยประมาณจากการเกษตรค อ 400 เหร ยญ/เฮคต าร ขณะท ป าไม ม ก าไร 50 เหร ยญ/เฮคต าร ตามท ระบ ไว ในเง อนไขของ Net Present Value (NPV) NPV ม การใช ในธ รก จส าหร บการประเม นว าการลงท น หร อการท าโครงการน นควรม หร อไม หมายความว าสร างผลก าไรหร อไม NPV ค อ ม ลค าป จจ บ นของเง นท คาด ว าจะได ร บในอนาคตลบก บการลงท นเบ องต นและค าใช จ ายในอนาคตในช วงเวลาเด ยวก น ขณะท ป าไม ก กเก บคาร บอนเพ มมากข น การเกษตรก ให ก าไรมากข นด วย การเปล ยนพ นท ป าไม เป นพ นท ภาพ: การส ญเส ย คาร บอนและก าไรท ได จากการเปล ยนแปลง พ นท ป าเป นพ นท การเกษตร การเกษตรจะให ก าไรเพ มข นถ ง 350 เหร ยญ/เฮคต าร แต ลดคาร บอนสต อคได 245 ต นคาร บอน/เฮคต าร ด งน นค าเส ยโอกาสของการไม เปล ยนป าไม เป นพ นท เกษตรม ค าเท าก บ 350 เหร ยญ/เฮคต าร ของผลต าง ก าไร (400 เหร ยญ ลบ 50 เหร ยญ เท าก บ 350 เหร ยญต อเฮคต าร ) หารด วย 245 ต นคาร บอน/เฮคต าร ของ คาร บอนท ไม ได ถ กปลดปล อยออกไป (250 5 = 245 tc/ha) ด งน นค าเส ยโอกาสต อต นคาร บอนค อ 1.43 เหร ยญ/ต นคาร บอน (เท าก บ 350 เหร ยญ/245 tc) แต การชดเชยของเรดด พล สจะจ ายเป นต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า 1 ต นคาร บอนเท ยบเท าก บ 3.67 ต นคาร บอนเท ยบเท า ด งน น 245 ต นคาร บอน/เฮคต าร ท ม ได ถ กปลดปล อยออกไปม ค าเท าก บ 899 ต น/ คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า/เฮคต าร เม อหาร 350 เหร ยญ/เฮคต าร ของผลต างก าไรด วย 899 ต นของการคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าจาก การไม ปลดปล อยก าซคาร บอน/เฮคต าร เราสามารถค านวณค าเส ยโอกาสของการไม เปล ยนแปลงพ นท ป าเป น พ นท การเกษตรค อ 0.39 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า หมายความว า โครงการเรดด พล สต องได ราคาคาร บอน/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า อย างน อย 0.39 เหร ยญ แหล งท มา : The World Bank 2011, p. 1-17f ถ าเราด เพ ยงต วเง นท อาจได จากท ด นผ นหน ง เราจะเห นว าค าเส ยโอกาสส าหร บโครงการเรดด จะม ค อนข างส ง เพราะร ปแบบการใช ท ด นทางเล อกสามารถสร างรายได ท ส ง เช น ปาล มน าม น ด งน นจาก

102 101 เน องจาการขยายสวนปาล มน าม นเป นสาเหต ท ส าค ญอ นหน งของการท าลายป าในเอเช ย ตะว นออกเฉ ยงใต จ งม การเน นเก ยวก บการประเม นค าส ญเส ยโอกาสส าหร บสวนปาล มน าม นมาก ยกต วอย างเช น จากสภาแห งชาต ของอ นโดน เซ ยว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ ค าเส ยโอกาส ของการยอมสละการปล กปาล มน าม นค อ 30 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า บ คคลอ น ๆ ม ข อสร ปว าราคาของคาร บอนควรจะอย ท เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า เพ อท รายได จากเครด ตในโครงการเรดด พล สจะได ครอบคล มค าเส ยโอกาสของการปล กปาล มน าม น (Koh, Lian Pin and Rhett A. Butler 2010) แต บ คคลอ นม การประมาณค าท ต ากว า (ด ในกล องข อความ) ค าส ญเส ยโอกาสส าหร บการปล กถ วเหล อง ปาล มน าม นและการท าไม จากการศ กษาของสหภาพระหว างประเทศเพ อการอน ร กษ ธรรมชาต (IUCN) ท ได ศ กษา ถ งรายได ท ได ร บจากการใช ท ด นประเภทต าง ๆ ในประเทศบราซ ลและอ นโดน เซ ย เพ อด ว าจะ เปร ยบเท ยบก บเรดด พล ส อย างไร หร อกล าวอ กน ยหน งค อ อะไรค อค าเส ยโอกาสของ เรดด พล ส การศ กษาได ค านวณโดยใช 1 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ซ งเป น ค าประมาณการในระด บสากลอย างหยาบของค าการปฏ บ ต การและการด าเน นการโครงการ ส าหร บการผล ตถ วเหล องในบราซ ล ค าเส ยโอกาสอย ในช วงระหว าง 2.5 เหร ยญ 3.4 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ในส วนน ต องเพ ม 1 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าเข าไปส าหร บค าปฏ บ ต การและการด าเน นการ การค านวณอ กอย างหน งซ งได รวมเอารายได เบ องต นจากการท าไม ตามมาด วยการเล ยง ปศ ส ตว และการผล ตถ วเหล อง รวมท งค าใช จ ายในการปฏ บ ต การและการด าเน นการแล วราคา/ ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าอย ท 7.1 เหร ยญ ในอ นโดน เซ ยการศ กษาพบว าค าเส ยโอกาสท ส งท ส ดของเรดด พล สเก ดข นในพ นท ท ม การ อน ร กษ ป าไม แข งข นก บการผล ตปาล มน าม น การผล ตปาล มน าม นส วนใหญ ให ผลตอบแทน (และค าเส ยโอกาส)เท ยบเท าก บ 3-7 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า แต ม ค าระหว าง 0.49 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ส าหร บเกษตรกรขนาดเล ก ในส มาตราม ค าส ง ถ ง 19.6 เหร ยญ/ต นคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ส าหร บการเปล ยนแปลงพ นท ป าเส อมโทรม เป นปาล มน าม น การท าไม อย างไม ย งย น เป นการใช ท ด นท ม ผลก าไรมากท ส ด ค าเส ยโอกาสอย ระหว าง 1.65 เหร ยญ/คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าส าหร บการท าไม เช งพาณ ชย ในส มาตราถ ง 3.44 เหร ยญ/ต นคาร บอน ส าหร บการท าไม เช งพาณ ชย อย างไม ย งย นในเอเช ยตะว นออกเฉ ยง ใต และแปซ ฟ ก แหล งท มา : Olsen, N. and J. Bishop 2009

103 102 ม มมองท ใช ผลก าไรอย างเด ยว เรดด พล สสามารถแข งข นก บร ปแบบการใช ท ด นในล กษณะน ได ในกรณ ท ท ด นน นม ป าไม ท สมบ รณ เพ อท จะสร างคาร บอนเครด ตได จ านวนมากและราคาของคาร บอนต องด ด วย ตอนน ให มาด ค าเส ยโอกาสของร ปแบบการใช ท ด นท แตกต างก น 2-3 อย าง ซ งได ค านวณไว ส าหร บประเทศอ นโดน เซ ยในตารางท 5 เป นข อสร ปของข อค นพบ ให ส งเกตว าการค านวณจะใช สอง อย างด วยก น อย างท หน ง ส าหร บพ นท ท ม ป าไม ในด นธรรมดาและอ กอ นหน งค อป าไม ท อย ในด นป าพร (peat land) :ซ งม ปร มาณคาร บอนส งมาก ด งน นการท าลายป าจ งส งผลให เก ดการส ญเส ยของคาร บอน มากข น ส งท ส าค ญอ กอย างท ควรทราบค อน กว จ ยใช ราคาของส นค าเช น ปาล มน าม น ซ งสะท อนถ ง ระยะเวลาท ยาวพอสมควร โดยธรรมชาต ราคาของส นค าท ผล ตจะข น ๆ ลง ซ งเหม อนก บผลก าไรและ ค าเส ยโอกาส ตารางท 3 ค าเส ยโอกาสท ประมาณการในประเทศอ นโดน เซ ยจากการใช ท ด น นอกจากว าช มชนของค ณจะม แปลงเพาะปล กขนาดใหญ และท าไม ต วเลขท ส าค ญค อ ต วเลข ของผ ถ อครองสวนปาล มน าม น ยางพาราและเกษตรแบบย งช พขนาดเล ก ในท กกรณ ค าเส ยโอกาสท ม การใช ท ด น ค าเส ยโอกาส เหร ยญ/ต น คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า (ton CO2e) ปาล มน าม น ปร มาณคาร บอนต า (a) ปร มาณคาร บอนส ง (b) การประมาณข น ต า การประมาณข น ส ง การประมาณข น ต า การประมาณข น ส ง ขนาดใหญ ผ ผล ตท ได ร บการ สน บสน น ผลผล ตส ง ผลผล ตต า เจ าของขนาดเล ก ยางพารา การเกษตรแบบ ย งช พ การท าไม 3.82 (ส มาตรา) 7.96 (เอเช ย 1.65 (ส มาตรา) 3.44 (เอเช ย ตะว นออกเฉ ยงใต และแปซ ฟ ก) ตะว นออกเฉ ยงใต และแปซ ฟ ก) แหล งข อม ล : Olsen, N.and J.bishop 2009, p.42 (a) หมายถ ง ป าไม ในด นธรรมดา ม ปร มาณคาร บอนโดยเฉล ย ขณะท (b) หมายถ งท ด นในป าพร ซ งม ปร มาณคาร บอน ในด นส งมาก

104 103 การค านวณน นค อนข างต า ซ งหมายความว า รายได จากโครงการเรดด พล ส น าจะม ก าไรมากกว าการใช ท ด นท กประเภท ด วย แต ค ณต องระว งและไม ควรท จะด วนสร ปเร วเก นไปเพราะย งม อ นตรายบางอย างท ข องเก ยวอย อ นด บแรก ถ าสร ปว าค าเส ยโอกาสส าหร บเรดด พล สม ต า ในประเด นของการเกษตรแบบย งช พ การท าปาล มน าม นขนาดเล กหร อระบบวนเกษตรอ น ๆ อาจหมายความว าผ ท ลงท นท าโครงการ เรดด พล สในประเด นเหล าน ม ราคาถ กกว าการปล กปาล มน าม นและการท าไม ขนาดใหญ หร ออาจ หมายความว าเขาจะจ ายราคาคาร บอนท ต ากว าให ก บช มชนมากกว าท เขาจ ายให ก บบร ษ ทปาล มน าม น หร อบร ษ ทท าไม ซ งท าให ผ ท ลงท นในโครงการเรดด พล สได ผลก าไรมากกว า ให เก บเร องน ไว ในใจเม อค ณ ต องม การเจรจา อ นด บท สอง การค านวณน ใช แต ม มมองในเร องเง นเท าน น ไม ได รวมค าใช จ ายอย างอ นด วย เช น ค าใช จ ายด านส งคมและว ฒนธรรมท เราได พ ดไปก อนหน าน หร อค าใช จ ายส าหร บความหลากหลายทาง ช วภาพหร อค าใช จ ายการส ญเส ยการให บร การทางน เวศน ท ป าไม เป นผ ให ราคาของคาร บอนย งไม ได รวมเอาส งท เร ยกว าผลประโยชน ท เพ มข นหร อผลประโยชน ร วมเข าไป แต ในอนาคตอาจแตกต างออกไป การส ารวจท ได จ ดท าไปเร วๆน ในหม ผ ซ อคาร บอนเครด ตในตลาดภาค สม ครใจแสดงให เห นว าผ ซ อส วนใหญ ย นด ท จะจ ายในราคาท ส งกว า (เช น มากกว า 1 เหร ยญ/ต น คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า) ถ าคาร บอนมาจากโครงการท ม ผลประโยชน ท เพ มข นเหล าน ด วย และม เอกสารร บรองส าหร บส งน ด วย ยกต วอย างเช น หน งส อร บรองท ออกโดยโครงการ สภาพภ ม อากาศ ช มชนและความหลากหลายทางช วภาพ (Schneck, Brian et.al. 2011) ค ณจะได เร ยนร มากข น เก ยวก บเร องการร บรองและมาตรฐานท ใช ในช ดการเร ยนร ท 3

105 104 ต นท นและผลประโยชน ของเรดด ในการจ ดการป าช มชน : กรณ ศ กษาจากเนปาล จากการศ กษาเร วๆ น ท ประเทศเนปาลเก ยวก บการประเม นต นท นและผลประโยชน ของเรดด ท ม ต อช มชน โดยท าใน 3 พ นท ในเขตเท อกเขาห มาลายา ได แก อ ล ม (IIam) ลามาตาร (Lamatar) และ มาน ง (Manang) ในทศวรรษท 1980 ร ฐบาลเนปาลเร มยอมร บการจ ดการป าโดยช มชน และป จจ บ น พ นท ป าไม ในเขตห มาลายา ประมาณหน งในสามอย ภายใต การด แลของช มชน ซ งช วยท าให พ นท ส วนใหญ ฟ นจากสภาพการเป นป าเส อมโทรม การ จ ดการป าช มชนในเนปาลเป นการปกป องการบ กร กป า และไฟป า และม ข อตกลงเก ยวก บโควต าในการเก บหาของป า เช น อาหารส ตว และฟ นของคนในท องถ น การจ ดการม การท าในระด บรากหญ า โดยกล มผ ใช ป าในช มชน (Community Forest User Groups CFUGs) ร ปแบบการจ ดการป าโดยช มชนน เป นส วนหน งของเศรษฐก จแบบย งช พในชนบท ในหลายเขต ของเนปาล ช มชนท องถ นม การจ ดการป าโดยไม ม รายได จากคาร บอนเลย ท งน เพราะว า การจ ดการป าช มชนน นเป นแรงจ งใจ ส าหร บการจ ดการป าไม เร ยบร อยแล ว น เป นเหต ผลหน งท ท าให การจ ดการป าช มชนในเขตห มาลายาของเนปาลประสบ ผลส าเร จ การค าขายคาร บอนจะม ความด งด ดใจก ต อเม อผลประโยชน จากการจ ดการคาร บอนภายใต โครงการเรดด พล ส ม มากกว าผลประโยชน ท ช มชนได จากการจ ดการท ท าอย การว จ ยท ท าใน 3 พ นท น แสดงให เห นว ารายได จากคาร บอน เป นผลประโยชน ท เพ มข นภายใต เง อนไขเฉพาะ เม อช มชนท องถ นจ ดการป าไม ได ร บการจ ายเง นตอบแทนส าหร บการก กเก บคาร บอนในอ ตราท ครอบคล มแค ค าใช จ ายท เก ดข นท งหมด (เร ยกว า ค าใช จ ายเสมอต ว ซ งหมายความว า ไม ม ก าไร) ส าหร บการส ารวจป าไม และการประเม น คาร บอนประจ าป การจ ายเง นค าตอบแทนน ย งถ อเป นแรงจ งใจส าหร บการท างาน นอกเหน อไปจากการอน ร กษ ป าไม ท ช มชนได ท าอย แล ว งานส ารวจในพ นท ด งกล าวเป นส งท จ าเป น ถ าหากว าร ฐต องการอ างคาร บอนเครด ตในระด บนานาชาต ภายใต โครงการเรดด เน องจากข อม ลรายละเอ ยดด งกล าวไม อาจหาได จากแหล งอ น เช น ร โมทเซนซ ง ส าหร บช มชน ผลประโยชน จากการจ ดการป าอย างย งย นม มากอย แล ว ถ าอ ตราของคาร บอนเครด ตส งกว าค าใช จ าย ของเรดด ก อาจจะเป นแรงจ งใจท แท จร งในการเสร มสร างและส งเสร มการจ ดการป าอย างย งย น การศ กษาสร ปว าส งท ด ท ส ดจากข อค นพบค อ การอน ญาตให ช มชนท องถ นสามารถเข าไปเก บเก ยวและใช ทร พยากร ป าไม ได อย างย งย น ส วนคาร บอนเครด ตน นควรให ในส วนท เหล อหล งจากการเก บเก ยวผลผล ตจากป าเหล าน แล ว การศ กษาแสดงให เห นอย างช ดเจนว าการค มครองป าอย างเข มงวดโดยม ว ตถ ประสงค เพ ยงเพ อต องการเพ มข นของ การก กเก บคาร บอนและห ามการเก บผล ตภ ณฑ จากป าท งหมด (เน อไม ส าหร บสร างบ าน ไม ฟ น อาหารส ตว และผล ตภ ณฑ ท ไม ใช เน อไม อ น ๆ) เป นต วเล อกท เป นไปไม ได เพราะช มชนส ญเส ยมากกว าท ช มชนควรจะได ด งน นผ ว จ ยได สร ปว านโยบายเรดด พล สน นต องต งอย บนนโยบายการจ ดการป าโดยช มชน ซ งช มชนได ร บการยอมร บ เก ยวก บส ทธ ในการใช ประโยชน จากป าไม นอกจากน น กว จ ยย งช ให เห นถ งผลประโยชน ท เพ มข นอ กหลายอย างจากการ จ ดการป าไม ประเภทน ซ งม ได เข ยนไว ในกรณ ศ กษาแต ว าม ความส าค ญเช นก น เช น การอน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ การร กษาแหล งต นน า และค าของความสวยงามและว ฒนธรรมท ด ารงอย แหล งท มาของข อม ล : Bhaskar Singh Karky and Margaret Skutsch 2010

106 105 ง. ท าไมจ งต องม การประเม นผลประโยชน ร วม ป าไม นอกจากด ดซ บและก กเก บคาร บอนแล วย งให ผลประโยชน หลายอย างแก คน ในช ดการ เร ยนร ตอนก อนหน าน เราได พ ดถ งผลประโยชน บางอย างของป าไม ท ม ต อช มชนไปแล ว ในโครงการ เรดด พล ส ผลประโยชน อ นๆ เหล าน เร ยกว า ผลประโยชน ร วม (Co-benefits) ผลประโยชน ร วมไม ใช เป นส งท ม เฉพาะในช มชน หร อ คนท อาศ ยอย ใกล ๆ ป าช มชนของค ณ เท าน น ต วอย างเช น การร กษาพ นท ต นน าให สมบ รณ ท าให ม น าสะอาด ซ งให ประโยชน ต อคนอ ก จ านวนมาก บางคนอาจอาศ ยอย ห างไกลออกไป หร อ ผลประโยชน จากการม ภ ม ท ศน ท สวยงาม และม ความหลากหลายทางช วภาพท สมบ รณ ก ให ประโยชน ต อผ มาเย อน เช น น กท องเท ยวท มาจากแดนไกล หร อ น กว จ ยอาจได ร บผลประโยชน จากความหลากหลายทางช วภาพท สมบ รณ ม ความหลากหลายของ พ ชมากมาย ท สามารถน าไปใช พ ฒนาเป นต วยาใหม ๆ และให ประโยชน ต อผ เจ บป วยท วโลก ด งน นการแบ งป นผลประโยชน ร วมของเรดด พล ส จ งต องม การประเม นไม เพ ยงเฉพาะในระด บ ท องถ นเท าน น แต ควรท าท งในระด บภ ม ภาคและระด บชาต ด วย อย างไรก ตาม ช มชนควรท าการ ประเม นด วยต วเอง ค าถามค อว าจะน าเอาแง ต างๆ ของผลประโยชน ร วมหลายอย างเข าไปพ จารณา เม อพ ดถ งเร องผลประโยชน และการเส ยผลประโยชน ในโครงการเรดด พล สได อย างไร ผลประโยชน ทางตรงและเป นร ปธรรมจะเห นได ง ายกว า เช น ผล ตภ ณฑ ท งหมดจากป า ความสมบ รณ ของความ หลากหลายทางช วภาพ หร อ ชลประทานและน าด ม นอกจากน ค ณย งอาจพ จารณาถ งรายได จาก โครงการ PES ซ งค ณสามารถได ร บค าตอบแทนส าหร บการค มครองร กษาแหล งต นน า (ตามท ได อธ บาย ไปแล วในตอนท 4 ของช ดการเร ยนร น ) ม นค อนข างยากท จะรวมเอาผลประโยชน ทางอ อม ท ไม เป น ร ปธรรม แต ว าย งม ความส าค ญต อว ฒนธรรม ความส มพ นธ ในส งคม หร อ ความม นคงในการด ารงช ว ต เข าไปพ จารณา ม แนวทางการประเม นค ณค าทางการเง นของผลประโยชน บางอย างเหล าน (เช น น าด ม การ ชลประทาน หร อ รายได จากการท องเท ยวเช งน เวศน ) แต บางคร งม นก ย งยากอย และต องใช ท กษะด าน เทคน คและระยะเวลาในการท า นอกจากน ม ผลประโยชน ร วมหลายอย างท ไม สามารถว ดเป นต วเง นได ด งน นเม อค ณท าการประเม น ค ณต องม นใจว าส งเหล าน จะไม ถ กมองข ามไป เพ ยงแค ม นไม ม ป ายบอก ราคา ต ดไว เท าน น ค ณต องท าการประเม นเหล าน ในท ประช มร วมก บสมาช กในช มชนท งหมด ท งคน หน ม คนชรา ผ ชายและผ หญ ง ให เอาความเห นของท กคนในเร องเก ยวก บว ธ การให ค ณค าต อความ หลากหลายทางช วภาพ ความส าค ญของป าไม ท ม ต อจ ตว ญญาณและว ฒนธรรม หร อ การใช ท ด นในบาง เร องเป นการเฉพาะ ช ดการเร ยนร ก อนหน าน ท เก ยวก บการใช ประโยชน ป าไม และความหลากหลายทาง ช วภาพ และ ป าไม ก บการด ารงช ว ต อาจน ามาช วยในการท าการประเม นน ได

107 106 แหล งอ างอ งข อม ล Bhaskar Singh Karky and Margaret Skutsch 2010.The cost of carbon abatement through community forest management in Nepal Himalaya. Ecological Economics. journal homepage: www. elsevie r.com/locate/ecolecon Butler, Rhett A Can carbon credits from REDD compete with palm oil?, mongabay.com March 30, Ecosystem Marketplace and Bloomberg New Energy Finance. Building Bridges. State of the Voluntary Carbon Markets IFAD, IDRS, CIIFAC, ICRAF, IIRR Shifting Cultivation: Towards Sustainability and Resource Conservation in Asia. Silang, Cavite: International Institute of Rural Reconstruction Joshua D. Schneck, Brian C. Murray, Christopher S. Galik, W. Aaron Jenkins Demand for REDD Carbon Credits. A Primer on Buyers, Markets, and Factors Impacting Prices. Nicholas Institute for Environmental Policy Solutions Working Paper NI WP February 2011) Koh, Lian Pin and Rhett A. Butler Can REDD make natural forests competitive with oil palm? Not at current carbon prices, study finds. ITTO Tropical Forest Update 19/1. Retrieved at: Olsen, N. and J. Bishop (2009). The Financial Costs of REDD: Evidence from Brazil and Indonesia. Gland, Switzerland: IUCN, p. 42 Poffenberger, M., S. De Gryze, L. Durschinger Designing Collaborative REDD Projects. A Case Study from Oddar Meanchey Province, Cambodia. Community Forestry International. Skutsch, Margaret Financing CFM through REDD; in: European Tropical Forest Research Network. Financing Sustainable Forest Management. ETFRN News Issue No. 49, September 2008 The Economist Better REDD than dead. Tropical forests best hope. A special report on forests. The Economist Sep 23rd The World Bank Estimating the opportunity costs of REDD+ A training manual. Washington: The World Bank. PDF available at: OppCostsREDD_Manual_v1.3.pdf

108 107 ตอนท 7 มองด ภาพรวมของการวางแผน การใช ท ด น การต ดส นใจเก ยวก บโครงการเรดด พล สเป นเร องท ซ บซ อน เพราะม หลายเร องท ต องพ จารณา ซ ง ก เหม อนก บการต ดส นใจในเร องอ นๆ ท เก ยวข องก บการเปล ยนแปลงการใช ท ด นในช มชนของค ณ บ อยคร งท ป ญหาเก ดจากการพ ดค ยก นน อยเก นไปในเร องเก ยวก บต นท นและผลประโยชน ข อด และ ข อเส ย หร อ ร ปแบบใหม ของการใช ท ด นในช มชน บางคนอาจเข าร วมเลยโดยม คนอ นๆ ตาม และเพ ง จะร ถ งผลกระทบท เป นลบในระยะต อมา บางคร งอาจสายเก นไปส าหร บการแก ไขป ญหาใดๆ ด งน น จ งขอแนะน าว าช มชนของค ณควรจะม การพ ดค ยก นมากข นเก ยวก บท ศทางในอนาคตท ช มชนต องการในประเด นเก ยวก บการใช และการจ ดการท ด นและป าไม ของตนเอง เรดด พล สอาจเป น โอกาสท ด ส าหร บการพ ดค ยด งกล าว และว ธ ท ด ในการพ ดค ยค อใช การวางแผนการใช ท ด น ก. ท าไมการวางแผนการใช ท ด นถ งม ความส าค ญ? ระบบการใช ท ด นของชนเผ าพ นเม องม ความหลากหลายและซ บซ อน ม กฎหมายและกฎจาร ต ประเพณ เป นแนวทางในการด าเน นงาน แต ส งเหล าน แทบจะไม ม การบ นท กเก บไว เป นเอกสาร ส งน อาจ ไม ม ความจ าเป นถ าหากว าช มชนย งสามารถควบค มท ด นของตนเองและม ทร พยากรอย อย างมากมาย ม แรงกดด นจากภายนอกน อย และม การเปล ยนแปลงในระด บท คนในช มชนสามารถจ ดการเองได แต สถานการณ ในช มชนของชนเผ าพ นเม องก าล งม การเปล ยนแปลงไปอย างรวดเร ว ม แรงกดด น หลายอย างท ช มชนต องเผช ญ อย างแรกส ดค อการต อส เร องส ทธ ในท ด นและป าไม ของเขา ด วยเหต ด งกล าวการจ าแนกขอบเขตของช มชนให ม ความช ดเจนจ งม ความส าค ญอย างย ง นอกจากน ย งม แรง กดด นท หน กหน วงมากย งข นท ท าให ช มชนต องเปล ยนแปลงระบบการใช ท ด น เน องจากพวกเขาต องการ ม รายได ท ส งและเป นประจ ามากข น หร อ เน องมาจากนโยบายของร ฐบาลท บ งค บให พวกเขาต อง เปล ยนแปลง การวางแผนการใช ท ด นสามารถช วยให ช มชนต ดส นใจว าจะใช และพ ฒนาท ด นและป าไม ของเขา อย างไร เพ อผลประโยชน ของตนเองและชนร นต อไปในอนาคต

109 108 ข. แผนการใช ท ด นม อะไรบ าง? แผนการใช ท ด นปกต ประกอบไปด วยข อม ลพ นฐานของพ นท และคนท อาศ ยอย ในน น รายละเอ ยดของภ ม ท ศน ส วนต างๆ ทร พยากรท พบและการใช ประโยชน และกฎระเบ ยบในการใช ทร พยากรเหล าน นท งท เป นลายล กษณ และไม เป นลายล กษณ อ กษร ในแผนการใช ท ด น ช มชนสามารถจ าแนกพ นท เฉพาะในขอบเขตของเขาท จะใช หร อ พ ฒนา ส าหร บใช เป นแผนการจ ดการและพ ฒนาภาพรวมของช มชน ท น าไปส การใช ท ด นและทร พยากรอย าง ย งย น ในบร บทของเรดด พล ส การจ ดท าแผนการใช ท ด นเป นส งท ส าค ญเพราะว าน จะเป นฐานของการ จ าแนกพ นท ป าไม ท จะใช ส าหร บการอน ร กษ เพ อลดการปลดปล อยคาร บอน พ นท ป าไม ท ม แผนการใช ท ด นจะช วยแก ป ญหาข อก งวลเก ยวก บ ความถาวร (Permanence) การร วไหล (leakage) และการ เพ มข นของการก กเก บคาร บอน (Additionality) (ด เพ มเต มในช ดการเร ยนร ท 3 นอกจากน การรวมเอา แผนน เข าก บแผนการใช ท ด นหร อการพ ฒนาอ นๆ เช น แผนของร ฐ หร อ เจ าของท ด นท อย ใกล เค ยง เป น ต น

110 109 ค. การวางแผนการใช ท ด นท าอย างไร? ข นตอนท 1: ท าไม? ในการพ ฒนาแผนการใช ท ด น คนท อาศ ยอย ใน พ นท จะเป นคนก าหนดการใช และความส าค ญของ พ นท ส วนต างๆในเขตแดนของตน การสน บสน น จากภายนอก ถ าจ าเป น ก ควรขอความช วยเหล อ เพ อแนะน าช มชนในการจ ดท าแผน หร อ ช วย สร างร ปแบบของท ด นโดยท าเป นแผนท จ าลอง สภาพภ ม ศาสตร (สามม ต ) แผนท ภ ม ศาสตร หร อ แผนท ท าม อ ส าหร บใช เป นส อเคร องม อท ช วย ช มชนในการวางแผน ยกต วอย าง เช น เราอาจด จากประสบการณ ของ ชาวอ การาฮ น ซ งเป นชนเผ าพ นเม องเผ าหน งท อาศ ยอย ใน จ งหว ดน วา ว ชคายา (Nueva Vizcaya) ทางตอนเหน อของประเทศฟ ล ปป นส การ วางแผนการใช ท ด น ถ อเป นส วนหล กของการ จ ดท าแผนการจ ดการทร พยากรของพวกเขา กระบวนการด งต อไปน เป นส งท ชาวอ การาฮ นใช ชาวอ การาฮ นจ ดส มมนาเพ อพ จารณาว าท าไมถ งจ าเป นต องม การจ ดท าแผนการจ ดการทร พยากร พวกเขาจ ดเวท ส มมนาแบบง ายๆ ท พวกเขาสามารถตอบโจทย ของความส าค ญในการจ ดการทร พยากร ใน ส งแวดล อมของเขา ข นตอนท 2: อะไร? ชาวอ การาฮ นจ ดเวท ประช มเช งปฏ บ ต การเก ยวก บการส ารวจทร พยากร ซ งช วยให พวกเขาสามารถ จ ดท ารายการของทร พยากรท พบในช มชนของเขา พวกเขาได ระบ ถ งจ านวนและการใช ทร พยากรเหล าน รวมท งภ ยค กคามและว ธ การแก ไขภ ยค กคามเหล าน จากน นพวกเขาจะจ าแนกว าม ทร พยากรอะไรบ างท สามารถใช ได และม อะไรบ างท ต องค มครอง นอกจากน พวกเขาย งสามารถบอกได ถ งป ญหาของทร พยากร แต ละอย างท ก าล งเผช ญอย และร ปธรรมของก จกรรมท ต องกระท าเพ อแก ป ญหาน ม การมอบหมายหน าท ให คนท าตามแผนงานท ได ก าหนดไว

111 110 ข นตอนท 3: ท ไหน? ชาวอ การาฮ นได ก าหนดพ นท ท ม ความส าค ญในเขตแดนของเขา ซ งม ทร พยากรหลายอย าง พวกเขาได ท าแผนท จ าลองภ ม ประเทศทางภ ม ศาสตร (3 ม ต ) ข นมา พ นท ส าค ญๆ ท พวกเขาได จ าแนกไว ม ด งน พ นท ต นน า พ นท ส าหร บท าเคร องใช ในคร วเร อน ท หลบภ ยของส ตว ป า ท ด นการเกษตร สวนผลไม บ อปลา ท เล ยงส ตว ชลประทาน บ าน น าด ม โรงเร ยน โบสถ ขยะ ถนนและทางเด น ศ นย แปรร ป ข นตอนท 4: อย างไร? ส วนน เป นส วนท ระบ ถ งการจ ดการท ด น ชาวอ การาฮ นจะค มครอง จ ดการและให ค าแนะน า พ นท เฉพาะในเขตแดนของเขาว าท าอย างไร? พวกเขาม การแบ งป นทร พยากรก นภายในอย างไร? ใน การก าหนดหาค าต วแปรของค าว า อย างไร พวกเขาได จ ดต งกลไกเก ยวก บว ธ การจ ดการว าควรม การท าอย างไร โดยพวกเขาได จ ดต งองค กรข นมา ม การก าหนดหน าท ร บผ ดชอบ ก าหนดจ านวนผ น า ท ต องการ ก าหนดว ธ การเล อกผ น าเหล าน ว าม วาระนานแค ไหน การจดทะเบ ยนองค กรท าอย างไร และม งานเฉพาะอะไรบ างส าหร บให ผ น าท าในองค กร

112 111 ข นตอนท 5: ใคร? เม อม การจ ดต งระบบการจ ดการแล ว ก จะม การเล อกสรรและมอบหมายให คนเข ามาท างานใน หน าท ต าแหน งต างๆ ขององค กร จากน นก ม การด าเน นการจดทะเบ ยนก บคณะกรรมาธ การความม นคง และการแลกเปล ยน (the Securities and Exchange Commission) ซ งเป นหน วยงานของร ฐบาลใน การให การร บรององค กรน ต บ คคลในฟ ล ปป นส ข นตอนท 6: การอน ญาต ในฟ ล ปป นส เน องจากทร พยากรส วนหน งในการเก บเก ยวและขายน นต องได ร บอน ญาตก อน ท าให ต องม การยกร างข อตกลงในการจ ดการท ครอบคล มทร พยากรท กประเภทท ต องการใช ในเช งพาณ ชย ข อตกลงด งกล าวต อมาได น าเสนอต อหน วยงานร ฐบาลท เก ยวข องเพ อการเจรจา ก อนท จะม การจ ดท า ข อตกลงฉบ บส ดท าย ข อตกลงอ นส ดท าย จะเป นการออกใบอน ญาตส าหร บการใช เก บเก ยวและขาย ทร พยากร ถ าต องการพ ดค ยในรายละเอ ยดเก ยวก บการวางแผนการใช ท ด น ให อ างอ งถ งค ม อส าหร บการวาง แผนการใช ท ด น ซ งต พ มพ โดยองค การอาหารและการเกษตรแห งสหประชาชาต (FAO) ป 1993 และ พ มพ ซ าในป 1966 นอกจากน ย งสามารถค นหาได จาก t0715e00.htm#contents ณ ว นท 17 กรกฏาคม 2010

113 112 คนอาศ ยอย ในป าได อย างไร? ความเข าใจของชาวอ การาฮ น คนจ าเป นต องอาศ ยอย ในป าเฉกเช นเด ยวก บส ตว พวกเขาต องหาทร พยากรท พวกเขา สามารถใช ได อย างย งย นและใช ประโยชน จากม น 1) ถ าเกษตรกรใช เทคโนโลย การปร บปร งป าไม (ด รายละเอ ยดเพ มเต มในช ดการ เร ยนร ท 5) และท าสวนในพ นท เล กๆ เขา/เธอ ก สามารถท จะด ารงช ว ตได อย าง ย งย นจากป า พวกเขาอาจใข พ นท 7 ถ ง 10 เฮคตาร ต อครอบคร ว แต ป าไม ต อง ม แหล งต นน าท ด และสามารถก กเก บจ านวนคาร บอนได จ านวนมากเพ อป องก น การเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ 2) ถ าม ส ตว ป า เช น นกอย ในป า เกษตรกรสามารถจ ดหาพ นท หลบภ ยส าหร บนก ไม ใช จ บนกมาข งกรง ผ ชอบด นก ก ย นด ท จะจ างผ น าทางเข าไปในป า ถ าเขา ม นใจว าเม อเข าไปแล วจะเห นนก เกษตรกรย งสามารถท าสวนใกล ๆ ก บท หลบ ภ ยส าหร บนกส าหร บเป นแหล งผล ตอาหารให ก บครอบคร ว 3) ถ าม น าตก หร อถ าอย ในป าหร อพ นท ใกล เค ยง หร อม ท วท ศน อ นๆ ท ม ล กษณะเฉพาะ ช มชนก สามารถท าการท องเท ยวเช งอน ร กษ ได 4) ถ าม พ ชสม นไพรท สามารถผล ตได อย างย งย น ควรท าให ม จ านวนเพ มมากข น และม การแปรร ปตามความจ าเป นส าหร บขายในตลาด ความย งย นต องม การ ต ดตามอย างระม ดระว ง 5) ส นค าห ตถกรรมสามารถผล ตได จากว ตถ ด บท ม การผล ตอย างย งย น ความย งย น ต องม การต ดตามอย างระม ดระว ง และม การควบค มมลพ ษ 6) ป าไม ย งให ว สด ในการเพาะปล กกล วยไม หร อไม ประด บอ นๆ และพ ชหลาย อย างในป าส าหร บขาย เกษตรกรย งม สวนส าหร บการผล ตอาหารส าหร บ ครอบคร วของตนเอง 7) เกษตรกรควรพ งต วเองให มากท ส ดเท าท จะมากได น อาจเป นส งท ถ กต อง เม อม การต อนร บน กท องเท ยวท ชอบด านส งแวดล อม

114 113 ส วนท 2 ช ดการเร ยนร ท 3: โครงการเรดด พล ส: ต องใช อะไรบ าง

115 114 ช ดการเร ยนร ท 3: โครงการเรดด พล ส: ต องใช อะไรบ าง ถ า ค ณพ จารณาท จะท าให เรดด พล สเป นส วนหน งของย ทธศาสตร การใช ท ด นของช มชนค ณ ค ณต องร ว าม นต องใช อะไรบ างท จะท าให ม นท างาน เช น เวลาและเง น คน ความร และท กษะท จ าเป นต อง ใช และก จกรรมท เป นร ปธรรมท ค ณต องการจะท า ม โครงการเรดด พล สเพ ยงไม ก โครงการเท าน นท ได ด าเน นการแล ว โครงการเหล าน ค อนข างซ บซ อน และต องใช ความร ท กษะ ทร พยากรมน ษย และการเง นมาก เราไม ค ดว าส งน จะม การเปล ยนแปลง ก หว ง ว าจะม ว ธ กฎระเบ ยบและมาตรฐานท ง ายกว าน ให ก บช มชน ซ งย งไม ม ทร พยากรและผ เช ยวชาญมากน ก สามารถเข าร วมโครงการเรดด พล ส หร อ เร มท าโครงการเรดด พล สบนฐานของช มชนของตนเอง แต ค ณ ต องตระหน กว าการเป นส วนหน งของโครงการและโดยเฉพาะการด าเน นงานโครงการเรดด พล สน นไม ใช เร องง าย ในช ดการเร ยนร น จะให ภาพรวมเก ยวก บส งท ต องใช ส าหร บการเข าร วม หร อการด าเน นงาน โครงการเรดด พล ส ตอนท 1 : มาตรฐานเรดด พล ส ประเด นท ส าค ญท ต องท าอย างหน ง ค อ โครงการเรดด พล สต องปฏ บ ต ตามกฎระเบ ยบในก จกรรมท ต องท าโดยเฉพาะการว ดคาร บอนและการต ดตามคาร บอน กฎระเบ ยบด งกล าวเร ยกว า มาตรฐาน โครงการเรดด ส วนใหญ ได ร บท นสน บสน นโดยผ านตลาดคาร บอนภาคสม ครใจซ งหมายความว าโครงการ เหล าน ได จ ดท าข อตกลงซ อขายคาร บอนเครด ตก บผ ซ อภาคเอกชน ผ ซ อเหล าน ค อบร ษ ทและผ ค าคาร บอน ต างๆ เช น บร ษ ทท ม ความเช ยวชาญในการซ อและขายคาร บอนเครด ต ในป จจ บ นค ณไม สามารถท จะขายคาร บอนเครด ตในตลาดคาร บอนภาคสม ครใจได หากไม ได ปฏ บ ต ตามมาตรฐานท ได ร บการยอมร บในระด บนานาชาต อ นใดอ นหน งและได ร บหน งส อร บรองจากมาตรฐาน ด งกล าว เหม อนก นถ าม การค าขายคาร บอนเครด ตจากโครงการเรดด พล สเครด ตต องม การปฏ บ ต ตาม

116 115 เง อนไขของตลาดเหม อนก บคาร บอนเครด ตอ นๆ มาตรฐานของเรดด พล สน นทางอน ส ญญาว าด วยการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศจะเป นผ พ ฒนา และประสบการณ จากมาตรฐานในตลาดภาคสม ครใจท ม อย อาจม อ ทธ พลต อการพ ฒนามาตรฐานระหว างประเทศในอนาคตได ด งน นก อนท เราจะด ว าโครงการ เรดด พล สในแง ต าง ๆ ว าท างานอย างไร เราจะมาด เก ยวก บมาตรฐานต าง ๆ ท ม อย ว าม การใช อย างไร ก. อะไรค อมาตรฐานและท าไมเราต องการมาตรฐานน เม อคนซ อส งของเช น อาหาร พวกเขาก ต องการทราบว าส งท เขาซ อค ออะไร ม ข าวก ประเภทท ขาย ปล กท ไหนอย างไรและราคาเท าไหร คาร บอนก เช นก น (หร อคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท าซ งได กล าวไปแล ว) แต ประเด นค อว า ค ณไม สามารถท จะหย บม นข นมาและน าไปในท ท ค ณต องการจะขาย แม แต ค ณเองก ย งไม อาจเห นม นได โดยตรง คาร บอนเป นส วนหน งของต นไม และพ ชอ น ๆ ท เต บโตในป าไม ของค ณและคาร บอนท ค ณต องการจะขาย ค อคาร บอนท ค ณได ปกป องไม ให ม การปลดปล อยก าซคาร บอน (ไม ให ต นไม ถ กต ด) หร อคาร บอนท เพ มข น ในป าของค ณจากการเจร ญเต บโตของต นไม ท เพ มข น ซ งเป นผลมาจากการอน ร กษ ป าไม หร อการปล ก ต นไม ของค ณ ใครก ตามท ต องการซ อคาร บอนเครด ตจากค ณก ต องการความม นใจว าส งท ค ณอ างน นค อความจร ง น นค อ คาร บอนน นม การป องก นไม ให ม การปลดปล อยออกไปจร งๆ และคาร บอนน นถ กเพ มเข าไปในป า ของค ณจร ง ๆ และพวกเขาย งต องการทราบอ กว าคาร บอนน นม อย จร งๆ เท าไหร

117 116 ม หลายว ธ ในการว ดแต คนท ต องการซ อคาร บอนต องการความม นใจว าว ธ ท ใช ว ดน นกระท าอย าง ถ กต อง น นค อเหต ผลท ต องม การจ ดท ามาตรฐานข นมา มาตรฐานเหล าน ม การพ ฒนาโดยองค กร ผ เช ยวชาญหร อบร ษ ทหลายแห ง ต วหน วยงานท จ ดท ามาตรฐานเองหร อบร ษ ทหร อองค กรท ได ร บการ ยอมร บจะเข ามาตรวจสอบโครงการของค ณ เป นประจ าและออกใบร บรองว าส งท ค ณได ด าเน นไปน น สอดคล องก บมาตรฐานของเขา หร อกล าวอ กน ยหน งค อพวกเขาร บรองว าส งท ค ณพ ดเป นความจร ง ส งน เร ยกว า การตรวจสอบข อม ล หมายถ ง การย นย นว าส งน นค อความจร งหร อถ กต อง เพ อท จะสามารถขายคาร บอนเครด ตในตลาดคาร บอนภาคสม ครใจ คาร บอนน นต องได ร บการ ตรวจสอบจากบางคนซ งไม ได เป นส วนหน งของข อตกลงและเป นผ ท ได ร บการยอมร บว าม ความสามารถ ในการกระท าด งกล าว บ คคลท สามท เป นอ สระน เร ยกว า ผ ตรวจสอบ เพ อท จะได ร บการร บรองจากผ ตรวจสอบค ณต องปฏ บ ต ตามกฎระเบ ยบเก ยวก บการด าเน นงาน โครงการม ด งต อไปน การว ดคาร บอนม ว ธ อย างไร โครงการม ว ธ จ ดการก บป ญหาเร องความถาวรอย างไร ม ว ธ ไหนท ท าให ม นใจว าคาร บอนท ได ร บการร กษาหร อถ กด ดซ บไว จะอย ในพ นท และไม ถ กปลดปล อยออกไปในระยะต อไป โครงการจะม ว ธ การแก ป ญหาการร วไหลอย างไร โครงการม ว ธ แก ป ญหาการท าลายป าไม ในพ นท อ นซ งเป นผลมาจากการร กษาป าท อย ภายใต โครงการเรดด พล ส โครงการจะท าให คาร บอนท ม เพ มข นได อย างไร จะพ ส จน ได อย างไรว าการปลดปล อย คาร บอนลดลงหร อม การก กเก บคาร บอนเพ มข นเน องมาจากการท าโครงการและส งเหล าน จะไม เก ดข นถ าหากไม ม การจ ดท าโครงการ ม ว ธ ป องก นผลกระทบเช งลบทางด านส งคมและส งแวดล อมอย างไรและสร างผลประโยชน ทางด านส งคมและส งแวดล อมอย างไร เราจะเร ยนร เก ยวก บเร องน มากข นในตอนต อไป ช ดของกฎระเบ ยบท บ คคลท สาม ได พ ฒนาข นมาเร ยกว า มาตรฐาน ม บร ษ ทหร อองค กร หลายแห งท ได พ ฒนามาตรฐานด งกล าวและเป นผ ตรวจสอบ (เพ อย นย นว าส งท ค ณพ ดหร ออ างน นเป น ความจร ง) และให การร บรองโครงการของค ณ (หมายถ งการย นย น) ว าโครงการของค ณปฏ บ ต ตาม มาตรฐานของเขา เม อเปร ยบเท ยบก บตลาดภาคบ งค บ ซ งม กฎระเบ ยบอย างเด ยวแต ของตลาดภาคสม ครใจน นไม ม กฎระเบ ยบท ใช ร วมก น อย างไรก ตามป จจ บ นม มาตรฐาน 2-3 อย างท ได ร บการยอมร บและใช ก นอย าง กว างขวาง ซ งเราจะแนะน ามาตรฐานท ส าค ญเหล าน ในย อหน าถ ดไป

118 117 มาตรฐาน เป นส งท จ าเป นในการสร างเครด ตจากการลดการปลดปล อยก าซ คาร บอน (คาร บอนเครด ต) เพ อให แน ใจว าแต ละต นท ได เครด ตค อหน งต นของการลดการ ปลดปล อยก าซคาร บอน ลดความเส ยงส าหร บท งผ ขาย (คนจ ดท าโครงการ) และผ ซ อ (น ก ลงท น) เพราะว าจะท าให ท งสองฝ ายทราบอย างช ดเจนว าพวกเขา ก าล งซ อขายอะไรก นอย สามารถท จะเพ มผลประโยชน ในด านอ นๆ เข าไปด วย เช น การ ปร บปร งว ธ ช ว ตของช มชนหร ออน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ และท าให ม การแยกแยะโครงการระหว างโครงการท ม การเพ มเอา ผลประโยชน ร วมเข าไปก บโครงการอ นๆ ท ไม ม เร องด งกล าว

119 118 ข. ม มาตรฐานอะไรบ าง ป จจ บ นม อย างน อย 10 มาตรฐานในตลาดคาร บอนส าหร บใช ในโครงการคาร บอนแต ไม ม มาตรฐานใดเลยท ได ร บการยอมร บว าเป นมาตรฐานสากล ส งท เหม อนก นของมาตรฐานส วนใหญ ค อต องการท าให ม นใจว าการประเม นโครงการไม ม ความ ล าเอ ยง ด วยเหต ผลด งกล าวพวกเขาจ งน าบ คคลภายนอก (บ คคลท สาม) เข ามาตรวจสอบประเด นท ส าค ญของโครงการ มาตรฐานท ใช ม ความโปร งใส ซ งหมายความว าพวกเขาต องการให ท กคนท เข า ร วมร บร ว าม อะไรเก ดข น ซ งปกต จะม ช วงของการให ความเห นสาธารณะด วย ซ งท กคนสามารถถาม ค าถามและประเด นข อก งวลของตนเองได ส งน เพ อหล กเล ยงความไม เห นด วยหร อความข ดแย งใน ระยะต อไป ถ าท กอย างด าเน นไปได ด วยด โครงการจะได ร บใบร บรองย นย นว าบรรล ตามเง อนไขท ต องการของมาตรฐานน น ๆ ในค ม อน เราจะมาพ ดค ยก นในมาตรฐานสองอย างเท าน น เน องจากเป นมาตรฐานท ใช ส าหร บ โครงการเรดด พล สน นค อ มาตรฐานคาร บอนภาคสม ครใจ the Voluntary Carbon Standards (VCS) และ Climate, Community and Biodiversity Standards (CCBS) (ส าหร บมาตรฐานอ น ๆ ให ด ใน Kollmuss et.al and Green Market International 2007) 1. Verified Carbon Standard Verified Carbon Standards (VCS) เด มเร ยกว า มาตรฐานคาร บอนภาคสม ครใจ (Voluntary Carbon Standards) เป นมาตรฐานท ใช ก นเป นส วนมากส าหร บการว ดการลดการปลดปล อยก าซ เร อนกระจกจากโครงการเรดด พล ส มาตรฐานน จ ดต งข นในป 2549 โดย the Climate Group, the International Emissions Trading Association และ World Business Council for Sustainable Development VCS ม จ ดม งหมายท จะเป นมาตรฐานท ม ค ณภาพสากล ซ งม ความง าย สามารถใช ได และม ภาระ ในการจ ดการน อยในส วนของผ ด าเน นงานโครงการ VCS จ งเป นมาตรฐานท ม การใช บ อยท ส ด ในป 2549 เก อบจะคร งหน ง (48%) ของการซ อขายคาร บอนในตลาดภาคสม ครใจใช มาตรฐาน VCS ไม เหม อนก บ CCBS (ซ งเราจะแนะน าในช วงต อไป) มาตรฐาน VCS ไม ต องม การพ จารณาถ งผลกระทบ ทางด านส งคมและส งแวดล อม หร อ ผลประโยชน ท ม ต อช มชน แต ม การใช กฎหมายท องถ น กฎหมาย ส งแวดล อมระด บชาต เป นฐาน และให ม การจ ดส งเอกสารการปร กษาหาร อและแนวทางการส อสารก บ องค กรอ นๆ ท เข าร วมในโครงการ

120 119 ร ปภาพท 2. ว ธ การประย กต ใช มาตรฐาน : การร บรองโครงการของค ณ ในช วงเร มต นโครงการเรดด พล ส ท มงานโครงการจะเป นผ ต ดส นใจว า จะใช มาตรฐานใด ข นอย ก บว า ผ พ ฒนาโครงการจะเน นในเร องอะไร ยกต วอย างเช น ท มงานจะเล อกเอา มาตรฐานท เน นค ณภาพของการม ส วนร วมและผลประโยชน ท ม ต อ ช มชน ท มงานจะต ดต อก บองค กรท จ ดท า มาตรฐานและจ ดส งเอกสารการ ออกแบบโครงการ เน อหาของ เอกสารการออกแบบโครงการจะถ ก ตรวจสอบและร บรองความถ กต อง โดยเฉพาะการออกแบบและว ธ การ ด าเน นงาน องค กรจ ดท ามาตรฐานออกใบร บรอง หร อการลงทะเบ ยนการชดเชย คาร บอนเพ อหล กเล ยงการน บซ า กรณ ท ม ผ ม ส วนได ส วนเส ยหลายส วน ท ใช เครด ตในการชดเชยเด ยวก น ข นอย ก บแต ละมาตรฐาน จะม ช วงเวลาการร บฟงความเห น สาธารณะเพ อให ม นใจว าโครงการ ด งกล าวเป นท ร บร ของสาธารณชน และเป นการกระท าท โปร งใส ในช วงท ายของระยะเวลาการด าเน นงานโครงการ จะม การใช มาตรฐานน อ กคร งหน งเพ อประเม นและ ตรวจสอบการชดเชยคาร บอน

121 120 เพ อท จะผ านมาตรฐาน VCS การลดการปลดปล อยก าซคาร บอน และก าซเร อนกระจกอ นๆ จะต อง: ม ความจร ง (ต องเก ดข นจร งๆ) ว ดผลได (ต องว ดผลได โดยเคร องม อการว ดผลท ได ร บการยอมร บ) ม ความถาวร (ต องไม ใช เป นการลดช วคราวเท าน น กรณ ท ม การเปล ยนแปลงต องม การป องก น ผลกระทบทางด านส งคมและส งแวดล อม ม ส วนเพ มข น (ต องเป นส วนท เพ มข นจากสถานการณ ในพ นท ป จจ บ น) ม การตรวจสอบท เป นอ สระ ( ม การจ ดการตรวจสอบจากน กตรวจสอบท ได ร บการยอมร บ) คร งเด ยว (การลดและการเอาคาร บอนออกไปต องม การน บคร งเด ยว) ความโปร งใส (ข อม ลม การเป ดเผยต อสาธารณะ) ไม ส งเก นไป (การคาดการณ และการค านวณไม ให ม การประมาณการมากเก นไป) เพ อท จะสามารถใช หล กเกณฑ เหล าน ได ต องม ส งท เร ยกว า ฐานข อม ล เพ อ VCS จะได ประเม นว า ได คาร บอนจ านวนเท าไหร ฐานข อม ล ค อ ช ดของข อม ลเก ยวก บสถานการณ ในช วงการเร มต นด าเน น โครงการ ข อม ลเหล าน ประกอบไปด วย จ านวนคาร บอนสต อคท ม อย อ ตราการท าลายป าและการท าให ป า เส อมโทรม ฯลฯ เราจะกล บมาด ในรายละเอ ยดช วงต อไป ต องม ข อม ลพ นฐานน เท าน น ท จะสามารถ ประเม นได ว าม จ านวนคาร บอนท เพ มข น หร อ ส ญเส ยไปเท าไหร ในพ นท ด าเน นงานโครงการ VCS ต องร บรองฐานข อม ลของโครงการ รวมท งการร บรองว ธ การท ใช ในการว ดคาร บอนตามปกต ตลอดระยะเวลาการด าเน นโครงการ (เร ยกว า การต ดตามคาร บอน) เพ อไม ให ม ใครม ข อสงส ยเก ยวก บว าพวกเขาก าล งท าอะไรก น VCS ใช ระบบการพ จารณาอน ม ต สอง ช น น นค อ จะใช การจ างผ ตรวจสอบท เป นอ สระจากภายนอกสองคน (คนท จะตรวจสอบโครงการ) คนหน ง จ างโดยผ จ ดท าโครงการ และอ กคนหน งจ างโดยองค กร VCS ถ าท งสองคนยอมร บฐานข อม ลและว ธ การ จ ดท า ต วโครงการก จะได ร บการอน ม ต ถ าไม ได ร บการยอมร บ โครงการน นก จะถ กปฏ เสธไป ถ าผ จ ดท า โครงการม การร องเร ยน ทางองค กร VCS จะหาท ปร กษาจากภายนอกมาท าการศ กษาเพ มเต ม และม การ ต ดส นใจบนฐานของผลการศ กษาอ นน เม อฐานข อม ลและว ธ การจ ดท าได ร บการอน ม ต แล ว ก สามารถท จะเร มด าเน นงานโครงการได หล งจากท ผ านไปช วงเวลาหน ง ทางองค กร VCS จะส งผ ตรวจสอบท ได ร บการยอมร บเข าไปด ว าผลท ออกมาตรงก บมาตรฐานจร งหร อไม ซ งจะน าไปส การการการปลดปล อยก าซเร อนกระจกตามท คาดหว งไว ถ าโครงการผ านการตรวจสอบ ผ เป นเจ าของโครงการสามารถท จะสม ครลงทะเบ ยนของคาร บอนเครด ตใน ทะเบ ยนของ VCS ทะเบ ยนน จะให คาร บอนเครด ตโดยม หลายเลขทะเบ ยนก าก บเพ อไม ให ม การน บซ า หมายความว า การปลดปล อยคาร บอนท ถ กน บไปแล ว หร อ เอาออกไปแล วจะไม สามารถน ามาน บใหม ได

122 121 อ ก เม อลงทะเบ ยนแล ว คาร บอนเครด ตท ได ก สามารถน าไปขายในตลาดคาร บอนภาคสม ครใจได คล ายๆ ก บ VCS มาตรฐานตลาดคาร บอนภาคสม ครใจก ม ทะเบ ยนของตนเอง (ถ าต องการข อม ล เพ มเต มเก ยวก บมาตรฐานคาร บอนภาคสม ครใจให เข าไปด ท การชดเชย (Offsetting) อะไรค อการชดเชยคาร บอน? การชดเชย ค อ การลดการปลดปล อยหร อการน าเอาก าซเร อนกระจกออกไป ซ ง ใช ส าหร บการถ วงด ล หร อการชดเชย (offset) ส าหร บ การลดการปลดปล อยจาก ก จกรรมอ นๆ การชดเชยสามารถซ อได โดยประเทศ บร ษ ท หร อ ป จเจกบ คคลท ต องการซ อ หล กเกณฑ ส าค ญส าหร บการชดเชย ค อว า การลดการปลดปล อยก าซ เร อนกระจกน นไม อาจเก ดข นได ม นเป น ก จกรรมการท าธ รก จตามปกต ท เพ มข น เท าน น เม อไหร ท จะต องชดเชย? การชดเชยเป นข นตอนท สามในย ทธศาสตร ของการลดการปลดปล อยก าซเร อน กระจก สองข นตอนแรกค อ การลดก าซเร อนกระจกโดยต วค ณเอง ไม ว าจะเป นการลด การบร โภค หร อ การปร บปร งประส ทธ ภาพให ด ข น และเปล ยนเคร องใช ไฟฟ าของค ณ ให เป นส เข ยว โดยใช ไฟฟ าจากพล งงานหม นเว ยน เพ อค นหาแนวทางง ายๆ ในการลด การปลดปล อยก าซเร อนกระจกท บ าน ด ท เม อความค มท นของโอกาสในการลดการปลดปล อยก าซเร อนกระจกหมดแล ว การชดเชยก จะเป นแนวทางท ใช สร างความสมด ลก บการปลดปล อยก าซเร อนกระจกท ค างอย จาก VCS Website:

123 Climate, community and Biodiversity Standards Climate, community and Biodiversity Standards (CCBS) เป นการร เร มโดยห นส วนของ บร ษ ทและองค กรพ ฒนาเอกชนในป 2546 ท ร จ กก นในนาม the Climate, Community and Biodiversity Alliance (CCBA) หร อ ภาค สภาพภ ม อากาศ ช มชนและความหลากหลายทางช วภาพ มาตรฐานน ถ กออกแบบมาส าหร บโครงการท รวมเอา ผลประโยชน ร วม หร อ Co-benefits เข าไป ด วย เช น ผลประโยชน ทางด านส งคมและส งแวดล อม ไม เหม อนก บ VCS ต ว CCBS จะเน นเก ยวก บการออกแบบและการพ ฒนาโครงการอย างเด ยว จะ ไม ออกหน งส อร บรองส าหร บการลดการปลดปล อยก าซเร อนกระจก (คาร บอนเครด ต) CCBA สน บสน น ให ม การใช มาตรฐานน ไปพร อมก บมาตรฐาน VCS ด วยเพ อจะได เสร มในส งท VCS ขาดไปน นค อ ในแง ของส งคมและส งแวดล อม CCBS ค อ มาตรฐานการออกแบบโครงการ โดย CCBS จะประเม นโครงการลดการปลดปล อย คาร บอนบนฐานของท ด นในช วงต งแต เร มต นพ ฒนาโครงการ CCBS จะตรวจสอบค ณภาพของการ ออกแบบโครงการเพ อให แน ใจว าโครงการเหล าน เน นการแก ไขป ญหาการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ และในขณะเด ยวก นให ผลประโยชน ต อช มชน และช วยในการอน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ CCBS ย งมองหาการส งเสร มการออกแบบโครงการท ด และม นว ตกรรม โครงการท จะได ร บการร บรองจาก CCBS ต องรวมเอาข อม ลด านส งคมและส งแวดล อมเข าไปใน ฐานข อม ลส าหร บการประเม นผลกระทบด านส งคมและส งแวดล อมของโครงการ ส งน ท าให ผ ซ อ คาร บอนเครด ตม ต วเล อกในการหาโครงการท ได ร บการร บรองทางด านผลประโยชน ร วมทางด านส งคม และส งแวดล อม โครงการท ได ร บการร บรองจาก CCBS ย งต องม หล กฐานของการม ส วนร วมของผ ม ส วนได ส วนเส ย ด วย (รวมท งช มชน) รวมท งเอกสารเก ยวก บก จกรรมการแสดงความเห นในท สาธารณะ ผลกระทบด าน ลบของโครงการ หร อประเด นท ส าค ญท โครงการไม สามารถจ ดการได อย างเหมาะสม (เช น การร วไหล) จะท าให โครงการน นไม ผ านเกณฑ ตามค ณสมบ ต ของ CCBS (ต องการข อม ลเพ มเต มเก ยวก บ CCBS ให เข าไปด ท

124 123 ตารางท 4 การเปร ยบเท ยบ VCS ก บ CCBS Verified Carbon Standard (VCS) ชน ดของมาตรฐาน VCS เน นเก ยวก บการลดก าซเร อนกระจกอย าง เด ยว ไม ต องการให โครงการม ผลประโยชน ทางด านส งคมและส งแวดล อม ในป 2550 VCS ได ร บการสน บสน นอย างกว างขวางโดย อ ตสาหกรรมชดเชยคาร บอน (ผ พ ฒนาโครงการ ผ ซ อการชดเชยรายใหญ น กตรวจสอบ ท ปร กษา โครงการ) คาร บอนออฟเซ ทได ร บการร บรอง จาก VCS จะได ร บการข นทะเบ ยนและค าขาย เป นหน วยของคาร บอนภาคสม ครใจ (Voluntary Carbon Units VCUs)และลด การปลดปล อยก าซเร อนกระจกได 1 เมตร กต น ของคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท า Climate, Community and Biodiversity Standards (CCBS) CCBS เน นเก ยวก บผลประโยชน ร วม ในโครงการลดและด ดซ บคาร บอนบน ฐานของท ด น CCBS ค อมาตรฐาน การออกแบบโครงการ และเสนอกฎ และแนวทางส าหร บการออกแบบ และการพ ฒนาโครงการ โดยเน น ต งแต เน นๆ ในช วงการออกแบบ โครงการ เพ อให แน ใจว าม การ ออกแบบโครงการท ด และ ผลประโยชน ตกถ งช มชนท องถ นและ ความหลากหลายทางช วภาพ CCBS ไม ร บรองการชดเชยคาร บอน และไม ม การลงทะเบ ยน ความถ ในการตรวจสอบ อย างน อยท กๆ 5 ป ท ก 5 ป

125 124 Verified Carbon Standard (VCS) Climate, Community and Biodiversity Standards (CCBS) ขนาดของโครงการท ยอมร บ ไม ม ข อจ าก ดของขนาดโครงการว าส งกว าหร อต า กว าเท าไหร VCS จ าแนกโครงการออกเป น 3 ประเภทตามขนาดของโครงการ: โครงการขนาดเล ก ต ากว า 5000 tco2e ต อ ป โครงการขนาด tco2e ต อป โครงการขนาดใหญ มากกว า tco2e ต อป กฎระเบ ยบในการตรวจสอบความถ กต องและ การร บรองม ความแตกต างก นบ างส าหร บ โครงการขนาดเล กก บโครงการขนาดใหญ ไม ม ข อจ าก ดเก ยวก บขนาดของ โครงการ ส งจ าเป นด านส งแวดล อม VCS ไม เน นเก ยวก บผลประโยชน ด าน ส งแวดล อมและส งคม โครงการ VCS แสดงให ว า ม การด าเน นการตามกฎหมายส งแวดล อมของ ชาต และท องถ นซ งถ อว าเพ ยงพอแล ว ต องแสดงถ งผลประโยชน ทางด าน ส งแวดล อม ผลกระทบเช งลบใหญ ๆ ท ไม สามารถลดได จะน าไปส การไม ให การร บรองโครงการ (Disqualification) ส งจ าเป นด านส งคม เอกสารโครงการต องรวมเอา ผลท เก ยวข อง จากการปร กษาหาร อก บผ ม ส วนได ส วนเส ยและ กลไกส าหร บการส อสารต อเน อง (VCS 2007, p.14) ต องม การสร างผลกระทบด านส งคม และเศรษฐก จท เป นบวก การม ส วน ร วมของผ ม ส วนได ส วนเส ยเป นส งท จ าเป นและต องม การจ ดท าเป น เอกสารด วย CCBS ต องม เวลาในการท าประชา พ จารณ สาธารณะ 21 ว น

126 125 Verified Carbon Standard (VCS) Climate, Community and Biodiversity Standards (CCBS) ว ธ การด าเน นงานส าหร บ การจ ดท าฐานข อม ลท ได ร บการยอมร บ ว ธ การใหม ต องได ร บการอน ม ต โดยผ าน กระบวนการอน ม ต สองช น มาตรฐานการ ด าเน นงาน หร อ แนวทางการด าเน นงานท ด ท ส ด อน ญาตให ใช ได แต ย งไม ม การพ ฒนา ว ธ การใหม ๆ ท ได ร บการอน ม ต ภายใต โครงการ ก าซเร อนกระจก เช น ซ ด เอ ม และได ร บการ ร บรองจาก VCS จะได ร บการยอมร บโดย อ ตโนม ต ว ธ การใหม แต ละอย างอ นๆ ต องม การทบทวน และอน ม ต โดยผ ตรวจสอบอ สระท ได ร บการ ร บรองจาก VCS สองคน และหล งจากน นต อง ได ร บการยอมร บจากคณะกรรมการ VCS (แม ว า คณะกรรมการจะคงไว ซ งส ทธ ในการตรวจสอบ ว ธ การแต ละอย างก ตาม) ฐานข อม ลตามท ได ก าหนดไว โดย CDM LULUCF ของกลไกซ ด เอ ม ของอน ส ญญาว าด วยการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ หร อ โดย IPCC Good Practice Guidance ว ธ การใหม จะม การทบทวนและ อน ม ต โดยผ ตรวจสอบท ได ร บการ ร บรองจาก CCBS ค าใช จ าย การตรวจสอบและการร บรองของ VCS อย ในช วง เหร ยญส าหร บการ ตรวจสอบโดยผ ตรวจสอบบ คคลท สามในแต ละ คร ง ค าลงทะเบ ยนส าหร บหน วยของคาร บอน ภาคสม ครใน ค อ0.04 ย โร (พ.ย 2550) ค าการ น บจะม การก าหนดในแต ละคร งท ม การอน ม ต การลงทะเบ ยน ค าใช จ ายส าหร บการตรวจสอบหน ง โครงการอย ในช วง เหร ยญ แหล งข อม ล: Kollmuss, et al. 2008

127 126 ค าใช จ ายในการร บรอง ในการตรวจสอบโครงการและการร บรองโครงการแต ละคร งก บ CCBS ค าใช จ ายประมาณการว าอย ในช วง เหร ยญสหร ฐ CFS ค ดค าใช จ าย 1500 ย โร (2050 เหร ยญ) ส าหร บการตรวจสอบ 0.05 ย โร (0.68 เหร ยญ) ส าหร บการขายใบร บรองการขาย คาร บอนแต ละคร ง และ ประมาณการว ากระบวนการร บรองแต ละคร งจะม ค าใช จ ายระหว าง 8000 และ ย โร ( เหร ยญ) CFS/CCBS การร บรองร วมก นม ค าใช จ ายประมาณ ย โร ( เหร ยญ) ค าใช จ ายในการตรวจสอบของ Plan Vivo อย ระหว าง 5000 และ เหร ยญและม ลน ธ ค ดค าใช จ าย 0.30 เหร ยญส าหร บใบร บรองการขายคาร บอนแต ละ คร ง กระบวนการร บรองความถ กต องแต ละคร งคาดว าจะม ค าใช จ ายระหว าง และ เหร ยญ การตรวจสอบและการร บรองของ VCS ประมาณการว าไม น าจะแตกต างไป จากมาตรฐานอ นๆมากน ก อย ในช วงประมาณ และ เหร ยญสหร ฐ ส าหร บการตรวจสอบโดยบ คคลท สาม ม ค าใช จ ายอ ก 0.04 เหร ยญ ส าหร บการ ร บรองการขายคาร บอนแต ละคร งท ต องการโดยตรงหล งจากท ม การใบร บรอง จาก Merger 2008, p. 6

128 127 การท าให โครงการเรดด พล สท างาน หมายความว า ค ณต องแสดงให เห นว าม จ านวนคาร บอน จ านวนเท าไหร ท สามารถร กษาไว และไม ให ม การปลดปล อยออกไปหร อ ถ กก กเก บไว โดยโครงการของ ค ณ หร อพ ดอ กแนวหน ง ค อ ค ณต องสร าง คาร บอนเครด ต หร อ การร บรองคาร บอน ท ขาย ให ก บผ ซ อ (ตลาดคาร บอน) หร อ จากค าชดเชยท ค ณได ร บจากเง นกองท น จากจ ดท ค ณจะถ งจ ดท ได ร บค าชดเชยส าหร บการท าโครงการ หร อ เม อค ณสามารถขายคาร บอน เครด ตได น น ม นค อนข างจะยาวนานและเป นเร องท ท าทาย ส งท เราจะท าต อไปในย อหน าถ ดไป ค อ ให ข อม ลง ายๆ เก ยวก บข นตอนท งหมดท ต องใช ในการร เร มและด าเน นโครงการเรดด พล สท สอดคล องก บ มาตรฐานท ได ร บการยอมร บใดๆ ก ตาม แหล งอ างอ งข อม ล Climate, Community and Biodiversity Alliance web-site. Dewan, Angela Getting REDD+ Right. Forests Blog, Center for International Forestry Research (CIFOR), November 4, ciforblog.wordpress.com/2010/11/04/getting-redd-right-2/ Kollmuss, Anja, Helge Zink, Clifford Polycarp Making Sense of the Voluntary Carbon Market: A Comparison of Carbon Offset Standards. Stockholm Environment Institute and Tricorona, WWF Germany. Can be found in assets.panda.org/downloads/vcm_report_final.pdf, accessed June 14, 2010 Merger, Eduard Forestry Carbon Standards A comparison of the leading standards in the voluntary carbon market and the state of climate forestation projects. Carbon Positive, p.6

129 128 ตอนท 2 โครงการเรดด พล ส: ข นตอนในการด าเน นงาน เราไม ได ต งใจท จะจ ดท าค ม อ ท ละเอ ยดเก ยวก บการร เร ม การวางแผนและการด าเน น โครงการเรดด พล สให ก บค ณ เพราะด เหม อนจะเป นความ ต องการท มากเก นไปส าหร บ การแนะน าแบบง ายๆ ใน ค ม อเล มน เป าประสงค ของ เราค อท าให ค ณม ความ ตระหน กอย างเพ ยงพอ เก ยวก บส งท จะเก ดข นถ าค ณ ต ดส นใจเข าไปร วมในโครงการเรดด พล ส หร อ โครงการเรดด พล สบนฐานของช มชนท ค ณร เร มเอง ถ าค ณต ดส นใจท จะด าเน นการด งกล าว ค ณสามารถกล บไปด หน งส อการฝ กอบรมและค ม อท เพ งจะ ม การพ ฒนาและเป นฐานส าหร บการเข ยนค ม อน เราจะให ข อม ลอ างอ งและเอกสารส งพ มพ บางส วนได รวมอย ในซ ด ท แนบมาในค ม อเล มน ในโครงการเรดด พล สเราสามารถจ าแนกออกเป น 5 ข นตอนด วยก น ค อ 1. การพ ฒนาแนวค ดโครงการ 2. การออกแบบโครงการและจ ดท าเอกสารโครงการ 3. การตรวจสอบและลงเบ ยนโดยใช มาตรฐานการชดเชยอย างใดอย างหน ง 4. การปฏ บ ต การโครงการ 5. การตรวจสอบตามปกต ของมาตรฐาน

130 129 ภาพท 3 วงจรโครงการเรดด พล ส กรอบแนวค ด เร มด าเน นงานโครงการ ออกแบบ โครงการ การตรวจสอบและ การลงทะเบ ยน การตรวจสอบ ข นตอนท 1: การพ ฒนาแนวค ดโครงการ ข นตอนแรกเป นเพ ยงการค นหาว าค ณต องการท าอะไร ท ไหน ก บใคร และด ว าเป นไปได หร อไม ส งน อาจใช เวลาและความพยายามมากกว าท ค ณค ดไว เพราะว าส งท ส าค ญท ค ณต องท าอย างระม ดระว งซ งต อง ใช เวลาและการลงท น ประมาณการณ ว าในช วงน อาจต องใช เวลา ประมาณ 6 เด อน 2 ป ค ณอาจต องม ค าใช พอสมควรส าหร บการเด นทาง ค าท ปร กษา การพ ฒนาศ กยภาพ การประช มและ การจ ดการอ น ๆ ซ งค ณต องต ดต อแหล งท นหร อหาท นจากแหล งอ น ๆ เพ อน ามาใช ส าหร บค าใช จ าย เหล าน และส งท ส าค ญมากค อการปร กษาและเช ญหน วยงานร ฐท เก ยวข องเข ามาร วมต งแต เร มต นเพ อ หล กเล ยงป ญหาท เก ดข นตามมา ด าเน นการพ ฒนาแนวค ดโครงการ ค ณต องท าตามในแต ละข นตอนด งต อไปน 1) การขอฉ นทาน ม ต จากช มชน จ ดประช มในช มชนเพ อพ ดค ยเก ยวก บความค ดเบ องต นและขอฉ นทาน ม ต ท วไปเพ อเด นหน า ในการจ ดท าแผน 2) ก าหนดจ ดม งหมายและว ตถ ประสงค การลดการปลดปล อยก าซเร อนกระจก (คาร บอน) การเพ มพ นท ก กเก บคาร บอนในป าของค ณ การอน ร กษ ความหลากหลายทางช วภาพ การเพ มรายได ให ก บช มชน

131 130 สร างความม นคงในส ทธ ท ด น ป าไม และทร พยากร อ น ๆ 3) ก าหนดประเด นท ควรม อย ในโครงการ (ขอบข ายของโครงการ) ถ าค ณต องการลดการปลดปล อยคาร บอนโดยการลดการท าลาป าหร อลดความเส อมโทรม ของป าหร อท งสองอย าง ถ าค ณต องการเพ มพ นท การก กเก บคาร บอนในป าไม โดยการร กษาป าหร อโดยการ ปล กป า การปร บปร งการปล กป าหร อเทคน คการจ ดการป าไม อ น ๆ 4) ก าหนดพ นท โครงการ ขอบเขตของพ นท โครงการเรดด พล สม ขนาดไหน เป นท ด นอะไร ใครเป นเจ าของ เอกชนหร อช มชนหร อท ด นสาธารณะ โครงการเรดด พล สเข าไปท าในท ด นน นได หร อไม 5) ก าหนดห นส วนด าเน นการโครงการ ใครบ างท จะมาร วมโครงการ ช มชน เจ าของท ด นเอกชน องค กรพ ฒนาเอกชน ร ฐบาลท องถ น องค กรเช ยวชาญพ เศษของร ฐบาล ฯลฯ 6) การปร กษาและหาค าแนะน า ม การประช มปร กษาหาร อก บคนอ น องค กรอ นหร อสถาบ นท อยากเข าร วมเป นองค กรภาค หร ออาจได ร บผลกระทบ (เจ าของท ด น บร ษ ท องค กรพ ฒนาเอกชน ร ฐบาลท องถ น หน วยงานท องถ น ฯลฯ) 7) ตรวจสอบสถานการณ ด านกฎหมาย ใครเป นเจ าของท ด น การถ อครองท ด นได ร บการยอมร บหร อไม (เช น ท ด นม เอกสารส ทธ หร อไม ) การถ อครองตามจาร ตประเพณ และส ทธ ในการใช ท ด นและป าไม เป นอย างไร ใครม ส ทธ ในคาร บอน ม กฎหมายเก ยวก บเร องน อย หร อไม โครงการด งกล าวสามารถเข าไปด าเน นการในท ด นของค ณได หร อไม ตามกฎหมายประเทศ ม นโยบายในระเบ ยบรวมท งกฎเกณฑ ในระด บชาต ท ค ณต องปฏ บ ต ตามหร อไม 8) รวบรวมข อม ลพ นฐาน ข อม ลเก ยวก บท ด น พ นธ ไม ความหลากหลายทางช วภาพ ฯลฯ

132 131 ข อม ลทางด านส งคมและเศรษฐก จ ม ใครเข าร วมและได ร บผลกระทบบ าง สถานการณ ด าน เศรษฐก จของพวกเขาเป นอย างไร บ คคลเหล าน นม ความส มพ นธ ก นอย างไรในเช งเศรษฐก จ ส งคม และการเม อง ฯลฯ อะไรค อสาเหต ของการท าลายป าหร อป าเส อมโทรม จ าแนกความแตกต างระหว างต วแปร หล ก (ผ ล กลอบต ดไม แบบผ ดกฎหมาย การบ กร กจากบ คคลภายนอก การเก บเก ยวท ไม ย งย น หร อว ธ การใช ท ด นภายในช มชน ฯลฯ) และสาเหต ของม น (พ อค าในเม องท สนใจธ รก จการท า ไม เจ าหน าท ป าไม หร อร ฐบาลท ฉ อโกง ความต องการผล ตภ ณฑ จากป าเฉพาะ ความยากจน ขาดการเข าถ งความร และเทคโนโลย ฯลฯ) การประเม นความเป นไปได ในเบ องต น หล งจากท ค ณได จ าแนกถ งส งท ค ณต องท าและรวบรวมข อม ลท จ าเป นท งหมดแล ว ค ณต องถาม ต วเองว าโครงการน ท าได จร งหร อไม การออกแบบและการด าเน นโครงการคาร บอนไม ใช เร องง ายและม ประเด นท าทายหลายอย างท ค ณ ต องเผช ญ ล าด บแรกส ดค ณต องทราบว าโครงการด งกล าวม เง นส าหร บการด าเน นงานเพ ยงพอหร อไม สามารถ สร างรายได ครอบคล มค าใช จ ายท งหมดของค ณหร อไม รวมท งค าใช จ ายท เป นโอกาสท ได พ ดไปแล วและ สร างผลก าไรเพ ยงพอท มากกว าค าใช จ ายท ท าให น าสนใจ ค ณต องต ดส นใจเก ยวก บมาตรฐานและการ ลงทะเบ ยน ป จจ บ นม เพ ยงมาตรฐานภาคสม ครใจเท าน นท ใช ส าหร บโครงการเรดด พล สได ทางอน ส ญญา ว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศคงจะจ ดท ามาตรฐานท เป นทางการเร ว ๆ น ถ าหากมต เก ยวก บ การเง นท เก ยวข องก บเรดด พล สผ าน ค ณอาจต องหาโครงการหร อแผนงานท สน บสน นทางการเง นต อ โครงการเรดด พล สจากกองท นสาธารณะหร อกองท นเอกชนหร อหาผ ซ อคาร บอนเครด ต ส ดท ายค ณต อง ต ดส นใจเก ยวก บการใช และการแบ งป นรายได ภายในช มชนของค ณ ฯลฯ ค ณต องตระหน กถ งส งท ต องการทางด านเทคน คท งหมด ส าหร บการว ดและการต ดตามคาร บอน การรายงาน การท าบ ญช และการจ ดการโครงการภาพรวมท งหมด ขอแนะน าให น าเอาบ คคลหร อองค กรท เป นอ สระมาด วยเพ อประเม นความเป นไปได ของโครงการใน คร งแรก บ คคลด งกล าวควรม ความร ทางด านเทคน คท จ าเป นและร เก ยวก บการขายคาร บอน ม ข อค นพบว าโครงการคาร บอนปกต ม กจะเผช ญอ นตรายสามอย างค อ 1. อ นตรายจากการประเม นขนาดของโครงการมากเก นไปเช น จ านวนคาร บอนเครด ตท ท า ได 2. อ นตรายจากการประเม นรายได จากการขายคาร บอนเครด ตมากเก นไป ไม ใช เพ ยงว าม

133 132 การประเม นจ านวนคาร บอนท คาดว าจะผล ตได มากเก นไปแต การประเม นราคาคาร บอน มากเก นไปก เป นอ กส วนหน ง 3. อ นตรายจากการจ าแนกก จกรรมของโครงการไม ช ดเจนเพ ยงพอ ถ าก จกรรมท ต องใช ใน การแก ไขป ญหาการท าให ป าเส อมโทรมหร อการท าลายป าไม ได ก าหนดไว ช ดเจน ข นตอน ต อไปโครงการอาจแจอก บสถานการณ ท ต องเผช ญก บป ญหาเหล าน ซ งไม ได ง ายเหม อนท ค ดไว การใช ย ทธศาสตร ท ผ ด การจ ดสรรเง นให ก บก จกรรมต างๆ ไม เพ ยงพอ ฯลฯ โดย สร ปค ณจะพบว าม นไม ได เด นไปตามแนวทางท ค ณค ดและค ณต องหาทางออกในการแก ไข ป ญหาอ นๆ ซ งจะม ความยากมากข นถ าหากก จกรรมได เร มต นแล วและค ณต องประสบก บ ความกดด นในการสร างคาร บอนเครด ตเพ อให เป นไปตามข อตกลงท ท าไว ก บผ ซ อ การออกแบบโครงการเรดด พล สเป นกระบวนการท ยาวและค อนข างม ราคาแพง อาจสร างความ คาดหว งหลายอย างให ก บกล มท เข าร วม เช นช มชน เจ าหน าท ร ฐ แหล งท นหร อน กลงท น ด งน นจ งต องม การทบทวนเก ยวก บความคาดหว งของกล มอย างระม ดระว ง รวมท งประเด นท าทายด วย การน าเอาบ คคล ท ม ประสบการณ มาร วมด วยจะม ประโยชน มากในการช วยประเม นว าโครงการท ออกแบบน นด าเน นงานได จร งหร อไม ผลของการพ ฒนาแนวค ดโครงการควรท าเป นเอกสารซ งปกต เร ยกว ากรอบแนวค ดโครงการ ระยะเวลาโครงการ ความถาวรและความเส ยง โครงการเรดด พล สเหม อนก บโครงการคาร บอนป าไม อ นๆ ค อเป นโครงการระยะยาว ปกต จะม ระยะเวลาประมาณ 30 ป ซ งเป นระยะเวลาท ค อนข างนานมาก ควรจดจ าเร องน ด วย ส าหร บผ ขายและผ ซ อคาร บอน ข อตกลงระยะยาวด งกล าวม ความเส ยงพอสมควร เช น บร ษ ทท ตกลงจะซ อคาร บอนเครด ต อาจล มละลายและหย ดการจ ายเง น ถ าราคาคาร บอนก าหนดไว ตายต วตลอดระยะเวลาการด าเน นงานค ณ อาจจะขาดท นหากว าราคาคาร บอนในตลาดโลกส งข น นอกจากน ค ณต องตระหน กว าค ณไม สามารถท จะ ยกเล กส ญญาได ง ายและไม สามารถละเม ดข อตกลงหร อเล กปฏ บ ต ตามข อตกลงในกรณ ท ค ณเห นว าม ร ปแบบการใช ท ด นและป าท ม ประโยชน มากกว า ข อตกลงท ท าก บผ ซ อคาร บอนอาจม ข อท ระบ ไว ว าค ณ ต องค นเง นในกรณ ท ค ณละเม ดส ญญา ผ ซ อคาร บอนย งต องการความม นใจว าคาร บอนท ร กษาและก กเก บ ไว ในช วง 30 ป ของส ญญาจะย งคงอย หล งจากน น ค อส งท ได ร บน นจะม ความถาวร ในส วนของผ ซ อก ม ความเส ยงพอสมควรเช น ผ ขายย ต การขายในระหว างก งกลางของส ญญาหร อไม ม ความถาวรและการ ท าลายป าอาจเก ดข นหล งจากท โครงการส นส ดลงด วยเหต ผลน VCS ต องการให ม การระบ ไว ในส ญญาถ ง จ านวนเปอร เซ นต ของคาร บอนเครด ตให น าเข ากองท นซ งใช ส าหร บการชดเชยการจ ายเง นกรณ ท ผ ขายไม สามารถปฏ บ ต ตามข อตกลงท ท าก นไว อย างเต มท

134 133 ข นตอนท 2 : การออกแบบโครงการเรดด พล ส เม อค ณจ ดท าแนวค ดและเข ยนโครงการเร ยบร อยแล ว ค ณสามารถขย บไปและพ ฒนาโครงการต ว จร งได ค ณต องม เอกสารโครงการอย างละเอ ยดเพ อใช ส าหร บการตรวจสอบจากภายนอก (โดยใช มาตรฐานท ได ร บการยอมร บอย างใดอย างหน ง ) และหาแหล งท นสน บสน น ค ณอาจต องใช เง นท น ส าหร บโครงการเรดด พล สต งแต ช วงเร มต นโครงการ การออกแบบโครงการและการเข ยนเอกสารโครงการอาจต องใช ความช วยเหล อจากผ เช ยวชาญ ด านต าง ๆ มาก เช น การว ดคาร บอน การจ าแนกขอบเขตและการท าแผนท การว เคราะห ระบบ สารสนเทศน ทางภ ม ศาสตร และร โมทเซ นซ ง ข อกฎหมายท เก ยวข องท งหมด การวางแผนและการ จ ดการการเง น การออกแบบโครงการเป นการต อยอดจากกรอบแนวค ดท ค ณได จ ดท ามาแล วแต ต องม งานท ต อง เพ มอ กมากเพ อท าให เอกสารโครงการสมบ รณ ซ งสอดคล องก บความต องการของผ ตรวจสอบจาก ภายนอกและแหล งท นท ค ณต องการทาบทาม

135 134 การออกแบบโครงการเรดด พล สประกอบไปด วยข นตอนด งต อไปน 1. การก าหนดมาตรฐานท ใช : ถ าค ณต องการเข าถ งตลาดคาร บอนภาคสม ครใจ (หร อใน อนาคต ตลาดภาคบ งค บ) ค ณต องต ดส นใจว าค ณจะใช มาตรฐานอะไร ส งน จะเป นต วก าหนดว าต องใช อะไรบ างในการออกแบบโครงการและต องม อะไรบ างท เข ยนลงในเอกสารโครงการฉบ บส ดท าย ยกต วอย างเช น ถ าค ณใช มาตรฐาน VCS อย างเด ยว ค ณไม ต องใส ประเด นท เก ยวก บผลประโยชน ท เพ มข น แต ค ณต องใส ผลประโยชน ทางด านความหลากหลายทางช วภาพและต อช มชน ถ าค ณใช มาตรฐานของ CCBS ด วย 2. การอน ญาตและการปร กษาหาร อก บช มชนและคนอ นๆ ท เก ยวข อง: ล าด บแรกส ด ต องให ท กคนท เก ยวข องหร อได ร บผลกระทบต อโครงการได ร บร และเห นด วยก บโครงการ ส าหร บ โครงการเรดด พล สท ท าก บช มชนชนเผ าพ นเม องต องม การขอฉ นทาน ม ต ท ได ร บการร บร บอกแจ ง ล วงหน าและเป นอ สระจากช มชนชนเผ าพ นเม องท เก ยวข องท งหมด ช ดการเร ยนร เฉพาะเก ยวก บว ธ การ จ ดท าเอฟป คก าล งอย ในช วงการด าเน นการจ ดท าอย ซ งจะเสร จในเร วๆ น ในเอกสารโครงการค ณต อง อธ บายถ งกระบวนการท าโครงการเอฟป ค รวมท งการปร กษาหาร ออ น ๆ และผลท เก ดข นด วย 3. ประเด นทางด านกฎหมาย: การสร างความช ดเจนเก ยวก บส ทธ ในท ด นและคาร บอน ส ทธ ช มชนและการท าข อตกลง: ส งน เป นประเด นท ม ความส าค ญพ นฐานส าหร บช มชนชนเผ า พ นเม อง โครงการเรดด พล สไม สามารถเข าไปด าเน นการในพ นท ของชนเผ าพ นเม องโดยปราศจากการม ส วนร วมของช มชนและการยอมร บท ช ดเจนเก ยวก บส ทธ ในท ด น ป าไม และทร พยากรของเขา สถานการณ เก ยวก บส ทธ ท ด นต องม การประเม นก นอย างช ดเจน และต องม การด าเน นการตามข นตอนท จ าเป นเพ อให ส ทธ ในท ด นของช มชนได ร บการยอมร บจ งเป นเร องส าค ญท ต องม การพ จารณาถ งประเด น ทางด านกฎหมายให ม ความช ดเจน ซ งรวมไปถ งส ทธ ในท ด นและส ทธ การถ อครองอ นๆของช มชน ป จเจก บ คคล บร ษ ทและหน วยงานต างๆ ท เก ยวข อง นอกจากน ต องม ความช ดเจนว าใครค อผ ท เป นเจ าของ คาร บอนจร งๆ ตามกฎหมายของประเทศ ถ าไม ม ส งน คงเป นการยากท จะม การท าข อตกลงเก ยวก บ คาร บอนใดๆ ล าด บส ดท าย ต องม การลงนามในข อตกลงระหว างองค กรภาค ซ งประกอบไปด วยเจ าของ ท ด น หน วยงานร ฐ ผ ซ อคาร บอน ผ ให การร บรอง ฯลฯ อาจม ข อตกลงเก ยวก บการแบ งป นผลประโยชน ด วย ข อตกลงเก ยวก บการลดคาร บอนระหว างผ ขายคาร บอนและผ ซ อคาร บอนปกต เร ยกว า ข อตกลง การซ อเก ยวก บการลดการปลดปล อยคาร บอน Emission Reduction Purchase Agreement (ERPA) 4. บทบาทและความร บผ ดชอบ: 4. บทบาทและความร บผ ดชอบ: บทบาทและความร บผ ดชอบของผ เก ยวข อง ต องม การ ก าหนดไว อย างช ดเจน ซ งรวมท งการเง นและผลประโยชน อ น ๆ ท ฝ ายต าง ๆ จะได ร บ

136 การสร างความตระหน กและการพ ฒนาศ กยภาพ: เพ อม นใจว าช มชนม ส วนร วมอย าง เต มท และม ประส ทธ ภาพ ควรม ก จกรรมการสร างความตระหน กและการพ ฒนาศ กยภาพ อาจ จ าเป นต องม การประเม นความต องการฝ กอบรมเพ อว ตถ ประสงค ด งกล าวอย างละเอ ยด 6. ก จกรรมส าหร บการด าเน นการ: ค าถามพ นฐานส าหร บเร องน ค อ : ค ณจะปกป องป าไม ของ ค ณในป จจ บ นและในอนาคตอย างไร เพ อตอบค าถามน ค ณต องจ าแนกภ ยค กคามหร อท เร ยกว า สาเหต ของการท าลายป าและหร อท าให ป าเส อมโทรม ค ณต องจ าแนกสาเหต ของการท าลายป าและการท าให ป าเส อมโทรมและระบ ว าค ณจะท าอะไรเก ยวก บเร องน ซ งย งหมายความว าก จกรรมท ค ณวางแผนจ ดท า เพ อป องก นการปลดปล อยก าซคาร บอน (เน องจากการท าลายป า) และก จกรรมท ค ณวางแผนด าเน นการ เพ อเสร มสร างการก กเก บคาร บอนถ าม ก จกรรมอาจรวมไปถ งการจ าแนกขอบเขตป า การต ดตามการ ลาดตระเวณ การป องก นไฟป า การฟ นฟ ป าตามธรรมชาต การปร บปร งการปล กป า ก จกรรมท เก ยวก บ อาช พทางเล อก ฯลฯ 7. ด านการเง น: การประเม นด านการเง นท งหมดอย างละเอ ยดเป นส งท ส าค ญ ม ค าใช จ ายในช วง เร มต นอะไรบ าง เช นท นท ต องใช ส าหร บเร มต นโครงการม ค าใช จ ายและรายได ท คาดว าจะเก ดข น อะไรบ าง การไหลเว ยนของท นในช วงของระยะเวลาโครงการม ข อตกลงอะไรบ างท ต องลงนาม 8. ว ธ การต ดตามคาร บอน : ค ณจะค านวณส งท เร ยกว า ผลประโยชน คาร บอน หร อ จ านวนคาร บอนท ป องก นไม ให ม การ ปลดปล อยออกไป หร อ คาร บอนท ม การด ดซ บเพ มข นอย างไร ค ณจะใช อะไรว ด อย างไร และบ อยแค ไหน เพ อท จะได ร บค าชดเชยส าหร บ ผลประโยชน คาร บอน โครงการต องใช ว ธ ส าหร บการประเม น คาร บอนสต อคและการต ดตามคาร บอนท ได ร บการร บรองแล ว เช น การค านวณท คาดว าจะลดลงได ของการปลดปล อยก าซคาร บอน และ/หร อ การด ดซ บคาร บอนท คาดว าจะได ร บเพ มข นในช วงเวลาการ ด าเน นงานโครงการ ว ธ การต างๆ ท ม อย ก ต องม การปร บปร งอย อย างต อเน อง ว ธ การท ใช ต อง สอดคล องก บมาตรฐานท เล อกใช ส าหร บโครงการเรดด พล ส ยกต วอย างเช น ของ VCS ก ม ร างว ธ การของ ตนเอง ซ งก าล งจะม การพ ฒนาเพ มมากข น ว ธ การอ กอ นหน งท ใช ก นอย ท วไป น นได ร บการพ ฒนาโดย คณะกรรมการระหว างร ฐบาลว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ (IPCC) ซ งม การอธ บายใน รายละเอ ยดใน แนวทางส าหร บการปฏ บ ต การท ด ส าหร บ การใช ท ด น การเปล ยนแปลงการใช ท ด นและ ป าไม (Good Practices for LULUCF) ว ธ การประกอบไปด วยค าแนะน าส าหร บการจ ดท าฐานข อม ล (ข อม ลพ นฐานเก ยวก บคาร บอนสต อคและคาร บอนและระด บของก าซเร อนกระจกอ นๆ ก อนและย งไม ม โครงการ) มาตรการและการต ดตามการเปล ยนแปลงของคาร บอนสต อค (และอาจรวมท งก าซเร อน กระจกอ นๆ) การประเม นการร วไหลและ การปลดปล อยคาร บอน/ก าซเร อนกระจกท เก ดจากโครงการ

137 136 ถ ม การน าเอาผลประโยชน เข าไปด วย ว ธ การท เล อกใช จะต องครอบคล มผลกระทบเก ยวก บผลประโยชน ทางด านความหลากหลายทางช วภาพ และความอย ด ก นด ของชนเผ าพ นเม องและช มชนอ นๆ ด วย เอกสารโครงการ เน อหาของเอกสารโครงการข นอย ก บมาตรฐานท ใช ในโครงการ ม นต องแสดงให เห นว า โครงการน นม การออกแบบตามข อก าหนดของมาตรฐานท เล อกใช โดยท วไป เอกสารโครงการต องม ค าอธ บายรายละเอ ยดเก ยวก บส งด งต อไปน : 1. แนวค ดและระยะเวลาของโครงการ 2. ฐานข อม ลและการค านวณการลดการปลดปล อย/การเพ มข นของการด ดซ บท คาด ว าจะท าได 3. ม การประย กต ใช ว ธ การในการค านวณและการต ดตามฐานข อม ลคาร บอน 4. ก จกรรมท วางแผนส าหร บการลดการปลดปล อย/การเพ มข นของการก กเก บ คาร บอน 5. ประเด นด านกฎหมาย 6. ใครท งหมดบ างท เข าร วม และร วมอย างไร โดยเฉพาะ การปร กษาหาร อม การ ด าเน นการอย างไร 7. ผลกระทบทางด านส งคมและส งแวดล อม 8. ใครจะเป นผ ได ร บผลประโยชน และอย างไร 9. ผลประโยชน ร วมทางด านส งคมและความหลากหลายทางช วภาพ

138 137 ขอบเขตโครงการ องค ประกอบหล กของว ธ การท าโครงการคาร บอน/เรดด พล ส ขอบเขตพ นท ของท ด นและป าไม ท ใช ด าเน นงานโครงการเรดด พล สต องม การระบ อย างช ดเจน เพ อให ม การ ต ดตามและการตรวจสอบโครงการได นอกจากพ นท ด าเน นงานจร งของโครงการแล ว ว ธ การของเรดด พล สส วนใหญ ต องม การแบ งเขตพ นท ฐานอ างอ งและขอบเขตของการร วไหล พ นท ฐานอ างอ ง (Baseline reference areas) ค อ พ นท ท ไม ม ก จกรรมของโครงการเข าไปด าเน นการ ซ งสามารถน ามาใช เป นต วเปร ยบเท ยบ เช น สามารถใช ประเม น ถ งผลกระทบท แท จร งของโครงการท ม ต อคาร บอนสต อค ส วนขอบเขตของการร วไหล (Leakage belt) น นเป นพ นท ท อย นอกเขตโครงการ ซ งจ าเป นต องม การต ดตามด วย เพ อด ว าม การร วไหลเก ดข นขนาดไหน และส งน จะม แนวทางการ ป องก นอย างไร (Remote- ป จจ บ นการจ าแนกเขตแดนทางภ ม ศาสตร กระท าโดยเทคโนโลย การแปลภาพถ ายดาวเท ยม sensing) และ/หร อ การใช เคร องม อการก าหนดพ ก ดทางภ ม ศาสตร โดยดาวเท ยม (GPS) ส ทธ ในท ด น ข นอย ก บมาตรฐานท ใช ท ด นท อย ในโครงการต องสอดคล องก บเกณฑ อย างใดอย างหน ง ต วอย างเช น พ นท ท ม การปล กป า หร อ การฟ นฟ ป าไม ม นต องพ ส จน ได ว าพ นท ของโครงการน นเป นพ นท ท ป าถ กท าลาย/ท าให เส อมโทรมใน ช วงเวลาใดเวลาหน งก อนท โครงการจะเร มด าเน นการ เพ อป องก นไม ให ม แรงจ งใจท ตรงก นข าม (Perverse incentive) เช น เจ าของท ด นท าลายป าในพ นท และหล งจากน นไปขอคาร บอนเครด ตส าหร บการปล กป า เป นต น จ ง ต องม หล กฐานท แสดงให เห นถ งส งท ม อย ในท ด นน น เช น ชน ดของป าไม (ความหนาแน น ความเส อมโทรม การท าลาย ป า ฯลฯ) การเพ มข นของการก กเก บ (Additionality) โครงการต องพ ส จน ให ได ว าผลประโยชน คาร บอน (การลดลงของการปลดปล อยคาร บอน หร อ การเพ มข นของ การด ดซ บคาร บอน) เก ดข นจร งเน องจากการท าโครงการ และจากเป าประสงค ของการสร างผลประโยชน คาร บอน พ ด อ กแบบหน ง ค อ โครงการต องแสดงให เห นว า การลดลงของการปลดปล อยคาร บอน หร อ การเพ มข นของการก กเก บ คาร บอนจะเก ดข นไม ได ถ าไม ม โครงการ มาตรฐานบางอย างเช น VCS ได พ ฒนาเคร องม อท สามารถน าไปใช เพ อพ ส จน การเพ มข นของการก กเก บคาร บอนจากการท าโครงการ เส นฐานอ างอ งและการคาดการณ โครงการ เพ อพ ส จน ถ งผลกระทบของโครงการท ม ต อการปลดปล อยและการด ดซ บคาร บอน ต องสามารถท าการ เปร ยบเท ยบสถานการณ ระหว าง ม โครงการ ก บ ไม ม โครงการ ได สถานการณ ท ไม ม โครงการเร ยกว า ฐานการคาดการณ ปกต (Baseline scenario) เป นการอธ บายถ ง สถานการณ การปลดปล อยก าซคาร บอนจะเป นอย างไรบ างถ าไม ม โครงการ ต องม การให ข อม ลรายละเอ ยดและ หล กฐานเก ยวก บคาร บอนสต อคและการปลดปล อยก าซในพ นท โครงการก อนท จะเร มด าเน นงานโครงการ จะม การ อธ บายถ งว ธ การต างๆ ในรายละเอ ยดว าม การท าอย างไร นอกจากน ต องม การประมาณการอย างละเอ ยดเก ยวก บผลกระทบท คาดว าจะเก ดข นของโครงการต อคาร บอน

139 138 เช น การใช ท ด นและสาเหต ของการท าลายป า และโครงการม ว ธ ในการจ ดการก บป ญหาน อย างไรเพ อให ม การ เปล ยนแปลงการปลดปล อยและด ดซ บก าซคาร บอน นอกจากน ต องม การประเม นผลกระทบของโครงการเก ยวก บ ทางด านส งคมและความหลากหลายทางช วภาพด วย เพ อพ ส จน ถ งส งเหล าน ท งหมด โครงการต องม หล กฐานท เพ ยงพอ การลดการปลดปล อยและการเพ มข นของการด ดซ บ เน องจากผลประโยชน ทางด านการเง นของโครงการเรดด พล สข นอย ก บการลดการปลดปล อยคาร บอน หร อ การด ดซ บคาร บอนท เพ มข น โครงการต องให ข อม ลการประมาณการท ละเอ ยดเก ยวก บเร องน ตลอดช วงเวลาการ ด าเน นงานโครงการ น กตรวจสอบจากภายนอกจะเข ามาทบทวนและตรวจสอบการลดการปลดปล อยก าซคาร บอน หร อ การเพ มข นของการก กเก บคาร บอนจร งๆ เป นประจ า เป นช วงๆ ด งน นการคาดการณ จ งต องให ม ความเป นไปได ให มากท ส ด และไม ให มากเก นไป เน องจากการเก บข อม ลท ถ กต องม กจะเป นอ ปสรรคเสมอ นอกจากน การ ด าเน นงานของก จกรรมโครงการบางอย างอาจม ป ญหา และหล กเล ยงการร วไหลไม ได นอกจากน ก จกรรมบางอย าง ของโครงการอาจท าให เก ดการปลดปล อยก าซคาร บอน เช น การใช ยานพาหนะ หร อเคร องจ กรอ นๆ ท ต องใช พล งงานฟอสซ ล หร อ การต ดไม ในแนวก นไฟ หร อ ก จกรรมการจ ดการป าอ นๆ การปลดปล อยท งหมดน ต องม การ ค านวณและถ กห กออกไปในช วงการน บคาร บอน การร วไหล การร วไหลเก ดข น เม อม ก จกรรมท โครงการต องการให หย ด เช น การท าไม หร อ การถางป าอย างผ ดกฎหมาย ท เก ดข นบางแห งหล งจากท โครงการเรดด พล สเร มแล ว ก จกรรมบางอย าง ร ว น อย เช น เม อช มชนต ดส นใจหย ด ขายไม เพราะว าม การบ งค บและการควบค มท ด อย างไรก ตามในกรณ อ นๆ การป องก นการร วไหลท าได ยากมาก เช น การท าไม โดยบ คคลภายนอก หร อ การเปล ยนแปลงการใช ท ด นโดยผ อพยพ การบ งค บต องม การท าในระด บท ส ง โดยร ฐบาล การว เคราะห อย างละเอ ยดถ งการร วไหลท อาจเก ดข นว า เก ดจากเหต ผลอะไร ส งเหล าน จะม ว ธ การ แก ไขอย างไร และใครจะเป นคนท า น เป นส วนท ส าค ญของว ธ การด าเน นการของโครงการเรดด พล ส การร วไหลท สามารถหล กเล ยงได จะถ กน าไปห กออกจากผลประโยชน ท ได ร บจากโครงการ พ นท ท ต องม การต ดตาม (แนวการ ร วไหล) ต องม การก าหนดให ช ดเจน การต ดตามผลกระทบด านส งคมและส งแวดล อม ถ าโครงการใช มาตรฐานของ CCBS นอกจากท ใช มาตรฐานของ VCS แล ว ว ธ การด าเน นการต องรวมเอาการ ต ดตามผลกระทบของโครงการท ม ต อด านส งคมและส งแวดล อมด วย ม เคร องม อหลายอย างท ใช ส าหร บการ ประเม นผลกระทบด านส งคมบนฐานของช มชนของโครงการ หร อ ส าหร บการต ดตามความหลากหลายทาง ช วภาพบนฐานของช มชน

140 139 ข นตอนท 3 การตรวจสอบและการลงทะเบ ยนโครงการ เม อการออกแบบโครงการเสร จส นสมบ รณ แล ว ต วโครงการจะถ กประเม นโดยผ ตรวจสอบ ภายนอก ซ งเร ยกว า การตรวจสอบโดยบ คคลท สาม (Third-party audit) เพราะว าจะใช บ คคลท ไม ได เข าร วมในโครงการ การตรวจสอบโดยบ คคลท สาม จะด ว า โครงการใช ว ธ การด าเน นงานท เหมาะสมและม การใช อย างถ กต องหร อไม ม การปฏ บ ต ตามข นตอนต างๆ เหมาะสมหร อไม รวมท งการปร กษาหาร อผ ม ส วนได ส วนเส ย ว าม การท าตามกฎหมายหร อไม การลดการปลดปล อยคาร บอน หร อ การเพ มข นของการด ดซ บคาร บอนท คาดการณ ไว ม การค านวณอย างถ กต องหร อไม ซ งรวมท งการประเม นข อม ลพ นฐานด วย ถ าผ ตรวจสอบสร ปว า โครงการด าเน นตามเง อนไขต างๆ ของมาตรฐานครบถ วน (เช น มาตราฐาน VCS หร อ CCBS) โครงการก จะได ร บการอน ม ต และสามารถลงทะเบ ยนภายใต มาตรฐานน นๆ ข นตอนท 4 การปฏ บ ต การโครงการ เม อโครงการได ร บการตรวจสอบและลงทะเบ ยนแล ว การปฏ บ ต งานก สามารถเร มได ก จกรรม ท งหมดท ม การวางแผนไว ในช วงการออกแบบโครงการสามารถน าไปปฏ บ ต ได ก จกรรมเหล าน รวมไป ถ ง การลงนามในส ญญาและข อตกลงท กอย าง: ส ญญาขายก บผ ซ อคาร บอนเครด ต ข อตกลง เก ยวก บการแบ งป นผลประโยชน ข อตกลงก บหน วยงานร ฐบาล ข อตกลงก บเจ าของท ด น ฯลฯ การท าโครงการสร างความตระหน กและการพ ฒนาศ กยภาพ ท าก จกรรมเรดด พล ส: การจ าแนกขอบเขตป า การต ดตาม การลาดตระเวณ การป องก นไฟ ป า การฟ นฟ ป าตามธรรมชาต การปร บปร งการปล กป า อาช พทางเล อก ฯลฯ ต ดตามผลกระทบโครงการ: ต ดตามอ ตราการท าลายในพ นท โครงการอย างต อเน อง รวมท ง การร วไหล ท าก จกรรมท ม งเป าเพ อลดการร วไหล การต ดตามผลกระทบด านส งคมและ ส งแวดล อม ต ดตามผลประโยชน ร วม: ความหลากหลายทางช วภาพได ร บการค มครองให ด ข นตามท

141 140 คาดหว งไว หร อไม? ม นเพ มข น หร อลดลงอย างต อเน อง? ช มชนได ร บผลประโยชน ตามท พวกเขาได ร บส ญญาไว หร อไม? การแบ งป นผลประโยชน ม การด าเน นตามท ตกลงไว หร อไม ม นด าเน นการไปในแนวทางน นใช หร อไม? ม การละเม ดหร อไม? การเปล ยนแปลงม ความ จ าเป นหร อไม? ส งท ส าค ญค อช มชนควรได ร บผลประโยชน จากโครงการเรดด พล สหล งจากท ม การเร มด าเน นการ แล วไม นาน เพ อให แน ใจว าท กคนย งร วมก นท าโครงการอย ถ าม ข อตกลงให ม การเปล ยนแปลง หร อ ยกเล กว ธ การใช ท ด นบางอย างเพ อเอ อให ม การอน ร กษ ป าไม ม การด ดซ บคาร บอนในป าช มชนเพ มข น ก จกรรมอาช พทางเล อกท ตกลงให เป นค าชดเชยส าหร บการส ญเส ยของรายได ต องเร มต งแต เน นๆ เช นก น พวกเขาควรเร มในช วงเวลาเด ยวก น หร อ ก อนท าก จกรรมค มครองป าอ นใหม ในท น หมายความว าการฝ กอบรม หร อ การพ ฒนาศ กยภาพ เพ อแนะน าอาช พทางเล อก และว ธ การจ ดการ และป องก นป าแบบใหม ต องม การด าเน นการต งแต เร มโครงการ

142 ข นตอนท 5 การตรวจสอบ การตรวจสอบจะท าโดย บ คคลท สาม เร ยกว า ผ ตรวจสอบ (Verifier หร อ auditor) เป าประสงค ค อเพ อขอร บการย นย นจากผ เช ยวชาญอ สระว าโครงการด าเน นการตามมาตรฐานท โครงการ เล อก ผ ตรวจสอบจะด ว า โครงการได ด าเน นตามท ออกแบบและว ธ การด าเน นงานตามท ตกลงไว หร อไม การต ดตามคาร บอนม การจ ดท าอย างถ กต องตามแผนท วางไว จ านวนของการลดการปลดปล อยคาร บอน หร อ การเพ มข นของการด ดซ บ (การเอาคาร บอน ออกไป) ม การค านวณอย างถ กต อง ผลกระทบเช งลบม การจ าแนกและแก ไขอย างเหมาะสม ผลประโยชน ร วมส าหร บช มชนและส งแวดล อมม การกระท าตามท คาดการณ ไว การตรวจสอบคร งแรกจะท าหล งจากท ก จกรรมของโครงการท กอย างได ด าเน นการแล ว ม การท าซ า เป นช วงๆ ตามปกต ตลอดระยะเวลาของโครงการ เม อผ ตรวจสอบได ประเม นโครงการตามมาตรฐานท ใช เสร จแล ว ก จะออกใบร บรองส าหร บ จ านวนคาร บอนท สามารถลดการปลดปล อยและขจ ดได จากน ไปก สามารถน าคาร บอนเครด ตไปขายได รายได จากเรดด พล ส: สร ปข อค ดเห น ไม ว าจะม การออกแบบอย างไร โครงการเรดด พล สก ม งท จะสร าง ผลประโยชน คาร บอน ส าหร บ การชดเชยทางด านการเง นไม ว าจะมาจากกองท น หร อ จากการขาย คาร บอนเครด ต ในตลาดคาร บอน ในกรณ ใดๆ ก ตาม โครงการเรดด พล สเป นส งท ซ บซ อนและย งยากในการด าเน นการ และต องใช ความร และท กษะหลายอย าง ถ าหากต องการให โครงการประสบผลส าเร จ ช มชนต องตระหน กเป นอย างด ว าส งท ต องการท งหมดน นม อะไรบ าง เพ อท ได ไม ต องเร งร บเข าไปในบางส งท อาจท าให พวกเขาต องส ญเส ยการ ควบค ม อย างไรก ตาม น เป นการให ข อม ลภาพรวมส นๆ เก ยวก บโครงการเรดด พล สโดยท วไปว าม นท างาน อย างไร ย งม อ กมากท ค ณต องการร ถ าค ณค ดท จะเข าร วม หร อเร มท าโครงการเรดด พล สเอง หน งส อ แนวการปฏ บ ต และค ม อท ให ไว ด านล างจะช วยให ค ณเข าใจมากข น หน งส อเหล าน ถ กใช ส าหร บการเข ยนภาพรวมในค ม อท เราให ค ณในท น ค ณต องตระหน กว าหน งส อบางส วนเข ยนส าหร บคนท สนใจในการท าโครงการเรดด พล สแบบท วไป ซ งไม จ าเป นต องม การรวมเอาผลประโยชน ร วมเข าไป หร อ 141

143 142 เน นการควบค มและการเป นเจ าของของช มชน ANSAB, FECOFUN, ICIMOD Forest Carbon Stock Measurement: Guidelines for measuring carbon stocks in community managed forests. Kathmandu, Nepal. ISBN: Available online at: REDD-final.pdf GOFC-GOLD A sourcebook of methods and procedures for monitoring and reporting anthropogenic greenhouse gas emissions and removals caused by deforestation, gains and losses of carbon stocks in forests, remaining forests, and forestation. GOFC-GOLD Report version COP15-1. GOFC-GOLD Project Office, Natural Resources Canada. Alberta, Canada. Available online at: f/sourcebook_version_nov_2009_cop15-1.pdf Olander, Jacob and Johannes Ebeling Building Forest Carbon Projects: A Step-by-Step Guide. Version 1.0. November Forest Trends, the katoomba group, EcoDecision. Available online at: documents/files/doc_2555.pdf The World Bank Estimating the opportunity costs of REDD+ A training manual. Washington: The World Bank. PDF available at: Verplanke, J.J. and E. Zahabu, Eds. 2009: A Field Guide for Assessing and Monitoring Reduced Forest Degradation and Carbon Sequestration by Local Communities. 93 p. Available online from หน งส อค าแนะน าอ กสองเล มซ งค อนข างม เน อหาละเอ ยดและเป นว ชาการมากๆ ท ผล ตโดย คณะกรรมการระหว างร ฐบาลว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศ (IPCC) ก ม การใช บ อยๆ ในฐานะ เป นมาตรฐานคาร บอน น นค อ Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) Good Practice Guidance for Land Use, Land Use Change and Forestry. IPCC National Greenhouse Gas Inventories Programme. Edited by Jim Penman, Michael Gytarsky, Taka Hiraishi, Thelma Krug, Dina Kruger, Riitta Pipatti, Leandro Buendia, Kyoko Miwa, Todd Ngara, Kiyoto Tanabe and Fabian Wagner. Published for the IPCC by the Institute for Global Environmental Strategies (IGES), Hayama, Kanagawa Japan Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories; Volume 4: Agriculture, Forestry and other Land Uses Prepared by the National Greenhouse Gas Inventories Programme, Eggleston H.S., Buendia L., Miwa K., Ngara T. and Tanabe K. (eds). Published: IGES, Japan ตามท ได กล าวไปแล วในตอนต น ถ าค ณต องการเข าร วมในตลาดคาร บอน ค ณต องตระหน กว าการ ขายคาร บอนเครด ตไม ใช เร องง าย การน าเครด ตเข าไปในตลาดม อย สองสามข นตอน ซ งต องม ม

144 ผ เช ยวชาญและหน วยงานจากภายนอกเข ามาร วมด วย และต องม ค าใช จ าย น เป นข อเท จจร งส าหร บ คาร บอนเครด ตท ขายในตลาดภาคบ งค บ (เช น ภายใต กลไกการพ ฒนาท สะอาด ของ UNFCCC) เครด ต จากโครงการเรดด พล สป จจ บ นม ขายอย ในตลาดคาร บอนภาคสม ครใจ นอกจากน อาจน าไปขายในตลาด ภาคบ งค บได หร อ ตลาดอ นๆ ท อาจม การพ ฒนาข นมาในอนาคต ตารางด านล างจะแสดงถ งค าใช จ าย ภาพรวมในการน าเอาคาร บอนเครด ตเข าไปในตลาดของโครงการซ ด เอ ม (CDM) น อย างน อยให แนวค ด เก ยวก บส งท อาจใช ส าหร บโครงการเรดด พล ส โครงการเรดด พล สบนฐานของช มชนถ าด าเน นการอย าง อ สระ อาจเป นโครงการขนาดเล ก แต ก ม ค าใช จ ายท เก ดข นพอสมควร ค าใช จ ายเหล าน อาจได จากการขาย คาร บอน ซ งอาจเป นส วนแบ งท เป นร ปธรรมของรายได จากการขายคาร บอน 143

145 144 ตารางท 5 ค าใช จ ายโดยประมาณของการน าเอาคาร บอนเครด ตไปขายในตลาด ภายใต กลไกการพ ฒนาท สะอาด (เป นเหร ยญสหร ฐอเมร กา) ก จกรรม โครงการซ ด เอ มเต ม โครงการซ ด เอ ม Voluntary Gold ร ปแบบ ขนาดเล ก Standard* การออกแบบโครงการ การจ ดเตร ยมเอกสาร การปร กษาหาร อผ ม ส วนได ส วนเส ย และการ อน ม ต ประเทศเจ าภาพ การตรวจสอบ ค าลงทะเบ ยน 30000ลงทะเบ ยน ค อผ ม ส วนได ส วน เส ย และการอน ม ต ประเทศเจ าภาพ ตลาดภายใต กลไก การพ ฒนาท สะอาด (เป นเหร ยญ สหร ฐอเมร กา) ขายคาร บอน 5000 ไม ม ข อม ล ค าใช จ ายในการเจรจาและการท าส ญญา การต ดตามโครงการ (เป นช วง) แตกต างก น แตกต างก น แตกต างก น การตรวจสอบเบ องต น การตรวจสอบเป นตามก าหนดเวลา (ค าใช จ ายต อการตรวจสอบ) รวมโดยประมาณ > > > หมายเหต : ค าใช จ ายท แท จร งจะแตกต างก นพอสมควรข นอย ก บหลายป จจ ย * น เป นโครงการขนาดเล ก < 5000 tco2/ป ค าใช จ ายส าหร บโครงการขนาดใหญ จะส งมากกว าน แหล งท มา: Green Markets International web-site:

146 145 จากท งหมดน ม ประเด นท ส าค ญสองอย างท ควรพ จารณา: หน ง เม อพ จารณาถ งเรดด พล ส เราไม ควรค ดถ งแค รายได จากการขายคาร บอนเท าน น แต ควรค ดถ งผลประโยชน ด านอ นๆ ท ช มชนได จากป าท ม การจ ดการและร กษาท ด ด วย อย างท สอง ช มชนชนเผ าพ นเม องควรค ดถ งทางเล อกอ นๆ ด วยนอกจาก โครงการเรดด พล สท วไปแล ว องค กรชนเผ าพ นเม องท เข าร วมในกระบวนการเรดด พล สในระด บ นานาชาต ก ระม ดระว งเก ยวก บแนวทางการแก ไขป ญหาโดยใช ตลาดคาร บอน ส วนใหญ สนใจท น สน บสน นโครงการเรดด พล สว า ควรเป นเง นกองท น ถ าด าเน นงานในพ นท ของชนเผ าพ นเม อง เพราะจะ ท าให ม ความย ดหย นในการออกแบบโครงการมากข นและเป นการสร างพ นท ในการออกแบบโครงการท ม ความเหมาะสมทางส งคมและว ฒนธรรมส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม อง และให ช มชนม อ านาจในการ ควบค มด แลได มากข น ข อเสนอของ AMAN ส าหร บกองท นเรดด พล สส าหร บชนเผ าพ นเม อง AMAN เป นเคร อข ายชนเผ าพ นเม องระด บชาต ในอ นโดน เซ ย ได สร ปว า ณ ป จจ บ น และใน อนาคตอ นใกล ม นคงยากส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม องท จะเข าไปร วมในตลาดคาร บอน เพราะม ประเด นท ส าค ญท ย งไม ได ร บการแก ไขหลายอย างท เช อมโยงก บแนวทางการแก ไขป ญหาโดยใช การตลาดส าหร บโครงการเรดด พล ส เช น ขาดศ กยภาพ สภาพเศรษฐก จในระด บโลกและระด บชาต รวมท งน ยทางด านการเม องด วย AMAN มองว าแนวทางการแก ไขป ญหาโดยใช การตลาดเป นภ ย ค กคามมากกว าเป นโอกาสส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม อง ด งน น AMAN เสนอว าชนเผ าพ นเม องท อยากม ส วนร วมก บเรดด พล สควรแยกจากกลไก การตลาด ควรม กลไกกองท น หร อ เง นฝากเฉพาะส าหร บชนเผ าพ นเม อง กองท นด งกล าวควร ร บรองการม ส วนร วมของชนเผ าพ นเม องในโครงการเรดด พล สโดยผ านการจ ดการทร พยากรและการ อน ร กษ ท ต งอย บนฐานองค ความร ตามประเพณ ของตนเอง ช มชนชนเผ าพ นเม องควรจะม การว ดและ การต ดตามคาร บอนในพ นท ป าของตน แต ไม เก ยวข องก บการค าขายคาร บอน เช น ไม ขายคาร บอน เครด ตในตลาดคาร บอน ส งท AMAN เสนอค อว า การป องก นการปลดปล อยก าซคาร บอนและการ ก กเก บคาร บอนในพ นท ป าช มชนของชนเผ าพ นเม องให ม การรวมเข าไปในระบบการน บคาร บอนของ ประเทศด วย ซ งจะช วยให ร ฐบรรล ถ งพ นธส ญญา ท เป นส วนหน งของข อตกลงเรดด พล ส หร อ เป าหมายการลดการปลดปล อยก าซคาร บอน การ จ ายเง น ท ให ก บช มชน ควรเป นร ปแบบของการ จ ายเง นส าหร บการให บร การทางด านน เวศน หร อ PES

147 146

148 147 ส วนท 3: 3 เรดด พล สบน ฐานของช มชนในเช ง ปฏ บ ต : ท กษะบางอย างท ม ประโยชน ค ม อน ม งให ข อม ลภาพรวมล กษณะหล กๆ ของโครงการเรดด พล สเพ อช วยให ช มชนชนเผ า พ นเม องเข าไปม ส วนร วมในโครงการได อย างเต มท และม ประส ทธ ภาพ ด งน นม นจ งถ ก เร ยกว า เรดด พล สบนฐานของช มชน นอกจากน เราย งให ข อม ลพ นฐานเก ยวก บโครงการเรดด พล ส โดยท วไปว าม นท างานอย างไร ถ าค ณย งจ าได ส งท จ าเป นหล กๆ ส าหร บโครงการเรดด พล ส ค อ การว ด และการต ดตามคาร บอน หากเราต องการทราบจร งๆ ว าเรดด พล สท างานอย างไรและต องการประเม น ว า โครงการด งกล าวสามารถเป นทางเล อกส าหร บช มชนชนเผ าพ นเม องได หร อไม ส งท ส าค ญ ค อ อย าง น อยเราต องร ว าการต ดตามคาร บอนเป นอย างไร ด วยเหต ด งกล าว เราจ งต ดส นใจน าเอาการเร ยนร พ นฐานส น ๆ เก ยวก บท กษะเฉพาะท จ าเป นส าหร บการด าเน นงานโครงการเรดด พล สมาใช การจ ดการป าไม แน นอนว าไม ใช ม เฉพาะคาร บอนเท าน น การพ ดค ยเก ยวก บคาร บอนและการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศน นเป นเร องท ค อนข างใหม และก อนหน าน นการจ ดการป าไม ม ว ตถ ประสงค อ นๆ อย ด วย ม เทคน คการจ ดการป าไม เฉพาะบางอย างท ม ประโยชน ท งการเพ มข นของพ นท ก กเก บคาร บอน และม ประโยชน ด านอ นๆ ก บมน ษย เราด วย ในส วนท สองของบทน เราจะแนะน าส นๆ เก ยวก บเทคน ค การจ ดการป าไม ท งสองแบบด งกล าว ท ช มชนอ การาฮ น ซ งเป นหม บ านของชนเผ าพ นเม องท อาศ ยอย บนภ เขาทางตอนเหน อของประเทศฟ ล ปป นส น าไปใช และประสบผลส าเร จ

149 148 ช ดการเร ยนร ท 4 ร จ กคาร บอนของค ณ : การว ดและการ ต ดตามคาร บอนโดยช มชน

150 149 ตอนท 1:ท าไมต องม การต ดตามคาร บอนโดยช มชน การเร ยนร เก ยวก บการว ดและการต ดตามคาร บอนม ประโยชน ไม เพ ยงแต ช มชนท จ ดท าโครงการ เรดด พล สบนฐานของช มชนเท าน น แต ย งม ประโยชน ถ าช มชนของค ณต ดส นใจเข าร วมในโครงการ เรดด พล สท การต ดตามคาร บอนด าเน นการโดยบ คคลอ นเป นหล ก อย างน อยค ณจะได เร ยนร ว าการว ด คาร บอนท าก นอย างไร ซ งจะช วยท าให ค ณเข าใจได ด ข นเก ยวก บเรดด พล สว าม นเก ยวก บอะไร ค ณจะอย ในสถานะท ด ข นในแง ของการน าเสนอ การเร ยกร องและการอ างส ทธ (เช น การแบ งป นผลประโยชน ) นอกจากน ค ณย งสามารถตรวจสอบได ว าได ม การด าเน นการอะไรไปแล วและม อะไรท ก าล งจะเก ดข นใน พ นท ป าของค ณภายใต โครงการเรดด พล ส การเร ยนร การว ดและการต ดตามคาร บอนย งม ประโยชน ส าหร บช มชนท ต ดส นใจแล วว าจะไม เข า ร วมในโครงการเรดด พล ส การเร ยนร เก ยวก บการก กเก บคาร บอน จ านวนคาร บอนท ก กเก บไว ในป าของ ค ณ หร อร ว าม จ านวนคาร บอนเท าไหร ท ถ กปลดปล อยออกไป จะเป นเหต ผลท ค ณน าไปใช ส าหร บการ เจรจาต อรองก บร ฐบาล องค กรพ ฒนาเอกชน หร อบร ษ ทต าง ๆ ท ต องการเข ามาด าเน นการและ เปล ยนแปลงร ปแบบการใช ท ด นและการจ ดการในพ นท ของค ณ การร เก ยวก บคาร บอนในพ นท ของ ค ณ สามารถน าไปใช ตอบโต ข อกล าวหาเก ยวก บร ปแบบการใช ท ด นของค ณท ม ผลกระทบต อการ เปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศได

151 150 นอกจากน การต ดตามคาร บอนโดยช มชนย งม ประโยชน ส าหร บบ คคลอ นด วย เช น หน วยงานร ฐ และ เอกชน ท ต องการว ดปร มาณคาร บอน การปลดปล อยก าซคาร บอนในพ นท ป าของค ณ อ นเน องมาจากการ ท าลายป าและการท าให ป าเส อมโทรม หร อ การก กเก บคาร บอนท เก ดข นในป าตามธรรมชาต ป าท ฟ นต ว หร อ ป าท ปล กใหม ร ฐบาลท เข าร วมในโครงการเรดด พล สตามข อตกลงต องปฏ บ ต เง อนไขของการต ดตาม การรายงาน และการตรวจสอบ (MRV) ซ งม ท งรายงานเก ยวก บการเปล ยนแปลงการก กเก บคาร บอน การท าก จกรรม ด งกล าวท งประเทศถ อเป นงานท ใหญ มาก โดยเฉพาะถ าต องการท าให ม มาตรฐานส ง ม ความถ กต องและ เช อถ อได การให ช มชนชนเผ าพ นเม องและช มชนท อาศ ยอย ในป าเข าร วมก จกรรมด งกล าวด วยถ อเป นการ พ ฒนาศ กยภาพและท าให ก จกรรมด งกล าวส าเร จได ถ าไม ม การม ส วนร วมของช มชนอาจไม สามารถท าได หร อต องเส ยค าใช จ ายท ส งมากในการด าเน นก จกรรมด งกล าว การว ดคาร บอนม หลายว ธ บางว ธ ม การใช เทคโนโลย ท ซ บซ อน เช น ร โมทเซ นซ ง (ภาพป าไม ท ถ กถ าย โดยกล องถ ายภาพจากดาวเท ยมท โคจรรอบโลก) หร อภาพถ ายทางอากาศ (ภาพท ถ ายจากเคร องบ นท บ น เหน อพ นท ป าไม ) โดยใช เรดาร และเทคโนโลย แสงเลเซอร เทคโนโลย เหล าน ม ประโยชน มากในการประเม นคาร บอนในพ นท ใหญ ๆ แต ในพ นท ป าฝนเขตร อนท ม ความหนาแน นมากจะไม ม ความถ กต องเท าไหร แม แต เทคโนโลย ท ซ บซ อนท ส ดอย างเช น LIDAR (Light Detection And Ranging) เทคโนโลย ภาพถ ายดาวเท ยมท ใช แสงเลเซอร ก ย งไม ม ความถ กต องเท าก บ การว ดภาคพ นด น เทคโนโลย เหล าน ได ร บการปร บปร งให ด ข นและอาจม ความถ กต องเพ มมากข นใน อนาคต แต ก ย งม ราคาแพงอย ด ด งน น แม ว าจะม การประเม นคาร บอนในพ นท ขนาดใหญ การประเม นคาร บอนในระด บพ นท ก ต องม การท าด วย ผลท ได ก จะน าไปใช ร วมก บผลท ได จากเทคโนโลย ภาพถ ายดาวเท ยมเพ อให ผลท ออกมาได ร บ การยอมร บ น กว จ ยบางคนสร ปว า การประเม นคาร บอนในระด บท องถ นเป นส งท จ าเป นส าหร บร ฐบาล ถ าหาก ต องการขายคาร บอนเครด ตในระด บนานาชาต ภายใต โครงการเรดด พล ส เน องจากข อม ลท ถ กต องไม สามารถน ามาจากแหล งอ นได เช น ภาพถ าวดาวเท ยม (ด ใน Karky and Skutch p.6) ถ าหากม การเร ยนร ท เหมาะสม ช มชนจะม ศ กยภาพในการเก บข อม ลเก ยวก บคาร บอนท จ าเป นในระด บชาต ได การเปร ยบเท ยบระหว างการว ดมวลช วภาพท ท าโดยช มชน และการส ารวจท ท าโดยผ เช ยวชาญแสดง ให เห นว าผลท ออกมาม ความแตกต างก นน อยมาก ไม เก น 7 เปอร เซ นต และส วนใหญ น อยกว า 5 เปอร เซ นต นอกจากน ค าใช จ ายส าหร บการส ารวจท ท าโดยช มชนน นม ราคาต ากว า แม แต ในป แรก ค าใช จ ายส าหร บช มชนในการส ารวจจะม ค อนข างส งเน องจากม การฝ กอบรมและการเตร ยมการอ นๆ แต

152 151 ค าใช จ ายก ย งอย ในช วง 70% และ 30 % ของค าใช จ ายท ส ารวจแบบม ออาช พ ค าใช จ ายในช วงถ ดมาจะ ลดลง ในการส ารวจแต ละป รวมท งค าใช จ ายในการฝ กทบทวนก ม น อยกว า โดยรวมแล ว ค าใช จ ายโดย เฉล ยส าหร บการเก บข อม ลมวลช วภาพของช มชนในช วง 4 ป อย ท 25 % ของค าใช จ ายแบบม ออาช พ (Skutsch et.al pp. 109f) ตอนท 2: การว ดและการต ดตามคาร บอนท า อย างไร ค ม อแบบง าย ถ าค ณต องการว ดและต ดตามคาร บอนส าหร บโครงการเรดด พล ส ค ณต องท าตามมาตรฐานท ได ร บ การยอมร บ ซ งเราได กล าวไปแล วก อนหน าน ท งน เพราะผลท ได จากการว ดน นต องม การตรวจสอบ น น หมายความว าจะม ผ ตรวจสอบจากภายนอก เข ามาตรวจสอบว าการว ดด งกล าวถ กต องหร อไม ซ งผ ตรวจ สอบต องร ว าค ณท าอย างไร และว ธ การท ค ณใช น นม นเหมาะสมหร อไม ว ธ ท เราให น เป นว ธ การแบบง ายๆ ซ งส วนใหญ สอดคล องก บว ธ การท ได ร บการยอมร บ (แนวทางการ ปฏ บ ต พ นฐานท ด ของ IPCC) โดยเราพยายามท จะท าให ค ม อน ให ง ายท ส ดเท าท จะท าได เพ อให ช มชน สามารถน าไปใช ได อย างไรก ตามม บางประเด นท เราจะไม ลงในรายละเอ ยด ม นข นอย ก บว ตถ ประสงค ของการว ดคาร บอนและมาตรฐานอะไรท ค ณใช อย ค ณอาจจ าเป นต องหาค าแนะน าเพ มเต มจากภายนอก โดยเราจะให ข อม ลอ างอ งเท าท ม ให การต ดตามคาร บอน หมายถ ง การค นหาว าจ านวนคาร บอนท ก กเก บไว ในป าของค ณว าม การ เปล ยนแปลงอย างไร เพ มข นหร อลดลง ซ งม ว ธ การง ายๆ อย สองว ธ ค อ ทางท หน ง เป นการว ดคาร บอนแบบว ธ การท เร ยกว า การได -การส ญเส ย (gain-loss method) หมายถ งการว ดการเพ มข นของมวลช วภาพซ งเป นผลมาจากการเต บโตตามธรรมชาต (ต องม ความร เก ยวก บอ ตราการเจร ญเต บโตโดยเฉล ยของต นไม และพ ชชน ดอ นๆ ในป า) และ ว ดการส ญเส ยของมวลช วภาพอ นเน องมาจากการต ดไม ความเส ยหายท เก ดข นก บป าเน องจาก การท าไม การเก บไม ฟ น และผล ตภ ณฑ จากป าอ นๆ ไฟป า เล ยงส ตว ฯลฯ อ กแนวทางหน งค อ การว ดความแตกต างของการก กเก บคาร บอนโดยตรง (Stock-difference method) ในแต ละแหล งรวมคาร บอน (carbon pool) (ต นไม ซากพ ช ด น ฯลฯ) จะม การว ด ในช วงเร มต น และอ กคร งหล งจากท ผ านไปช วงระยะเวลาหน ง แล วน าผลมาเปร ยบเท ยบก น ซ งสามารถค านวณการเปล ยนแปลงของการก กเก บคาร บอนได

153 152 ภาพท 4 ว ธ ว ดคาร บอนแบบได -เส ย (ซ าย) และการว ดความแตกต างของการก กเก บคาร บอน โดยตรง การ จะใช ว ธ การแบบไหนน นข นอย ก บข อม ลท ม อย ว ธ แบบแรกต องการข อม ลรายละเอ ยดจ านวนมาก ซ ง ปกต ม กจะไม ม ด งน นส วนใหญ จ งใช ว ธ แบบท สอง ซ งเราจะแนะน าว ธ ด งกล าวในค ม อน ส าหร บว ธ การว ดคาร บอนแบบ การว ดความแตกต างของการก กเก บ น น ข อม ลการก กเก บต อง ม การจ ดท าต งแต เร มแรก และเป นระยะๆ ของการท าโครงการ ว ธ การด งกล าวม หล กเกณฑ และเทคน ค ท ทางคณะกรรมการระหว างร ฐบาลว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศได ก าหนดข นช ดหน ง ซ ง ร จ กในฐานะเป น ว ธ การจ ดท าข อม ลคาร บอนมาตรฐาน ว ธ การจ ดท าข อม ลคาร บอนมาตรฐานประกอบไปด วยข นตอนด งน 1. การจ าแนกขอบเขตโครงการ 2. การจ าแนกและก าหนดพ นท ต างๆ (พ นท ป าประเภทต างๆ) 3. จ ดเก บข อม ลเบ องต นเพ อประเม นความหลากหลายในป าแต ละประเภท (ความหนาแน น ของต นไม แตกต างก นอย างไร) และพ จารณาว าจะวางแปลงต วอย างในแต ละพ นท ของ ประเภทป าจ านวนก แปลง 4. วางแปลงศ กษาต วอย างถาวร 5. เตร ยมการว ดคาร บอนภาคสนาม (รวมท งการปฐมน เทศน และการฝ กอบรมช มชน) 6. ออกภาคสนาม ว ดคาร บอนในแปลงศ กษาต วอย างถาวร 7. ว เคราะห ข อม ล (การค านวณคาร บอนสต อกในป าแต ละประเภท และรวมคาร บอนท ประมาณการได ท งหมด)

154 ว เคราะห และต ดตามการร วไหล 9. เข ยนรายงาน เราจะอธ บายในแต ละประเด นท ละข อด งน ก. การจ าแนกและการก าหนดขอบเขต ข นตอนแรกในการประเม นคาร บอน ค อ การจ าแนกท ด นและป าไม ท ต องการจ ดท าโครงการ เรดด พล ส เพ อก าหนดขอบเขตและท าแผนท การก าหนดพ นท ให ช ดเจนม ความส าค ญส าหร บการว ด การต ดตามและการค านวณท ถ กต องของ คาร บอนสต อก และส าหร บผ ตรวจสอบจากภายนอกท จะเข ามาตรวจสอบ ป จจ บ นการจ าแนกแนวเขตจะใช จ พ เอส (GPS) และ จ ไอเอส (GIS- ระบบสารสนเทศทาง ภ ม ศาสตร ) ในการท าแผนท แผนท และเอกสารส ทธ ในท ด น ถ าเป นไปได ให ค ณจ าแนกขอบเขตท ด นท จะใช ท าโครงการเรดด พล ส หล งจากท เข าร วม โครงการ หร อ เป นส วนหน งของการท าแผนท ช มชนในภาพรวมในการจ าแนกและจ ดท า ขอบเขตท ด นในช มชนของค ณ การท าแผนท ขอบเขตท ด นของช มชนเป นข นตอนท จ าเป นอย าง หน งส าหร บการขอเอกสารส ทธ หร อส ทธ ในร ปแบบอ นๆ ท ได ร บการยอมร บอย างเป น ทางการ การสร างการยอมร บในส ทธ ท ด นและป าไม ถ อเป นเง อนไขท ต องม การด าเน นการ ก อนท จะเข าร วมในโครงการเรดด พล ส ส งท ส าค ญค อ ค ณต องย นย นถ งส ทธ ในการถ อครอง ท ด นของค ณก อนท จะม การลงนามในส ญญาใดๆ หร อเร ยกร องให ม การบรรจ เร องน ลงไปใน ส ญญาด วย เน องจากระเบ ยบและข อกฎหมายในการร บรองส ทธ ในท ด นและป าไม ของแต ละ ประเทศม ความแตกต างก น เราจ งไม ได น าประเด นน เข ามาไว ในช ดการเร ยนร น ซ งรวมท ง ว ธ การจ ดท าแผนท ช มชนด วย เน องจากว ธ การท ใช ในการท าแผนท อาจต องปฏ บ ต ตาม มาตรฐานท ได ร บการยอมร บอย างเป นทางการ หร อ ในการท าแผนท น นต องให เป นบ คคลท ได ร บการยอมร บอย างเป นทางการเป นคนท าให เพ อให เก ดการยอมร บจากร ฐบาลและม การออก เอกสารส ทธ ในท ด น

155 154 การจ าแนกขอบเขตพ นท โครงการเรดด พล ส: พ นท จะใช ในการด าเน นงานโครงการและพ นท ท ไม ใช ค ณต องม การพ ดค ยอย างละเอ ยดเก ยวก บพ นท ท ค ณต องการใช ท าโครงการเรดด พล ส ยกต วอย าง เช น ถ าค ณต องการน าเอาท ด นท ใช ส าหร บการท าไร หม นเว ยนเข าไปร วมในโครงการ ขณะเด ยวก น ค ณเองก ต องการท จะท าไร หม นเว ยนในพ นท ด งกล าวด วย เร องน ค ณต องพ จารณาถ งการปลดปล อย คาร บอนท เก ดข นเม อค ณต ดและเผาไร ใหม ถ งแม ว าไร เหล าของไร หม นเว ยนสามารถท จะก กเก บ คาร บอนได มากก ตาม แต อาจสร างงานให ค ณมากเก นไป โดยเฉพาะในการว ดการปลดปล อย คาร บอน ด งน นถ าปล อยพ นท ด งกล าวไว เป นพ นท ส าหร บท าไร หม นเว ยนเหม อนเด มน าจะด กว า จ พ เอส ค ออ ปกรณ ขนาดพกพาท สามารถระบ ต าแหน งพ นด นบนโลก ณ จ ดท ใช น น โดยใช ส ญญาณ ดาวเท ยมในการช วยหาต าแหน ง ดาวเท ยมเป นเคร องยนต ท หม นรอบโลกเพ อเก บรวบรวมข อม ล ดาวเท ยมสามารถว ดอ ณหภ ม ถ ายภาพและส งส ญญาณท เคร องจ พ เอสสามารถร บและระบ ต าแหน งได ท กๆ ต าแหน งบนโลกสามารถก าหนดเป นท อย ได ท อย ของต าแหน งน จะแสดงเป น x (ลองต จ ด หร อ ส งท อย บนผ วโลกในแนวท ศตะว นออก-ตะว นตก) หร อ Y (ละต จ ด หร อ ส งท อย บนผ วโลกในแนวท ศ เหน อ-ใต ) ม นเหม อนก บเส นกร ดท วางอย เหน อ โลกม เส นลากจากเหน อมาใต และเส นท ลากจาก ตะว นออกไปตะว นตกและม หมายเลขก าก บ ท อย ของต าแหน งค อจ ดท เส นท งสองต ดก นและ แสดงผลเป นต วเลข ซ งระบ ถ งลองต จ ดและ ละต จ ด จ พ เอสท าให สามารถจ าแนกล กษณะขอบเขตของ พ นท บนโลกได เช น ขอบเขตของป า หร อป าชน ด ต างๆ ขอบเขตของไร ข าว ท ต งของอาคาร หร อ พ นท ศ กด ส ทธ ถนนนและทางเด น ข อม ลด านภ ม ศาสตร เหล าน สามารถถ ายโอนเข าไปในคอมพ วเตอร และใช โปรแกรมสารน เทศน ทางภ ม ศาสตร จ ดท าแผนท ส าหร บการใช แต ละประเภทได

156 155 ภาพท 5 การรวบรวมเอาข อม ลสารสนเทศทางภ ม ศาสตร เข าไปในแผนท ภาพน ได ร บความอน เคราะห จาก Dr. S. Padilla Jr., Anthrowath แผนท ด งกล าวม ประโยชน ส าหร บการวางแผนการใช ท ด น การจ ดการทร พยากรและการวาง แผนการพ ฒนาของช มชนมาก และแน นอนรวมท งการจ ดการโครงการเรดด พล ส จ พ เอสและจ ไอเอสสามารถใช ส าหร บงานการจ ดการป าไม หร อ การอน ร กษ ท ม ล กษณะเฉพาะได ยกต วอย างเช น ท ต งของต นไม ท ส าค ญ 1 ต น เช นต นไม แม ท ต องได ร บการค มครองส าหร บเก บเมล ด และการขยายพ นธ สามารถใช จ พ เอสระบ ต าแหน งได นอกจากน ย งสามารถท จะใส ข อม ลเพ มเต มได ไม ใช แค ช อของสถานท เท าน น เช น ประเภทของป า อาย โดยเฉล ยท ใช ประโยชน การใช และความส าค ญ ทางว ฒนธรรม ฯลฯ ข อม ลท งหมดสามารถถ ายโอนเข าคอมพ วเตอร และป อนเข าส ระบบฐานข อม ล สารสนเทศทางภ ม ศาสตร (จ ไอเอส) ในค ม อน เราไม ได แนะน าเก ยวก บการใช จ พ เอสส าหร บการจ าแนกแนวเขตในพ นท โครงการเรดด ของค ณ ม ค ม อและว ธ การใช จ านวนมากท สามารถหาได นอกจากน ค ณย งสามารถขอความช วยเหล อใน การจ าแนกแนวเขต หร อ ร บการฝ กอบรมการใช จ พ เอสและจ ไอเอสจากหน วยงานองค กรพ ฒนาเอกชน ในประเทศของค ณได ค ม อการประเม นคาร บอนสต อกสองเล มน จะให รายละเอ ยดเก ยวก บการจ ดท ามากกว าข อม ลท เรา ให ในค ม อน รวมท งม บทท เก ยวก บการใช จ พ เอส และจ ไอเอสในการจ าแนกขอบเขตและการท าแผนท ด วย ค อ

157 156 Verplanke, J.J. and E. Zahabu, Eds. 2009: A Field Guide for Assessing and Monitoring Reduced Forest Degradation and Carbon Sequestration by Local Communities.93 p. Available online from Org ANSAB, FECOFUN, ICIMOD Forest Carbon Stock Measurement: Guidelines for measuring carbon stocks in community-managed forests. Kathmandu, Nepal. ISBN: Available on-line at: Guideline-REDD-final.pdf ข. การจ าแนกและก าหนดช นต างๆของป า ค ณไม สามารถท จะว ดต นไม ท กๆ ต นในป าของค ณเพ อค านวณคาร บอนสต อกได แต ม ว ธ ทาง คณ ตศาสตร (ท เร ยกว า ทฤษฏ การส มต วอย างทางสถ ต ) ท ช วยให ค ณว ดมวลช วภาพท ด เพ ยงพอ ส าหร บใช ในการค านวณคาร บอนโดยว ดจากต นไม ส วนหน งเท าน น ว ธ ด งกล าว นอกจากค ณต องใช ว ธ การท ถ กต องท ช วยให ค ณว ดคาร บอนได อย างถ กต องแล ว ค ณ ต องก าหนดจ านวนแปลงต วอย างให กระจายท วๆ ไปในป า เพ อเป นต วแทนของป าไม ของค ณ หล งจาก น นให ค ณว ดต นไม และแหล งรวมคาร บอนอ นๆ ในแปลงทดลองเหล าน ซ งค ณสามารถน าค ามา ค านวณหาคาร บอนสต อกในพ นท ป าท งหมดได ค าถามท ส าค ญ ค อ เราต องวางแปลงทดลองก แปลงท สามารถน ามาใช ค านวณได ด เพ ยงพอ ด พอหร อย ง - เพ อความถ กต องและแม นย า ด พอแล ว หมายถ ง การว ดคาร บอน (หร อ มวลช วภาพ) ท ม ท งความถ กต องและแม นย า การว ดท ม ความถ กต อง ค อ ไม ม ความแตกต างมากจนเก นไปจากมาตรฐานท ม อย (การว ดท จ ดท าโดยผ เช ยวชาญท ม ประสบการณ และเทคโนโลย ท ซ บซ อน) การว ดม ความแม นย า ค อ ผลท ออกมาม ค าเหม อนก น ถ าหากม การว ดซ าแบบเด มอ กคร ง หน ง ด ใน ANSAB et.al p. 10

158 157 ถ าค ณม ป าท ม ล กษณะคล ายก นหมด เช นป าปล ก ค ณเพ ยงต เส นตารางบนแผนท แล วจ าแนก จ านวนแปลงท ค ณต องการว ด (เร ยกว าแปลงต วอย าง) ค ณก จะได ข อม ลท ถ กต องเพ ยงพอส าหร บการ ค านวณของป าท งหมด แต ในความเป นจร ง ป าไม ไม ได เหม อนก นไปหมดท กแห ง และป าแต ละประเภทก ม คาร บอนสต อก ท แตกต างก น ความแตกต างก นระหว างป าไม และคาร บอนสต อกข นอย ก บป จจ ยด านกายภาพสองสาม อย าง เช น น าฝน อ ณหภ ม ชน ดของด น ภ ม ศาสตร (ส งช น หร อ ราบ) ความส ง (ป าในท ราบหร อท ส ง) ป จจ ยท เก ยวก บความหลากหลายทางช วภาพ (องค ประกอบของพ นธ ไม หร อพ ชอ นๆ อาย ความ หนาแน นของป าไม ) และป จจ ยท เก ยวก บมน ษย (การท าไม การใช ไม ฟ น และผล ตภ ณฑ จากป าอ นๆ การถางป าช วคราวเพ อการเพาะปล ก การเล ยงส ตว หร อ การเผาป า ฯลฯ) ด งน นเพ อให การว ดคาร บอนในป าของค ณได อย างถ กต อง ค ณต องจ าแนกความแตกต างระหว าง ประเภทของป าไม แต ละชน ด เน องจากค ณร จ กพ นท ป าของค ณเป นอย างด ค ณน าจะจ าแนกความ แตกต างของป าได อย างง ายๆ และร ว าป าแต ละประเภทอย บร เวณใด แต น าจะม ประโยชน ถ าค ณม แผน ท ภาพถ ายดาวเท ยม หร อแผนท ป าท สามารถใช ส าหร บการจ าแนกและการแบ งเขตพ นท ป าแต ละ ประเภท การแบ งพ นท ป าตามล กษณะของป าแต ละประเภทท พบเร ยกว า stratification และพ นท ป าท จ าแนกและแบ งเขตน นเร ยกว า forest strata ค ณต องก าหนดแนวเขตของล กษณะป าไม แต ละประเภท (forest strata) และท าเป นแผนท

159 158 ภาพท 6 การจ าแนกช นป าไม ชน ดป าไม /ช นท 1 ชน ดป าไม / ช นท 2 ชน ดป าไม / ช นท 3

160 159 ชาวอ การาฮ น และคาร บอน : การจ าแนกพ นท ป า ม ลน ธ เพ อการศ กษาการาฮ น (KEF) เป นองค กรน ต บ คคลของชาวอ การาฮ นและชนเผ าพ นเม อง ในพ นท ซานตาเฟ น เอวา ว ซคาย า ของฟ ล ปป นส โดยผ านม ลน ธ KEF ในป 1974 ชาวอ การาฮ น ได ร บส ทธ ในการควบค มด แลพ นท ตามบรรพบ ร ษท ม ขนาดค อนข างใหญ เจ าหน าท ของม ลน ธ พยายาม หาแนวทางในการแก ไขป ญหาในการส งเสร มการด ารงช ว ตของชาวบ านในร ปแบบท ไม ต องท าลายป า มากจนเก นไป มอสเซสและเดลเบ ร ท เจ าหน าท ของ KEF ได ต ดตามป ญหาเก ยวก บภาวะโลกร อนจาก หน งส อพ มพ และน ตยสารต างๆ เขาทราบเร องมาต งแต ป 1993 แล วว า อาจม ตลาดส าหร บการซ อ ขายคาร บอน ในช วงเวลาน นพวกเขาม เง นท นอย ส วนหน งซ งสามารถใช ส าหร บการท าข อม ล พวกเขา จ งใช ส าหร บการจ ดท าข อม ลคาร บอน พวกเขาได พ ดค ยป ญหาก บน กส งแวดล อมและเจ าหน าท ป าไม หลายกล มและต ดส นใจว าว ธ การ แบบกระดานหมากร ก (Chess board method) ท ใช ท วไปส าหร บการวางระบบการศ กษาการ เจร ญเต บโตของป าไม ไม เหมาะสมเน องจากสภาพพ นท ม ล กษณะส งช นและเป นป าท หนาแน น ต อมาม เจ าหน าท ป าไม คนหน งให ค าแนะน าแก พวกเขาในการจ ดวางแปลงป าท ม ล กษณะเด ยวก น (Homogeneous block) (แปลงท ม ล กษณะพ นธ ไม เหม อนก นน เป นพ นท ท ม ขนาดและร ปร างผ ดปกต ซ งม พ นธ ไม ชน ด เด ยวก นข นอย ท วแปลง) ม น กศ กษาปร ญญาโทสาขาป าไม ได อาสาวางแปลงด งกล าวโดยใช ภาพถ าย ดาวเท ยม ซ งต องใช เวลาหลายอาท ตย แปลงบางแห งต องม การเปล ยนแปลงในภายหล งแต แปลง ส วนใหญ เป นท พ งพอใจ พ นท การาฮ นม ป าอย 3 ประเภท ค อ ป าสน ป าโอ คและป าเต งร ง แปลงบางแห งเป นพ นท ป าสนท หนาแน น บางแห งเป นป าสนท เป ด บางแห งเป นป าไม โอ คท ม มอสข นหนาแน น แปลงอ นๆ เป นไม เต งร งขนาดกลาง ท กแปลงม ความหลากหลายทางช วภาพส ง ยกเว นพ นท ป าสนซ งม ความ หลากหลายทางช วภาพบางอย างแต ไม ได ส งมาก แปลงท เล กท ส ดม ขนาดประมาณ 40 เฮคตาร เม อ รวมพ นท ท งหมดแล วม ประมาณ เฮคตาร หล งจากน น มอสเซสและเดลเบ ร ทได ร บความช วยเหล อจากเจ าหน าท ป าไม ในการวางแปลง ต วอย างขนาด 50 X 50 เมตรในป าแต ละประเภท เจ าหน าท ป าไม ท วางแปลงต องใช ความระม ดระว ง และเน นการกระจายแปลงต วอย างให เท าๆ ก นให มากท ส ด เพราะบางกรณ ม แปลงต วอย างท อย ใกล ช ดก นมาก ในช วงแรกไม ได ตระหน กถ งป ญหาด งกล าวจนกระท งถ งช วงการว จ ย ในช วงท ม การ ท าว จ ยได ม การวางแปลงป าใหม ๆ เพ มข นในป าประเภทต างๆ เพ อให ได ต วอย างท ด โดยม ประมาณ 4-5 แปลง/ป าแต ละประเภทซ งม ท งหมด 190 แปลง

161 160 ค. การจ ดท าข อม ลเบ องต นเพ อประเม นความหลากหลายของป า ไม ในแต ละช น หร อแปลง จ านวนแปลงต วอย างท ค ณต องการในป าแต ละช นเพ อให ได ข อม ลท เช อถ อได ข นอย ก บป จจ ยสอง อย าง ค อ 1) ความแม นย าของการว ด ย งค ณต องการความแม นย ามากข น จ านวนแปลงทดลองท ค ณต องว ด ย อมต องม มากข น ความแม นย าจะถ กว ดตามแนวคณ ตศาสตร และใช สมการตามจ านวนแปลง ทดลองท ค านวณ ประเด นท เก ยวข องก บเร องน ค อค าใช จ าย เพราะหากค ณย งต องการความแม นย ามากข น ค ณ ต องใช ความพยายามและเง นทองมากข น ปกต ระด บความแม นย าส าหร บโครงการป าไม เช นโครงการภายใต กลไกการพ ฒนาท สะอาด (ซ ด เอ ม) ค อ +/- 10 เปอร เซ นต ของม ลค าคาร บอนโดยเฉล ย หมายความว าการค านวณคาร บอนส ต อกอาจจะท าได ส งกว าหร อต ากว าคาร บอนท ม อย จร ง 10 เปอร เซ นต ในโครงการปล กป าซ ด เอ ม ขนาดเล กระด บของความแม นย า +/- 20 เปอร เซ นต เป นท ยอมร บได ย งม ความแม นย าส ง ย งม ค าใช จ ายมากข นในการว ดคาร บอนในสนาม โครงการเรดด ในโบล เว ย การค านวณของระด บความแม นย าท +/- 5 เปอร เซ นต ต องใช แปลงต วอย างท งหมด 452 แปลง แต ส าหร บระด บความแม นย าท +/- 10 เปอร เซ นต จะใช เฉพาะ 81 แปลงเท าน น (ธนาคารโลก 2011, น. 5-15)

162 161 2) ความหลากหลายของป าไม หมายความว าในแต ละช นน นม ป าไม ก ชน ด ยกต วอย างเช น แปลง ของป าเส อมโทรมอาจม พ นท ท ย งม ป าอย ค อนข างหนาแน นอย ขณะท ส วนอ นม ต นไม ใหญ เหล ออย เพ ยงไม ก ต นเท าน น ซ งก จะม ความหลากหลายในส วนของความหนาแน นในป าปล กซ งม ต นไม เพ ยง 1 หร อ 2-3 ชน ด เม อเปร ยบเท ยบก บป าเขตร อนตามธรรมชาต ท ม อาย เก าแก ก จะม ความหลากหลายน อยกว า ย งป าในพ นท หร อช นท ม ความหลากหลายส ง จ านวนแปลงต วอย างท ค ณต องใช เพ อว ดความถ กต องย งม มากข นในพ นท ป าปล กจะใช แปลงต วอย างน อยกว าพ นท ป าท ม อาย มากแล ว เพ อท จะพ จารณาว าในแต ละพ นท ต องวางแปลงทดลองจ านวนก แปลง ค ณต องทราบว าป าในแต ละ ช นม ความหลากหลายขนาดไหน ม ค าทางคณ ตศาสตร ท สามารถใช ว ดความหลากหลายน ได เร ยกว า ส มประส ทธ ของความแปรปรวน (coefficient of variation) ค าน จะใช ในสมาการคณ ตศาสตร เช นเด ยวก นซ งจะช วยให ค ณสามารถหาได ว าในป าแต ละช นจะต องใช แปลงต วอย างจ านวนก แปลง เพ อท จะหาความแตกต างของป าในแต ละช นค ณต องจ ดเก บข อม ลเบ องต นก อน เม อค ณต ดส นใจได แล วว าค ณต องการความแม นย าในการว ดคาร บอนแค ไหน และเม อค ณจ ดเก บ ข อม ลต วอย างเบ องต นเสร จแล วค ณก จะทราบถ งความหลากหลายของช นป าไม ในพ นท และสามารถ ค านวณหาพ นท แปลงต วอย างถาวรท ค ณต องการโดยใช สมการทางคณ ตศาสตร ท ได กล าวมาแล ว เราจะ แนะน าเก ยวก บการใช เคร องม อท ม อย ส น ๆ ในการค านวณหาจ านวนแปลงทดลองด านล าง การอธ บายด งต อไปน เป นข นตอนในการส ารวจและจ ดเก บข อม ลเบ องต น 1. ในป าแต ละประเภทท ม แปลงต วอย างประมาณ แห ง การค ดเล อกแปลงในป าแต ละแห งควรท าโดยการส มต วอย าง ขนาดของแปลงต วอย างข นอย ก บความหนาแน นของ ป าไม ป าไม ย งม ความหนาแน นมาก แปลงต วอย างก จะม ขนาดเล กตามไปด วย ขนาดของ แปลงม ขนาดต งแต 100 ตารางเมตร ส าหร บป าท ม ความหนาแน นส งมากและ 1000 ตารางเมตร ส าหร บพ นท ท ม ต นไม เพ ยงเล กน อย ตามค ม อบางอย าง กฎท ใช ค อขนาดของ แปลงต วอย างต องใหญ เพ ยงพอและม ต นไม ใหญ อย างน อย 7 ต น ตารางในย อหน าท 4 (การวางแปลงต วอย างถาวร) จะช วยต ดส นใจเก ยวก บขนาดของแปลงต วอย าง 2. การประมาณการคาร บอนในแต ละแปลงต วอย าง ต นไม ท กชน ดท อย ในแปลงต วอย างท ม ขนาด เช นป าศ นย กลางท ความส งระด บอก มากกว า 10 เซ นต เมตร ต องว ดขนาดต นไม ท กต น ต นไม ท ม ขนาดเล กกว า/กล าไม ท ม ขนาด 1-10 เซ นต เมตร ระด บความส งระด บอก ไม จ าเป นต องว ด แต สามารถว ดได ในแปลงต วอย างขนาดเล ก (ขนาด 15 และ 75 ตาราง เมตร) ท อย ตรงกลางของแปลงต วอย าง ในส วนของการว ดคาร บอนว าท าอย างไรน นจะ

163 162 การว ดระยะทางบนพ นท ท ม ความลาดช น เน องจากการว ดระยะทางต องกระท าในแนวราบ ด งน นการว ดว ดระยะทางในพ นท ท ม ความลาดช นจ ง ต องม การแก ไข เพ อให ได ข อม ลท ถ กต อง โดยเฉพาะพ นท ท ม ความลาดช นส งเก น 10 % ซ งหมายความ ว า จะม ความส งเพ มข น 1 เมตร ส าหร บระยะทางในแนวราบท กๆ 10 เมตร ถ าม จ พ เอสท ด และม ส ญญาณท แรงพอ ค ณสามารถอ านค าระยะทางในแนวราบระหว างสองจ ดจากจ พ เอสได ม อ ปกรณ หลายอย าง คล ายก บ clinometers ซ งสามารถใช ส าหร บงานด งกล าวได แต ม ความซ บซ อนและ ค ณสามารถใช แก ไขความถ กต องโดยใช การค านวณง ายๆ ด งต อไปน มาช วย ยกต วอย าง ถ าความชลาด นม ระด บความส งท เพ มข น 20 เมตร/ระยะทางท ว ดได ในแนวนอน 100 เมตร (ความช น 20 %) ความยาวของระยะทางท ว ดตามแนวความลาดช นจะเป น 102 เมตร (ต วเลขท ถ กต อง ค อ ) ม เคร องม อท เหม อนก บไคลโนม เตอร (Clinometer) ซ งสามารถใช ว ดระยะทางในแนวราบบน พ นท ลาดช นได ซ งค ณสามารถท าได โดยว ธ ง ายๆ ร วมก บคณ ตศาสตร พ นฐาน 1.ว ดระยะทางแนวราบและความช น: ในท ส งช นให ว ดระยะ (A-C) ตามแนวราบโดยใช สายว ดหร ออาจใช ท อนไม ก ได เสร จแล วให ว ดระยะทางในจ ดเด ยวก น (A-B) 2.ค านวณหาส ดส วนระหว างสองจ ด ถ าความห างของพ นท ลาดช น (A-B) ค อ 7 เมตร และระยะห างตาม แนวราบ (A-C) ค อ 6 เมตร ส ดส วน ค อ 7 หารด วย 6 3.ให ค านวณหาระยะทางตามแนวราบท ต องการท งหมด ถ าค ณต องการระยะทางในแนวราบ 20 เมตร ระยะทางของความลาดช นท ค ณต องว ด ค อ 20 ค ณด วย 7 หาร 6 เท าก บ เมตร

164 163 อธ บายในย อหน าถ ดไป เน องจากว ตถ ประสงค ของการส ารวจเบ องต นเป นการค นหาว า ความหลากหลายของป าในแต ละชน ดม มากขนาดไหน (แปลงต วอย างแต ละแปลงม ความ แตกต างก นในเร องของความหนาแน นของต นไม และคาร บอนเพ ยงใด) เราไม จ าเป นต อง ว ดปร มาณคาร บอนของสม นไพร หญ า หร อด น 3. การบ นท ก การว ดและข อม ลอ น ๆ ข อม ลท งหมดของการว ดเก ยวก บต นไม และสถานท ฯลฯ ต องม การบ นท กลงในแบบฟอร มการส ารวจท ได จ ดเตร ยมไว ก อนล วงหน า (ด ต วอย าง ในตอนท ายของบทน และในภาคผนวก) 4. การค านวณคาร บอนจะท าในแต ละแปลงและต อเฮคตาร ของแต ละแปลงต วอย าง และ ค าเฉล ยของคาร บอนต อเฮคต าร ของแปลงต วอย างท งหมด ต องม การค านวณด วย 5. การก าหนดจ านวนแปลงต วอย างถาวร ตอนน ค ณม ข อม ลโดยเฉล ยของคาร บอนในแปลง ต วอย างแล ว ความแตกต างของป าไม ในแต ละประเภทก สามารถท จะค านวณได เม อค ณม ค าส าหร บความแตกต างและค ณต ดส นใจได ว าจะใช ความแม นย าในระด บไหน ค ณ สามารถท จะต ดส นใจได ว าจะใช จ านวนแปลงต วอย างส าหร บการเก บข อม ลและการ ต ดตามคาร บอนจร ง ๆ ก แปลง ส งเหล าน สามารถท าได โดยการใช สมการทางคณ ตศาสตร ตามท ได กล าวมาแล วตอนต น ค ณสามารถหาว ธ การค านวณจ านวนของแปลงต วอย างได จากค ม อด งต อไปน Verplanke, J.J. and E. Zahabu, Eds. 2009: A Field Guide for Assessing and Monitoring Reduced Forest Degradation and Carbon Sequestration by Local Communities on pages ANSAB, FECOFUN, ICIMOD Forest Carbon Stock Measurement: Guidelines for measuring carbon stocks in community-managed forests, on pages 9-16 ม เคร องม อหลายต วท สามารถช วยค ณประหย ดเวลาในการค านวณเหล าน เช น Winrock International ได จ ดท าเคร องม อส าหร บการค านวณจ านวณแปลงต วอย างท ต องการส าหร บการว ดคาร บอนบน ผ วด นและในด น ( thewinrock Terrestrial Sampling Calculator ) เคร องม อด งกล าวย งช วยค านวณ เก ยวก บค าใช จ ายโดยประมาณได เช นค าใช จ ายส าหร บการวางแปลงต วอย าง หร อการว ดคาร บอน ว ธ ด งกล าวอย ในร ปแบบไฟล เอ กเซล ซ งสามารถดาวน โหลดได จาก ecosystems/tools.asp

165 164 เราจะให ข อม ลเก ยวก บการใช เคร องม อว นร อคเพ อท ว าค ณจะสามารถท าได ด วยตนเอง หากค ณย ง ไม แน ใจค ณสามารถท จะขอความช วยเหล อในการค านวณเหล าน ได หร อการวางแผนการเก บข อม ล ท วไปเบ องต นได การใช เคร องม อว นร อค ในการค านวณจ านวณแปลงต วอย างถาวร 1. ให ค ดลอกไฟล เอ กเซล Winrock_sampling_Calculator จากซ ด ท แนบมาลงใน คอมพ วเตอร ของค ณแล วเป ดโปรแกรมข นมา 2. ให เล อก แท กข อความ Aboveground C-plots 3. ในเคร องม อด งกล าวค ณต องกรอกข อม ลส วนต วในช องท เป นส เข ยว ช องข อม ลอ น ๆ จะถ ก ล อคไว เพ อป องก นการเปล ยนแปลงส ตรโดยไม ได ต งใจ ส าหร บว ตถ ประสงค ของเรา ข อม ลท อย ในฟ ลล ด านซ ายของตารางเป นข อม ลท ม ความส าค ญ 4. ค ม อด งกล าวย งม ข อม ลบางอย างส าหร บเป นต วอย างว าใช อย างไร ซ งค ณต องเปล ยนแปลง ว นท ท ค ณเห นในช องข อม ลส เข ยว 5. อ นด บแรกส ดต องป อนข อม ลลงในตาราง (Required Error and Confidence Level) ด ในช องข อม ลส เข ยว C.5 c.7 ค ณสามารถเก บค าน ได เพราะเป นค าท ได ร บการยอมร บ โดยท วไป

166 165 ในช อง c.9 ค ณต องเปล ยนค า 5000 เฮคตาร เป นขนาดของพ นท ในโครงการของค ณ 6. หล งจากน นให กล บไปท ตารางด านล าง (Size and Variance of Each Strata) ให ค ณ ป อนข อม ลของค ณลงไปในช องข อม ลส เข ยวในคอล มภ B, C, D, Eและ F (ให ลบต วอย างท ให มา) ให ป อนช อของประเภทป า ให ป อนพ นท ของแต ละประเภทป า ให ป อนค าเฉล ยของคาร บอนต อเฮคตาร ซ งหมายถ ง ค าเฉล ยของแปลงต วอย างท งหมด 15 แปลงท ค ณได ว ดมาแล ว (ท งหมด 15 แปลงต วอย างหารโดย 15) ให กรอกข อม ลค าเบ ยงเบนมาตรฐานของป าแต ละประเภท เราจะบอกค านวณค าเบ ยงเบน มาตรฐานในภาคผนวกท 2 ให ป อนขนาดของพ นท แปลงต วอย าง

167 ในตารางท 3 Results Aboveground Carbon Number of plots to be used ค ณก จะได ผลล พธ เคร องม อว นร อคใช สมการมาตรฐาน 3 อย าง (คอล มภ ส ชมพ ส ฟ าอ อนและส เทา) ซ งจะได ผลล พธ เหม อนก น ตารางจะให ข อม ลจ านวนแปลงต วอย างถาวรท ค ณต องท าในป าแต ละ ประเภทและ (ในแถวท 46) จ านวนท งหมดของแปลงต วอย าง

168 167 ตอนน ค ณค านวณจ านวนพ นท แปลงต วอย างถาวรในป าแต ละประเภทเสร จแล วค ณก สามารถวาง แปลงต วอย างแบบถาวรได ง. การวางแปลงต วอย างถาวร ตอนน ค ณทราบแล วว าค ณต องใช จ านวนแปลงต วอย างในป าแต ละประเภทเท าไหร ส งท ต องท า ต อไปค อค ณต องต ดส นใจว าจะใช ตรงจ ดไหน ส งเหล าน สามารถท าได โดยว ธ การท เร ยกว า standard sampling methods ซ งเป นว ธ การท ท าให การวางแปลงต วอย างกระจายได อย างท วถ งในพ นท ซ ง สามารถใช โปรแกรม GIS และซอฟท แวร เฉพาะช วยได (เช น เคร องม อ Hawths ของโปรแกรม Arc GIS ซ งหาได จากเว บไซด หร อค ณสามารถท าโดยการวาดตารางลงบนแผนท ซ งจะได ตารางอย างน อย 10 เท าของจ านวน แปลงต วอย างท ค ณได จ าแนกไว หล งจากน นให ใส ต วเลขในแต ละช อง เข ยนลงในกระดาษช นเล ก ๆ และใส ลงในถ ง ถ วย หร อตระกร า เขย าเข าด วยก นแล วหย บกระดาษท ม ต วเลขข นมา ต วเลขน นจะบอก ว าช องไหนของแปลงต วอย างท ค ณควรจะวาง การเล อกแปลงต วอย างถาวรแบบส มอย างเด ยวท าให ม ป ญหาได ค ณต องแน ใจว าแปลงต วอย างท

169 168 เล อกเป นต วแทนสภาพป าไม ท แท จร ง เช นความลาดช น ประเภทของด น ฯลฯ ยกต วอย างเช น แปลง ต วอย างท อย ใกล ทางเด นอาจไม ม ความเหมาะสมเน องจากสภาพม ความแตกต างจากแปลงอ นท อย ล ก เข าไปในป า ด งน นการเล อกแปลงต วอย างค ณต องใช ความร เก ยวก บป าของค ณ โดยการใช GPS (หร อแผนท และเข มท ศ หากค ณไม ม GPS) ค ณสามารถหาแปลงต วอย างโดย น าเอาหล กซ เมนต หร อเสาไม ป กไว ตรงกลางของแปลงต วอย างแต ละจ ด เพ อให ค ณสามารถหาแปลง ต วอย างได ง ายข น เม อค ณต องการว ดคาร บอนในคร งต อไป หากค ณวางแปลงต วอย างเป นวงกลม ส งน ถ อว าเพ ยงพอเพราะว าในคร งต อไปท ค ณกล บไปท แปลงต วอย างค ณแค ว ดร ศม จากเสาด งกล าวแล ว ตรวจสอบขอบเขตของแปลงต วอย าง ถ าค ณวางแปลงแบบส เหล ยม ค ณอาจจ าเป นต องป กหล กในม มแต ละด านเพ อให แน ใจว าค ณว ดคาร บอนอย ในพ นท อ นเด ยวก น ขนาดของแปลงต วอย างควรเหม อนก นก บแปลงท ใช ในการส ารวจเบ องต น ตามท ได กล าวไปแล วว า ขนาดของแปลงต วอย างข นอย ก บความหนาแน นของป าไม และอาจม ขนาดระหว าง 100 ตารางเมตร ส าหร บป าท ม ความหนาแน นมากและ 1000 ตารางเมตรส าหร บป าเป ดท ม ต นไม เพ ยงเล กน อย กฎค อว า แปลงต วอย างควรม ต นไม ใหญ อย างน อย 7 ต น ค ณสามารถใช แปลงต วอย างเป นวงกลมหร อส เหล ยมได ตารางดในหน าถ ดไปจะช วยให ค ณ ต ดส นใจเก ยวก บขนาดของแปลงต วอย าง

170 169 ตารางท 6 : ความหนาแน นของพ ชและขนาดของแปลงต วอย าง ธรรมชาต ของพ นธ ไม (ความ หนาแน นของต นไม ) ม พ นธ พ ชหนาแน นมาก ม จ านวนของล าต นท ม เส นผ าศ นย กลางน อย, การ กระจายต วของล าต นในล กษณะ เด ยว (ป าท หนาแน นมากและม ต นไม หนาแน นส ง พ นธ พ ชท ม ความหนาแน นปาน กลาง (ป าท ม ความหนาแน นของ ต นไม ปานกลาง) พ นธ พ ชท เป นไม ขนาดกลาง (ป า เป ด) พ นธ ไม ท เบาบาง (ท ด นท เป ด และม ต นไม เล กน อย) ม พ นธ พ ชท ห างมาก (ท ด นท เป ด และม ต นไม เหล อน อยมาก) พ นท เฉล ยท ม ต นไม ปกคล ม (ตรม.) ขนาดของแปลง (ตรม.) แปลงต วอย าง วงกลม ร ศม เป น เมตร แปลงต วอย าง ร ปส เหล ยมด าน ยาวเป นเมตร x x x x25.82 > x31.62 ปร บจาก MacDicken, K.G ในแต ละแปลงต วอย างจะม การวางแปลงต วอย างขนาดเล กด วย ข นอย ก บว าค ณต องการจะว ด อะไร หน าถ ดไปจะม ภาพท แสดงให เห นว าท าอย างไร ภาพแรกเป นต วอย างของแปลงต วอย างขนาด ใหญ 250 ตรม. (ร ศม 8.92 เมตร) ซ งใช ว ดมวลช วภาพของต นไม บนผ วด น (AGTB) ต วอย าง (AGSB)ซากใบไม สม นไพรและหญ า (LHG) คาร บอนในด น (SOC) และการฟ นฟ ของป าก จะได ร บการ ว ดเช นก น

171 170 ร ปท 7 การวางแปลงย อยในแปลงต วอย างแบบวงกลม ภาพท 2 : เป นภาพท แสดงถ งล กษณะแปลงต วอย างร ปส เหล ยมผ นผ าขนาด 600 ตารางเมตร ซ งจะ ม การว ดคาร บอนของต นไม ไม ไผ ไม ท ตายแล ว ก งไม ท ร วงลงมา ซากใบไม สม นไพร หญ า และคาร บอน ในด น ภาพท 8 : การวางแปลงย อยในแปลงต วอย างแบบส เหล ยม แหล งท มา: Sukwong et.al. 2011

172 171 จ. การเตร ยมการส าหร บการว ดคาร บอนในภาคสนาม : ก อนท จะท าก จกรรมในภาคสนาม ควรจะใช เวลาส าหร บการวางแผนและการเตร ยมการเพ อให กระบวนการว ดด าเน นไปอย างเร ยบร อยโดยเฉพาะต องม นใจว า คนในช มชนท กคนร บร เก ยวก บส งท ก าล งจะท า เช น ว ตถ ประสงค ของการประเม นคาร บอน ค ออะไร ใครจะเป นคนท า เม อไหร และท ไหนเป นต น ม ท สามารถท าการว ดคาร บอนในแปลงต วอย างได ตามกรอบของเวลาท วางไว ท กท มต องประกอบไปด วยกล มต างๆ (สมาช กในช มชนท ได ร บการอบรมเก ยวก บการว ด คาร บอนและสมาช กช มชนท ม องค ความร ท ต องการเฉพาะด านท งหญ งและชาย ผ เช ยวชาญ จากภายนอกเช นเจ าหน าท ป าไม ถ าม ความจ าเป น เป นต น สมาช กหล ก ๆ ในท ม ต องได ร บการอบรมอย างเหมาะสมและสามารถท จะท าการว ด คาร บอนได อ ปกรณ และว สด ท กอย างต องเตร ยมให พร อม (โดยเฉพาะแบบฟอร มท จ าเป นส าหร บการ บ นท กข อม ล) รายการอ ปกรณ และว สด ท ต องใช แบบฟอร มส าหร บการบ นท กข อม ลสนาม โน ตบ คคอมพ วเตอร แผนท จ พ เอส หร อเข มท ศ เทปว ดระยะทาง ส าหร บการว ดขอบเขตของแปลงต วอย าง ความห างระหว างต นไม เป นต น เช อกส าหร บการท าแนวแปลงต วอย างและส าหร บว ตถ ประสงค อ น ๆ เสาป นหร อเสาไม ส าหร บป กตรงกลางและม มของแปลงต วอย าง ฆ อน ตะป ป ายอล ม เน ยม ส ส าหร บท าเคร องหมายบนต นไม และไม ไผ เทปว ดเส นผ าศ นย กลางส าหร บการว ดต นไม (ในอ กด านหน งจะให ข อม ลเก ยวก บเส นผ าศ นย กลางและอ กด าน หน งให ข อม ลเก ยวก บเส นรอบวง) สายว ด อาจม ประโยชน ส าหร บต นไม ขนาดเล กหร อส าหร บท อนไม ท นอนราบอย บนพ นด น ตาช งว ดน าหน กแบบสปร ง (หร อเคร องช งน าหน กแบบอ น) ส าหร บการช งน าหน กสม นไพร หญ าและซากพ ช กรรไกรแต งก ง ม ดหร อเค ยวส าหร บการต ดหญ าสม นไพร ฯลฯ กรอบไม ไผ หร อท อนไม ส าหร บการวางแปลงขนาดเล กเพ อเก บต วอย างสม นไพร หญ าและซากพ ช ถ งพลาสต กขนาดต าง ๆ ส าหร บการเก บต วอย างของและหร อการช งน าหน กสม นไพร หญ าและซากพ ช ฯลฯ ฆ อน ส าหร บใช เก บต วอย างด น80 ระบอกเก บต วอย างด น ในพ นท ม ด นอ อน อาจใช กระบอกเก บต วอย างด นเฉพาะได เทปกาวส าหร บป ดกระบอกต วอย างเก บด น ไม บรรท ดโลหะ/ไม /พลาสต ก ส าหร บว ดความล กของด น

173 172 ฉ. การว ดคาร บอนในแปลงต วอย างถาวร ในป าคาร บอนพบอย ในมวลช วภาพ (ซ งหมายถ ง อ นทร ย ว ตถ ท ม ช ว ต) และอน นทร ย ว ตถ น ก ช วว ทยาได จ าแนกความแตกต างระหว างแหล งรวมคาร บอน (carbon pools) ออกได ด งน 1. คาร บอนท ก กเก บอย ในมวลช วภาพ ก) มวลช วภาพท อย เหน อผ วด น ค อล าต น ก ง ใบไม แลผลไม ของพ ชท ม ช ว ตท กประเภท บางคร งม การจ าแนกความแตกต างระหว างต นไม และส งท อย ใต ต นไม (พ มไม กล าไม ไม ไผ และพ ชท ไม ใช ไม เช น สม นไพร เฟ ร น ฯลฯ) ข) มวลช วภาพใต ผ วด น ค อรากของพ ชท ม ช ว ตท อย ใต พ นด น 2. คาร บอนท ถ กเก บอย ในร ปอน นทร ย ว ตถ ก) ไม ท ตายแล ว รวมไปถ งมวลช วภาพท ตายแล วท งหมดแต ไม ใช ซากพ ช ซ งได แก ไม ตายย นต น ไม ล มและไม ท ถ กฝ งอย ใต ผ วด นท ม เส นผ าศ นย กลางอย างน อย 10 เซ นต เมตร (ให ว ดในระด บความ ส งระด บอกประมาณ 130 เซ นต เมตรจากระด บพ นด นหร อตามแนวท ต นไม ล ม) ข) ซากพ ชได แก ก งไม ท ร วงลงมา (ท ม ขนาดเส นผ าศ นย กลาวน อยกว า 10 เซ นต เมตร) ใบไม ดอกไม และผลไม ท อย บนพ น ซ งอาจจะสดหร อเน าเป อยส วนหน งแล ว 3. คาร บอนท ถ กเก บในด น ตามปกต คาร บอนในด นจะว ดในระด บความล กท เซ นต เมตร และประกอบไปด วย ก) คาร บอนของสารอ นทร ย ในด น (จากการย อยสลายของมวลช วภาพ) ข) คาร บอนของอน นทร ย ในด น อ ตราส วนของคาร บอนในแต ละแหล ง จะม ความแตกต างก นระหว างชน ดของป าไม บางแห งจะม คาร บอนใต ผ วด นมากกว าแหล งอ น ๆ ร ปภาพท แสดงในหน าถ ดไป จะเป นอ ตราส วนของคาร บอนสต อกของป าฝนเขตร อนในประเทศ โบล เว ย ซ งม จ านวนคาร บอนสต อกท งหมด 202 ต นคาร บอน/เฮคตาร ส าหร บแหล งคาร บอนแต ละประเภทจะม ว ธ การในการว ดท ต างก น ซ งเราจะให ค าอธ บายเก ยวก บ ว ธ การบางอย างส น ๆ ในค ม อน รายละเอ ยดสามารถเข าไปด เพ มเต มได ในเอกสารท แจกให

174 173 ภาพท 9 วงจรคาร บอนป าไม ภาพท 10 ส ดส วนของคาร บอนสต อคของป าเขตร อนในประเทศโบล เว ย แหล งท มา: GOFC-GOLD 2009, p.2-54

175 การว ดต นไม ถ าเราต องการทราบว าปร มาณคาร บอนของต นไม 1 ต น (หร อพ ชอ น ๆ) อ นด บแรกต องทราบ เก ยวก บมวลช วภาพของม น มวลช วภาพไม ใช ท กส วนท ประกอบไปด วยคาร บอนและส ดส วนของคาร บอน ก จะแตกต างก นออกไประหว างต นไม แต ละชน ด นอกจากน ปร มาณของคาร บอนก ม ความแตกต างก นใน ล าต น ก งไม หร อใบไม แต โดยท วไปประมาณคร งหน งของมวลช วภาพประกอบไปด วยคาร บอน เพ อท จะทราบเก ยวก บมวลช วภาพของต นไม 1 ต น เราต องต ดต นไม และข ดรากท งหมดออกมาแล ว ต ดเป นช น ๆ แล วตากให แห ง (เพ อเอาน าออกไป) หล งจากน นน าไปช ง ว ธ น ส วนใหญ แล วจะท าไม ได แต น กว ทยาศาสตร ได ท าไปแล วเพ อจะหามวลช วภาพของต นไม ซ งน กว ทยาศาสตร พบว าม ความส มพ นธ ท ค อนข างคล ายเค ยงก นระหว างมวลช วภาพของต นไม ชน ดใดชน ดหน งและขนาดของม น (โดยว ดความส ง และเส นผ าศ นย กลางความส งระด บอก) ด งน นหากเราทราบเก ยวก บต นไม และพ นธ ไม รวมท งความ หนาแน นจะสามารถค านวณหามวลช วภาพของต นไม ได ส ตรเหล าน เร ยกว า สมการ กรมป าไม หร อ ว ทยาล ยป าไม โดยปกต จะม ตารางของสมการเหล าน ส าหร บพ นธ ไม ท ว ๆ ไปของประเทศต าง ๆ ค ณสามารถหาสมการเหล าน ได จากแหล งด งท ได กล าวมาแล วหร อใช ตามท อย ในค ม อการเร ยนร น ส งท ค ณต องท าค อ การป อนข อม ลท ต องการเช น ขนาดของต นไม

176 175 เม อค ณท าการว ดคาร บอน ค ณต องบ นท กข อม ลด งต อไปน และจดลงไปในแบบฟอร มการส ารวจท ค ณ จ ดเตร ยมไว ในแปลงต วอย างแต ละแปลง (ด ต วอย างในภาคผนวกท 1) ข อม ลพ นฐานของแปลงต วอย าง ช อของต นไม เส นผ าศ นย กลางในความส งระด บอก เส นรอบวง ความส งของต นไม (ม สมการบางอย าง ซ งใช ข อม ลเส นผ าศ นย กลางท ความส งระด บอก เพ อ ค านวณหาความส ง หากค ณใช สมการเหล าน ค ณไม จ าเป นต องว ดความส งของต นไม ) ให ท าเคร องหมายท ต นไม แต ละต นพร อมก บให หมายเลข การท าเคร องหมายน ม ความส าค ญเพราะ ค ณอาจต องกล บมาว ดซ าอ กรอบในอนาคตเพ อให ทราบว าต นไม โตข นขนาดไหน และม ความคาร บอน เพ มข นเท าไหร ควรม การท าเคร องหมายต นไม ท กต นด วยส น าม นหร อส เคล อบเงาในระด บความส งระด บอก ปล อย ให ส แห งก อนท จะว ดเส นผ าศ นย กลาง ก อนท จะทาส น นให ถ เอาเปล อกไม แห งออกก อนประมาณ 1-2 เซ นต เมตร ท ความส งระด บอก หล งจากน นให ต ดเคร องหมายอล ม เน ยมท ม หมายเลขต นไม ด วยตะป ขนาด 1 น ว ม ควรตอกตะป จนจมลงไปท งหมดในต นไม เน องจากร ศม ของล าต นจะเพ มข นอย างรวดเร วเม อ ต นไม โตข นจะท าให แถบเคร องหมายโค งงอ นอกจากน อาจท าให ค ณไม สามารถเอาตะป ออกมาได ซ งจะท า ให เก ดปฬญหาในอนาคตหากค ณจ าเป นต องใช ไม น น หมายเลขต นไม ไม ควรต ดส งเก น 1.3 เมตรเพราะเป น จ ดท ค ณต องใช ว ดอ กคร งในอนาคต ต นไม จะตอบสนองต อแผลท เก ดข นด วยการสร างเน อเย อพ เศษข นมา ซ งจะท าให ม รอยบวมตรงบร เวณรอบ ๆ ตะป ซ งท าให การว ดตรงจ ดน นไม ม ความแม นย า

177 176 ต นไม ท ก งย นเข าไปในแปลงแต ล าต นอย ด านนอกแปลงไม ต องว ด ส วนต นไม ท ล าต นอย ในแปลง ส ารวจแต ส วนหน งของก งย นออกไปด านนอกแปลงให ส ารวจด วย ต นไม ท อย ขอบแปลงให ว ดด วยหากว าม พ นท ของต นไม มากกว า 50 เปอร เซ นต อย ในแปลงส ารวจแต ถ าพ นท ของต นไม อย ในแปลงไม ถ ง 50 เปอร เซ นต ไม ต องว ด การว ดเส นผ าศ นย กลาง ให ว ดต นไม ท กต นในแปลงท ม เส นผ าศ นย กลางใหญ กว า 5 เซ นต เมตรในความส งระด บอก (130 เซ นต เมตรจากพ นด น) ในการว ดขนาดเส นผ าศ นย กลางของต นไม ถ าใช เทปว ดเส นผ าศ นย กลางจะเป นว ธ ท ง ายท ส ดเพราะ ด านหน งของเทปจะแสดงผลเป นเส นผ าศ นย กลาง ขณะท อ กด านหน งจะแสดงผลของเส นรอบวง ส าหร บต นไม ท ม ร ปร างผ ดล กษณะ และบนท ลาดช น ฯลฯ ให ใช ว ธ ด งต อไปน ในการว ด

178 177

179 178 ถ าต นไม ท ม รากหร อม ล าต นท ใหญ มากซ งส งข นไปถ ง 130 เซ นต เมตร ให ว ดส งจากจ ดท ก าหนดไว 130 เซ นต เมตรไปเล กน อย ถ าต นไม ท ม สองง ามในต นเด ยวก นและอย ต ากว า 130 เซ นต เมตร ให ว ดแต ละง ามแยกก น ถ าง าม ของต นไม อย ระด บ 130 เซ นต เมตรหร อส งกว าเล กน อยให ว ดต ากว าจ ด 130 เซ นต เมตรลงมาเล กน อย (ว ดเฉพาะล าต นหล กเท าน น) ถ าต นไม ม ตาไม ขนาดใหญ หร อม ร ปร างผ ดปกต ในระด บ 130 เซ นต เมตร ให ว ดส งข นไปเล กน อยใน จ ดท ล าต นม ร ปร างปกต การว ดความส ง ม เคร องม อพ เศษ เช น อ ปกรณ ว ดความส ง (Hypsometer) ส าหร บบ นท กความส งของต นไม แต ม ราคาค อนข างแพง (หลายร อยเหร ยญสหร ฐ) อย างไรก ตามม โปรแกรมท ราคาไม แพงท พ ฒนาส าหร บใช ใน ไอโฟน ไอพ อด และไอแพ ด (ด ด านล าง) ถ าสมาช กคนใดคนหน งในช มชนม อ ปกรณ ด งกล าวหร อค ณ สามารถย มได ค ณสามารถต ดต งโปรแกรมเหล าน ซ งม ค าใช จ ายเล กน อย การว ดความส งของต นไม แต ละต น ใช เวลามากและในป าเขตร อนท หนาแน นย งม ความยากล าบาก

180 179 มากข น ถ งแม จะใช อ ปกรณ ด งกล าวก ตามเน องความส งของเร อนยอดต นไม เห นไม ช ด ท าให ผลท ออกมา อาจไม ถ กต อง ด วยสาเหต น เราเสนอให ใช ความส งของเส นผ าศ นย กลางระด บอกอย างเด ยวแทน เพราะ เป นส งท น กช วว ทยาเร ยกว า กฎแห งอโลม ทร หมายถ ง ความส มพ นธ ตามปกต ระหว างความส งของพ นธ ไม แต ละชน ดและเส นผ าศ นย กลางของม น ตามท ได น าเสนอส น ๆ ว าน กว จ ยได พ ฒนาสมการอโลม ทร ซ งใช เฉพาะเส นผ าศ นย กลางท ส งระด บอก และความหนาแน นของไม ในการค านวณหาน าหน กแห งหร อมวลช วภาพของต นไม ด งน นการว ดความส ง ของต นไม ข นอย ก บสมการท ค ณจะใช ด วยเช นก น ว ธ ท ใช เฉพาะเส นผ าศ นย กลางเพ ยงอย างเด ยวย อมง าย กว าแต ค ณต องใช สมการอโลม ทร ส าหร บประเภทของป าท พบในพ นท ของค ณ ค ณอาจหาข อม ลจาก หน วยงานป าไม ของร ฐหร อมหาว ทยาล ยเก ยวก บสมการท ใช ส าหร บการค านวณหาค ามวลช วภาพในป าไม ของค ณ ถ าค ณใช สมการอโลม ทร ท ค านวณหาค ามวลช วภาพท ม ความถ กต องมากข น ซ งต องใช ความส งของ ต นไม ค ณสามารถท จะท าสมการส าหร บการว ดความส งของต นไม ในป าแต ละประเภทหร อใช ของป าได (ด ข อความใน การจ ดท าสมการอโลม ทร ส าหร บความส งของต นไม ด วยตนเอง ในย อหน า G การ ว เคราะห ข อม ล : การค านวณคาร บอนสต อก ) ค ณเพ ยงว ดความส งของต วอย างต นไม เพ อพ ฒนาสมการ ส าหร บต นไม อ น ๆ ค ณต องการเพ ยงเส นผ าศ นย กลางท ส งระด บอกก พอ 2. การว ดไม ไผ ป าไม ในแถบเอเช ยม ไม ไผ มากและม หลายสายพ นธ ในการส ารวจไม ไผ ค ณต องบ นท กช อพ นธ ไม ไผ และจ านวนของล าไม ไผ แต ละพ นธ ในแปลงท ค ณท าการส ารวจ หล งจากน นให เล อกต วอย างก อไผ แต ละ พ นธ ท พบในแปลงส ารวจและว ดเส นผ าศ นย กลางท ส งระด บอกของล าไม ไผ ท ม ขนาดใหญ ท ส ด ขนาดกลาง และขนาดเล กและค านวณหาค าเฉล ยของความส งระด บอกของไม ไผ แต ละพ นธ เพ อให สามารถค านวณค ามวลช วภาพโดยใช สมาการอโลม ทร ค ณต องว ดความส งของไม ไผ ด วย โดย ว ด 2-3 ล าในไผ แต ละกอและค านวณหาค าเฉล ยความส งของกอ โดยสร ป ส าหร บไม ไผ ค ณต อง 1. น บจ านวนก อไผ แต ละชน ดในแปลงต วอย าง 2. น บจ านวนของล าไม ไผ ในแต ละกอ 3. ว ดและค านวณค าเฉล ยเส นผ าศ นย กลางท ความส งระด บอกของไผ แต ละชน ด 4. ว ดและค านวณค าเฉล ยความส งของไผ แต ละ ชน ด

181 180 เคร องว ดความส งท สามารถหามาใช ได ส าหร บ Iphone, ipod และ ipad โปรแกรมว ดความส งท ม การพ ฒนาส าหร บใช ใน Ipone, ipod และ ipad ซ งใช ว ดความส งของ ต นไม ทและว ตถ ทรงส ง ค อนข างม ความถ กต อง เคร องว ดความส ง (Hypsometer) ของ Stefano Caschi) ราคา 3.99 เหร ยญ ihypsometer (พ ฒนาโดย Takuyo ITOH) ม ท งโปรแกรมให ใช ฟร และร น ihypsometer Pro ราคา 2.99 เหร ยญ ค ณสามารถหาดาวว โหลดได จาก ล งค ด งต อไปน iphone-appssearch.com 3. การว ดพ นธ พ ชท อย ช นล างและซากพ ช ป าไม ส วนใหญ จะม พ นธ พ ชช นล างซ งประกอบไปด วยพ มไม ขนาดเล ก สม นไพร และพ ชอ น ๆ ท ไม ใช ไม เช น กล วยป า ข ง ต นปาล ม เฟ ร น ไผ แคระ และหญ า นอกจากน ย งม กล าไม ซ งม ขนาดเล กกว า 130 เซ นต เมตรและม ขนาดของเส นผ าศ นย กลางเล กกว าต นไม ท ส ารวจ อย างไรก ตามหากว ากล าไม ม ความ หนาแน นและม จ านวนคาร บอนในระด บท มากพอ ควรม การส ารวจด วย พ นธ ไม ช นล างควรม การว ดใน แปลงย อยขนาดเล ก 4-5 แปลง พ นท ขนาด 1x1 เมตร ในแปลงต วอย าง (ด ภาพท 5 ด านบน) ในแต ละแปลงต องม ช อ ต าแหน งและข อม ลอ น ๆ บ นท กลงในแบบฟอร มส าหร บการส ารวจพ นธ พ ช ช นล างและซากพ ช

182 181 ภาพท 11 กรอบไม /ไม ไผ ส าหร บการเก บต วอย างพ ชช นล างและซากพ ช การเก บข อม ลในพ นท 1x1 ตารางเมตร โดยใช กรอบไม หร อไม ไผ วางลงบนพ น ให เป ดด านของกรอบ ด านหน งออกเพ อท ค ณจะได น าไปวางลงบนพ นได ง ายข น หากว าพ ชช นล างม กล าไม ท ส ง พ มไม หร อว า สม นไพร ให ต ดพ ชท อย ในกรอบส เหล ยมบนผ วด นท งหมดและน าไปใส ในถ งพลาสต ก และน าไปช ง ระว งอย า ให ด นและห นเข าไปด วย ส าหร บพ ชท อย ข างนอกกรอบไม แต ม ก งก านย นเข ามาในกรอบให ต ดก งไม ใน ส วนท ย นเข ามาในกรอบ (ให ต ดเฉพาะส วนท ย นเข ามาในกรอบเท าน นส วนท เหล อไม เอา) ให ช งน าหน กของต วอย างท เก บมาใหม โดยใช ตราช งสปร งและจดบ นท กข อม ลลงไปส าหร บแปลง ย อยท กแปลง หล งจากน นให น าข อม ลต วอย างท เก บรวบรวมมาเข าไปอบจนแห งเพ อด น าหน กแห ง การ อบแห งปกต ใช แผ นอบแห ง ใช อ หภ ม ประมาณ องศาเซลเซ ยส ให ช งหลาย ๆ คร งในช วงท พ ชก าล ง แห งจนกว าจะได น าหน กท คงท ความแตกต างของน าหน กต วอย างพ ชก อนและหล งท ท าให แห งแล วใช ส าหร บค านวณน าหน กแห งของต วอย างพ ชท อย ช นล างท งหมด ค ณไม ควรตากต วอย างพ ชใต แสงแดด เน องจากจะม ความช นจากอากาศเกาะอย ในส วนของซากพ ช หมายถ ง ส วนของพ ช เช น ก ง ใบ ดอก ผลไม ฯลฯ ท ร วงหล นลงมาและสะสม อย บนพ นด น ซ งอาจย งม ล กษณะสดหร อเน าเป อยไปส วนหน งแล ว ให เก บรวบรวมซากพ ชในแปลงขนาด 1x1 ตารางเมตร เช นก น และใช กระบวนการเด ยวก บการเก บพ ชช นล าง ให เก บซากพ ชท งหมดและให ช ง น าหน ก น าต วอย างแต ละแปลงย อยท าให แห งในต อบและว ดค าน าหน กแห ง หล งจากน นจะสามารถ ค านวณหาน าหน กแห งของซากพ ชได การว ดและข อม ลอ น ๆ ท งหมดต องบ นท กลงบนแบบฟอร มส ารวจด วย

183 182

184 ไม ตายและตอไม ถ าม ต นไม ท ย นต นหร อล มลงท แห งตายแล วม ขนาดเส นผ าศ นย กลาง ใหญ กว า 5 เซ นต เมตรข นไปหร อตอไม ท เหล อจากการท าไม ต องม การว ดด วย เช นก น เน องจากท งสองเป นแหล งรวม คาร บอนและเม อไม ตายเหล าน เน า เป อยก จะเป นแหล งปลดปล อย คาร บอน 5. การเก บต วอย างด น คาร บอนในด นจะม การว ดในห องทดลองเฉพาะ ในมหาว ทยาล ยหร อกรมป าไม จะม อ ปกรณ เหล าน อ อนท ค ณจะเก บต วอย างของด น ควรปร กษาหาร อก บห องทดลองก อนเพ อจะได ร ว าจะใช ด นปร มาณ เท าใดในการว เคราะห ท ได มาตรฐาน ส าหร บการค านวณคาร บอนท สะสมอย ในด น เราต องร จ กความหนาแน นของด นด วย โดยท วไปการ เก บต วอย างของด น 4 ต วอย างก เพ ยงพอแล ว ต วอย างด นท จะใช ส าหร บการค านวณหาความหนาแน น ต องเก บจากด นในพ นท ท ไม ถ กรบกวนและเก บให อย ในสภาพเด ม ในการจ ดเก บจ าเป นต องใช อ ปกรณ เก บ ต วอย างด น หร อ ซอยคอร (เป นกระบอกโลหะมาตรฐานขนาด 100 หร อ 300 ล กบาศก เซ นต เมตร ซ งจะ เก บด นไว ให อย ในสภาพเด ม (ไม อ ดหร อหลวม) ต วอย างของด นท เก บรวบรวมจากหล มท ใช ม อข ด จากส จ ดในแปลง (ด ภาพท 5) ให เก บต วอย างด น แต ละจ ดในท ศทางตามเข มนาฬ กา คนเก บต วอย างอาจใช จอบหร อเส ยมข ดหล มเป นร ปต วว โดยให ด าน หน งของหล มเป นแนวต ง ให เก บต วอย างด นในระด บความล ก 0-10 เซ นต เมตร เซ นต เมตรและ เซ นต เมตรตามล าด บ ในการใช ซอยคอร ค ณต องระว งไม ให รบกวนผ วด น หล งจากท ค ณข ดหล มเสร จแล วให ใช แปลงป ดเอาว ตถ ท อย บนผ วด นออก จากน นน าเอาซอยคอร กด ลงไปตามท ได บอกไปแล วและด งออกมา ให ปาดด นออกเสมอก บขอบซอยคอร ให ป ดซอยคอร อย างระว ง ด วยเทปกาวเพ อไม ให ด นหล ดออกมา ใส หมายเลขให ก บต วอย างด นและเข ยนอย างช ดเจนลงบนถ งพลาสต กท เก บด นต วอย าง บ นท ก หมายเลขและข อม ลท งหมดลงบนแบบส ารวจต วอย างด น

185 184

186 185 เราจ าเป นต องว ดคาร บอนในด นหร อไม? การต ดตามคาร บอนน นเป นการว ด ความเปล ยนแปลง ของคาร บอนสต อคเป นช วงระยะเวลา การว ด คาร บอนในด นอาจไป จ าเป นต องกระท าในการต ดตามคาร บอนตามก าหนดเวลาก ได เพราะคาร ฐอนใน ด นไม ม การเปล ยนแปลงเลย หร อ ม การเปล ยนแปลงน อยมาก ถ าด นอย ภายใต ร มไม จะม ก ต อเม อม การเปล ยนแปลงป าไม ไปเป นการท าการเกษตรแบบถาวรเท าน น ท คาร บอนในด นถ งจะม การ เปล ยนแปลง อ กอย างการว ดคาร บอนในด นม ค าใช จ ายส งมาก ซ งอาจไม ค มค าท จะท า ถ าหากผลท ออก แค ย นย นว าไม ม อะไรเปล ยนแปลง ค ณอาจว ดคาร ฐอนในด นหน งคร ง ในช วงเร มต นท าโครงการ เพ อท จะทราบเก ยวก บจ านวณคาร บอนสต อคในป าของค ณท งหมด หล งจากน นไม ต องท าอ ก ชาวอ การาฮ นและคาร บอน: การว ดคาร บอนในป าไม เจ าหน าท ของม ลน ธ เพ อการศ กษาการาฮ นว ดเส นรอบวงของต นไม ท กต นในแปลงต วอย าง 190 แปลง ท ม เส นผ าศ นย กลางมากกว า 10 เซ นต ข นไป โดยจดบ นท กข อม ลเส นรอบวงและช อของพ นธ ไม ลงในรายงาน และส งกล บไปให ท ส าน กงาน ต นไม แต ละต นม การทาส ท าหมายเลขเอาไว เพ อให ง ายต อการค นหาส าหร บการ ว ดในคร งต อไป แต โชคไม ค อยด ในป ท 3 เม อเจ าหน าท กล บเข าไปส ารวจอ กคร งพบว าม หมายเลขหลายอ นได ส ญหายไปโดยเฉพาะในป าสน เน องจากเปล อกไม หล ดลอกออกไป ซ งท าให เจ าหน าท ประสบป ญหาในการ จ าแนกต นไม พอสมควร แต พวกเขาก สามารถปฏ บ ต งานล ล วงไปได และได เร ยนร จากบทเร ยนด งกล าวโดย คร งต อไปเขาจะข ดเอาเปล อกของต นไม ออกก อนท จะทาส และท าเคร องหมายอ กคร งหน ง การใช แผ นป าย โลหะเป นว ธ ท ด กว าแต ม ราคาแพงและพอด ช วงน นแหล งท นท สน บสน นจากภายนอกก เพ งจะหมดลง ชาวบ านต ดส นใจว าจะว ดต นไม ท กๆ 3 ป เท าน น เพราะการว ดการเจร ญเต บโตของต นไม แต ละป อาจม ความแตกต างน อยเก นไปและยากท จะน ามาใช ในการว เคราะห งานในสนามถ าม ท มงาน 3 ท ม แต ละท มประกอบไปด วยคนงาน 3 คน ปกต จะใช เวลาในการท างาน ประมาณ 6 ส ปดาห การท างานถ าเป นท ราบจะท าได เร วข น แต ป าของชาวอ การาฮ นน นเป นพ นท ลาดช น และม พ ชช นล างข นอย หนาแน น เพ อท าตามข อเสนอแนะของเจ าหน าท โครงการเรดด พล สบางคน ได ม น กศ กษาจากมหาว ทยาล ยเข ามาจ ด วางแนวทางการเด นส ารวจพ นธ ไม (transect) 5 เส นทาง โดยไม ได ใส ใจก บแปลงป าท ได จ าแนกไว ก อนหน า น ถ งแม ว าเจ าหน าท บางคนมองว าควรต องน ามาพ จารณาร วมด วย น กศ กษาได น บจ านวนพ นธ ไม ตาม แนวเส นทางเด นส ารวจ พบว าในพ นท ป าไม ท ง 3 ประเภทม ความหลากหลายทางช วภาพค อนข างส ง ใน การท างานใช เจ าหน าท 5 คน และท าเสร จภายใน 1 อาท ตย ม น กศ กษาอ กกล มหน งท ได เข ามาก อนหน าน ได เก บต วอย างด นในพ นท หลายแหล งเพ อว ดปร มาณของคาร บอนในด น น กศ กษากล มน ใช เวลา 5 ว น พวกเขาได สอนเจ าหน าท ท องถ นเก ยวก บว ธ การเก บต วอย างด งกล าวด วย ม เจ าหน าท ของม ลน ธ 2 คน ใช เวลาอ ก 1 อาท ตย ในการเก บต วอย างด นเพ อส งให มหาว ทยาล ยว เคราะห ท ห องแล ปของมหาว ทยาล ย เก ยวก บค าคาร บอนในด น ด อกเตอร ลาสโก ได ท าการว ดป าท เหม อนก น และได ข อม ลจ านวนคาร บอนท อย ใต ผ วด นก บคาร บอนท อย บนผ วด นท ค อนข างถ กต อง เจ าหน าพ งพอใจก บข อม ลท ได ร บ ในบางแง อาจม การประมาณค าคาร บอน มากเก นไปแต ในบางแง ก อาจม การประมาณค าต าเก นไป ข อม ลท ได ก จะน ามาห กล างก น

187 การต ดตามคาร บอนและตรวจสอบข อม ลท จ ดเก บมา เพ อท จะได ทราบว าในป าของค ณม จ านวนคาร บอนเพ มข นหร อลดลงเท าไหร ค ณต องว ดค าเป น ช วง ๆ ตามปกต ว ธ น จะใช เป นฐานส าหร บการค านวณของคาร บอนเครด ตเช นก น หากว าเป นส งท ค ณ ต องการเน องจากเครด ตน นจะให ส าหร บคาร บอนท ถ กปกป องไม ให ม การระเหยออกไปหร อส าหร บ คาร บอนท ก กเก บเพ มข นในป าของค ณ ถ าค ณต องการท าเพ อว ตถ ประสงค ด งกล าวต องวางแปลงต วอย างถาวรและต ดหมายเลขต นไม ความถ ส าหร บการว ดการต ดตามคาร บอนข นอย ก บอ ตราการเจร ญเต บโตของป าไม แต ละแห ง ยกต วอย างเช น ป าโตเร วขนาดไหนและราคาในป าเขตร อน การต ดตามคาร บอนจ ดท าท ก ๆ 3 ป ถ า ค ณต องการท จะขายคาร บอนเครด ตค ณต องต ดตามว ดผลอย างสม าเสมอให สอดคล องก บมาตรฐาน การว ดคาร บอนท ค ณใช ความถ ของการว ดจะม การบรรจ ไว ในข อตกลงก บผ ซ อคาร บอนด วย

188 187 ตามท ได กล าวมาแล วในบทก อนหน าน ว ธ การตรวจสอบท ใช และการว ดท จ ดท าโดยผ เช ยวชาญจาก ภายนอกถ อเป นส วนหน งของมาตรฐานการว ดคาร บอน การตรวจสอบจะม การจ ดท าต งแต ช วงเร มต น หล งจากท ม การว ดคร งแรกก จะม การว ดตามช วงเวลาปกต ตลอดระยะเวลาการท าโครงการ มาตรฐานคาร บอน ต องการให ผ เช ยวชาญจากภายนอกตรวจสอบว าม การวางแปลงต วอย างถาวร หร อย งเพ อท จะได ว ดคาร บอนได อย างถ กต อง แนวทางการปฏ บ ต ท ด ของคณะท างานระหว างประเทศว าด วยการเปล ยนแปลงสภาพภ ม อากาศได เสนอว า ให ม การว ดซ าท ก ๆ 8-10 แปลงอย างเป นอ สระและเปร ยบเท ยบการว ดเพ อตรวจสอบหา ข อผ ดพลาด ถ าม ข อผ ดพลาดให ม การแก ไขและจดบ นท ก การว ดซ าในแปลงถาวรเป นการ ท าเพ อตรวจสอบว ากระบวนการท าม ความถ กต องเหมาะสม ให ตรวจสอบแปลงต วอย าง เปอร เซ นต ในช วงท ายของงานสนาม ข อม ลท รวบรวม ได จากภาคสนามในข นตอนน จะน าไปเปร ยบเท ยบก บข อม ลท จ ดเก บคร งแรก ถ าม ข อผ ดพลาดให ม การแก ไขและบ นท กไว ข อผ ดพลาดท พบให เข ยนเป นเปอร เซ นต ของท ก แปลง ท ม การตรวจสอบซ า เพ อประมาณความคาดเคล อนของการว ด (IPCC 2003: P ) ช. การว เคราะห ข อม ล : การค านวณคาร บอนสต อค หล งจากท ค ณเก บข อม ลสนามจากแปลงต วอย างท งหมดแล วค ณก สามารถท จะค านวณหาปร มาณ ของคาร บอนท ก กเก บในป าของค ณได 1. การค านวณคาร บอนในต นไม ข นตอนแรกค อการค านวณหามวลช วภาพของต นไม ท ค ณว ดมาแล ว ตามท ได กล าวมาแล วว าใน ส วนน สามารถท าได โดยการใช สมการ อโลม ทร (Allometry) อโลม ทร ค อ การศ กษาความ เปล ยนแปลงของส ดส วนต างๆ ของส งม ช ว ตตามการเจร ญเต บโตเหม อนก บส งม ช ว ตอ นๆ น กว ทยาศาสตร พบว าม ส ดส วนปกต ของต นไม (ความส ง เส นผ าศ นย กลาง ฯลฯ) ตามการเจร ญเต บโต ของต นไม น กว ทยาศาสตร ย งค นพบว าม ความส มพ นธ คงท ระหว างมวลช วภาพของต นไม ประเภทใด ประเภทหน งและม ต ท ส าค ญบางด าน (เช น เส นผ าศ นย กลางและความส ง) ของพ นธ ไม ด งน น น กว ทยาศาสตร จ งสามารถพ ฒนาสมการซ งแสดงถ งความปกต น และสามารถน าไปค านวณหามวล ช วภาพของพ นธ ไม ใดๆ ท ม การท าสมการและร ค าต างๆ แล ว เช น ความส ง เส นผ าศ นย กลาง ความ ถ วงจ าเพาะหร อความหนาแน นของไม

189 188 ป จจ ยท ส าค ญท ควรจะม การรวมเข าไปด วยค อ ความถ วงจ าเพาะของไม ซ งหมายถ ง ความหนาแน น ของไม หร อไม หน กเท าไหร ไม เน อแข งท หน กหน งท อนจะม ปร มาณคาร บอนมากกว าไม เน ออ อนท ม น าหน กเบาในขนาดท เท าก น ม สมการอโลม ทร หลายต วท ได พ ฒนาข นมา ปกต จะใช เส นผ าศ นย กลางของความส งระด บอก ความ ส งและความถ วงจ าเพาะ (ความหนาแน นของไม ) สมการอโลม ทร บางอย างถ กพ ฒนาข นมาส าหร บป า เฉพาะประเภท ซ งใช ความหนาแน นโดยเฉล ยของไม บางส ตรม การใช สมการแยกเฉพาะส าหร บล าต น ก ง และใบไม ในสมการอโลม ทร อ น จะใช เฉพาะเส นผ าศ นย กลางของความส งระด บอกเท าน นและไม ใช ความส ง เน องจากความส งของต นไม ปกต จะยากในการว ดและไม สามารถกระท าได ง าย สมการเหล าน ต งอย บนข อ ส นน ษฐานท ว าม ความส มพ นธ คงท ระหว างความส งและเส นผ าศ นย กลางของพ นธ ไม แต ละชน ด ว ธ น อาจม ป ญหาในสภาพอากาศท ม ล กษณะเฉพาะ ยกต วอย างเช น ป าท ได ร บผลกระทบจากระแสลมและพาย ท แรงเป นปกต ม ต นไม เต ย การค านวณหามวลช วภาพและคาร บอนท ใช ฐานของเส นผ าศ นย กลางอย าง เด ยวจะเป นการคาดคะเนท ส งเก นไป ด งน น สมการอโลม ทร ท ม ความแม นย าจะใช ความส งเส นผ าศ นย กลางและความถ วงจ าเพาะของไม ส าหร บการค านวณหามวลช วภาพของแต ละพ นธ ไม สมการอ ลม ทร ท ม ความแม นย าท ส ดค อต วท พ ฒนามาส าหร บพ นธ ไม แต ละประเภท แต สมการเหล าน สมการอโลม ทร ส าหร บป าเขตร อน สมการท งสามอ นด งต อไปน เป นสมการท พ ฒนาโดย Chave และคณะ (2005) ส าหร บป าไม ท แตกต างก น 3 ประเภท a) ป าแห งแล ง AGTB = x (pd 2 H) b) ป าช น: AGTB = x pd 2 H c) ป าช มน า AGTB = x (pd 2 H) d) ป าโกงกาง AGTB = x pd 2 H ABTG มวลช วภาพของไม เหน อพ นด น Above-ground tree biomass (เป นก โลกร ม kg) pความถ วงจ าเพาะของไม Wood specific gravity (เป นกร มต อล กบาศก เซ นต เมตร in g per cm3) D เส นผ าศ นย กลางของต นไม ท ความส งระด บอก Tree diameter at breast height (เป น ซ.ม in cm) H ความส งของต นไม Tree height (เป นเมตร in m) Source: Chave at al. 2005:p. 92f

190 189 ม แค พ นธ ไม ท ม ความส าค ญทางเศรษฐก จเพ ยงไม ก ชน ดเท าน น เน องจากต นไม ท เต บโตในส งแวดล อมท ม ล กษณะเฉพาะจะม ประเด นท คล ายๆ ก นโดยเฉพาะแนวทางการเจร ญเต บโต ด งน นจ งม การพ ฒนา สมการข นมาส าหร บป าไม ประเภทต างๆ ป จจ ยท ส าค ญท ส ดส าหร บการต ดส นใจเก ยวก บประเภทของ ป าไม ท พบในพ นท ป าเขตร อน ค อ ปร มาณของน าฝน ด งน นสมการต างๆ ท พ ฒนาข นมาจ งข นอย ก บ สภาพอากาศท แตกต างก น เช น ส าหร บป าท แห งแล งและม ความช นในเขตร อน สมการอ ลโลม ทร ท ค ณใช ข นอย ก บว าการค านวณน นต องการความแม นย าขนาดไหน ถ าต องการ การค านวณท ถ กต อง ค ณต องว ดเส นผ าศ นย กลางและความส ง และค ณต องใช สมการท พ ฒนาข นมา ส าหร บป าไม ในพ นท ของค ณ รวมท งตารางความหนาแน นของพ นธ พ ชท พบในป าของค ณ ซ งค ณ สามารถต ดต อขอจากกรมป าไม หร อ ว ทยาล ยป าไม หร อ สถาบ นตามมหาว ทยาล ยได ถ าสมการอ ลโลม ทร ส าหร บพ นท ไม ม ค ณสามารถใช สมการท วๆ ไป อย างเช นท Chave และคณะ พ ฒนามาตามกรอบข างบนได ส าหร บความหนาแน นของไม ให ไปด ข อม ลในตารางท อย ในภาคผนวกท 2 หร อบนเว บไซด ของ World Agroforestry Centre (ด ในกล องข อความด านล าง) เม อค ณหาสมการท ค ณต องการใช ในพ นท ของค ณแล ว ค ณสามารถจ ดท าไฟล ในตารางเอ กเซล ส าหร บใช ประมวลผลข อม ลท ค ณเก บมาจากแปลงต วอย างได ข อม ลความหนาแน นของไม ตารางเก ยวก บความหนาแน นของไม ในป าเขตร อนของเอเช ย อ ฟร กาและละต นอเมร กาม อย ใน ภาคผนวกของค ม อการด าเน นงานท ด เก ยวก บการใช ท ด น การเปล ยนแปลงการใช ท ด นและป าไม (LULUCF) ของคณะท างานระหว างร ฐบาลว าด วยการเปล ยนแปลงภ ม อากาศ ฐานข อม ลความหนาแน นของไม ในรายละเอ ยด (รวมท งช อไม ท องถ น) สามารถหาได จากเว บไซด ของ ส าน กงานภ ม ภาคของศ นย วนศาสตร สากลในเอเช ยตะว นออกเฉ ยงใต sea/products/afdbases/se/index.htm ฐานข อม ลในระด บสากลท ม ความหนาแน นของพ นธ ไม มากกว า ชน ด ม อย ในไฟล เอ กเซลท ถ าค ณไม สามารถหาข อม ลความหนาแน นของไม ส าหร บไม บางอย างท ม อย ในป าของค ณ ให ค ณพ ดค ย ก บสมาช กในช มชนท ม ประสบการณ มากท ส ดเก ยวก บไม ชน ดด งกล าว ซ งผ เช ยวชาญจะทราบว าไม ด งกล าวม ความแข งและหน กขนาดใด และน าไปเปร ยบเท ยบก บความหนาแน นของต นไม ท ค ณม และให ใช ข อม ลความหนาแน นด งกล าวแทนความหนาแน นของต นไม ท ค ณไม ม ข อม ล ความหนาแน นของไม ม หน วยเป นต น (t) /ล กบาศก เมตร (m 3 ) หร อ ก โลกร ม(kg) /ล กบาศก เมตร หร อ กร ม(g) /ล กบาศก เซ นต เมตร (cm 3 ) ข นอย ก บสมการท ค ณใช ในการเปล ยนแปลงค าความหนาแน นไม ยกต วอย างเช น สมการท ให มาด านบน ความหนาแน นของไม (ค าถ วงจ าเพาะ) จะม หน วยเป น กร ม/ ล กบาศก เมตร ค ณต องแปลงค าจาก t/m 3 หร อ kg/ m 3 ไปเป น g/ m 3 หร อกล บก น ไม เน ออ อนบางชน ดม ค าความหนาแน นระหว างหร อต ากว า 0.49 กร ม/ล กบาศก เซ นต เมตร ไม เน อแข ง ม ค าความหนาแน นระหว าง 0.49 และมากกว า 1 กร ม/ล กบาศก เซ นต เมตร

191 190 การจ ดท าสมการอโรม ทร ส าหร บว ดความส งของต นไม ด วยต วค ณเอง ถ าค ณสงส ยเก ยวก บความถ กต องของสมการท ใช เพ ยงค าเส นผ าศ นย กลางท ความส งระด บ อก (DBH) และค ณต องการท จะเอาค าความส งใส เข าไปด วยและต องการหล กเล ยงป ญหาท จะต องว ดต นไม ท กต น ค ณสามารถท จะพ ฒนาสมการส าหร บการว ดความส งของต นไม ใน ป าไม เฉพาะท ค ณเข าไปท างานได ในการลงม อท า ให ค ณว ดเส นผ าศ นย กลางท ส งระด บอกและความส งของต นไม ต น ในประเภทของป า/ช นของป า และให ค ณค านวณหาอ ตราส วนของเส นผ าศ นย กลาง ระด บอกและความส งของต นไม แต ละต นและว ดหาค าเฉล ยของต นไม ท งหมด ข อม ลน จะ เป นสมการท ใช ส าหร บการว ดความส งของต นไม ในป าประเภทด งกล าว ต นไม ท กต นท ม การ ว ดในแปลงต วอย าง ให ค ณใช เพ ยงค าของเส นผ าศ นย กลางระด บอกก พอ ซ งค ณสามารถท จะค านวณหาค าความส งของต นไม โดยใช สมการด งกล าว เราจะให ต วอย างง ายๆ เก ยวก บการจ ดท าและใช ตารางด งกล าวด านล าง ค ณสามารถใช สมการอ ล โลม ทร ของค ณเองในตารางเอ กเซล หร อ ใช โปแกรมการค านวณคาร บอนตามท ให มาในซ ด ก ได ถ าม นใช ได ก บพ นท ของค ณ ค ณแค ป อนข อม ลท โปรแกรมค านวณออกมาลงในตารางเอ กเซล ในย อหน าต อไปน เราจะให ต วอย างท ม การน าเอาสมการอ ลโลม ทร ไปใช ค านวณในตาราง ด งน นการ ค านวณจะท าโดยใช โปรแกรมเอ กเซลโดยตรง ไม ต องใช โปรแกรมอ น ซ งเราหว งว าจะช วยให ค ณสามารถ สร างตารางการค านวณของตนเองได โดยใช สมการของค ณเอง การจ ดเตร ยมตารางเอ กเซลส าหร บการค านวณคาร บอน ข นตอนต อไปน จะเป นการแสดงถ งการจ ดท าตารางเอ กเซลส าหร บการค านวณคาร บอน เพ อให เห น ภาพเราจะใช ไฟล เอ กเซล ช อ Carbon calculation exercise ตามท แนบมาในแผ นซ ด ประกอบ ม น จะอย ในโฟล เดอร ช อ Tools and exercises ในโฟล เดอร Carbon measurement and monitoring ให เป ดซ ท Trees (โดยคล กไปท แท กตรงม มซ ายด านล างของหน าต าง)

192 191 ข นตอนท 1 การรวบรวมสมการ เราต งใจท จะค านวณปร มาณคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าท ม อย ในแปลงต วอย าง ซ งเป นแนว ทางการว ดคาร บอนท ปฏ บ ต ก นโดยท วไป (ไม ใช เฉพาะแค คาร บอน) ซ งเราต องว ดมวลช วภาพ ซ งจะเป นฐานในการค านวณหาปร มาณคาร บอนและปร มาณของ คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ในการท าต องใช สมการด งต อไปน 1. สมการส าหร บการค านวณหาความส งของต นไม ของป าแต ละประเภทในแปลงต วอย าง (แต เราไม ต องการท จะว ดค าความส งของต นไม ท กต น ต องการว ดเพ ยงเส นผ าศ นย กลางท ส ง ระด บอกเท าน น) 2. สมการอโลม ทร ส าหร บประเภทของป าไม ในแต ละแปลงต วอย าง 3. สมการส าหร บปร มาณคาร บอนในปร มาณน าหน กแห งหร อมวลช วภาพ 4. สมการส าหร บการแปลงค าของคาร บอนเป นปร มาณคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ในต วอย างน เราจะใช สมการอโลม ทร ส าหร บการค านวณหาน าหน กแห งของต นไม ของป าด บแล ง ในประเทศไทย (Sukwong 2011: 4) ซ งจะใช สมการเฉพาะส าหร บล าต น ก งและใบไม แต เราจะไม ใช สมการท แยกด งกล าว เราจะใช สมการเพ ยงอ นเด ยวส าหร บต นไม ท งหมด เราจะให ต วอย างน เน องจากม รายละเอ ยดมาก WS = (dbh2h) WB = (dbh2h) WL = (dbh2h) WS, WB, and WL น าหน กแห ง (เป นก โลกร ม) ของล าต น ก ง และใบไม ตามล าด บ Dbh เส นผ าศ นย กลางท ความส งระด บอก (1.30 เมตรเหน อพ นด น) เป นเซนต เมตร h ความส งของต นไม ม หน วยเป นเมตร สมการส าหร บการค านวณความส ง (เป นเมตร) ค อ h = (85.6 dbh ) / ( dbh ) ค ณอาจส งเกตเห นว าสมการน ไม ม ม ต วแปรของค าถ วงจ าเพาะของไม (ความหนาแน นของไม ) ท งน เน องจากความหนาแน นโดยเฉล ยของไม ถ กรวมเข าไปในสมการอโลม ทร เร ยบร อยแล ว เม อค ณค านวณหามวลช วภาพได แล วค ณก สามารถค านวณหาปร มาณคาร บอนได จ านวน คาร บอนท อย ในมวลช วภาพจะม ความแตกต างก นเล กน อยระหว างพ นธ ไม แต ละชน ด และระหว างส วน ต าง ๆ ของต นไม (เช น ล าต น ก ง ใบ ฯลฯ) แต โดยท ว ๆ ไป คร งหน งของมวลช วภาพจะเป นคาร บอน

193 192 ซ งค ณแค หารจ านวนมวลช วภาพท เป นก โลกร ม โดยใช 2 หาร C = W T /2 C ค อ คาร บอน (เป นก โลกร ม) W T น าหน กรวมท งหมดของมวลช วภาพ (เป นก โลกร ม) เน องจากคาร บอนเครด ตจะค านวณเป นคาร บอนไดออกไซด และ 1 ต นคาร บอนจะม ค าเท าก บ 3.57 ต น ของคาร บอนไดออกไซด ค ณสามารถท จะค ณจ านวนคาร บอนท ค ณม โดยใช 3.57 (หร อถ าม ราคามากข นให ใช 44 หาร 12) แล วใช 1000 หาร ค ณก จะได ค าคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ค ณ ต องใช ค า 1000 หาร เน องจากว าเราค านวณน าหน กเป นก โลกร ม และคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า จะว ดโดยใช หน วยเป นต น CO 2 e = C x 3.56/1000 CO 2 e คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า (หน วยเป นต น) C คาร บอน (หน วยเป นก โลกร ม) ข นตอนท 2 การจ ดเตร ยมตารางเอ กเซล ข นตอนต อไปเป นการเตร ยมตารางในเอ กเซลโดยม แถวด งต อไปน 1. หมายเลขต นไม ให ค ณป อนหมายเลขต นไม ลงไป ข อม ลน จะอย ในแผ นส ารวจข อม ลท ค ณ ได จะเตร ยมมา ซ งม ข อม ลเก ยวก บค าการว ด ช อของต นไม ฯลฯ ในช วงท ม การส ารวจใน แปลงทดลอง 2. เส นผ าศ นย กลางความส งระด บอก (DBH): ในแถวน ให ป อนข อม ลท ค ณว ดค าของต นไม ใน แต ละต นลงไป (เป นเซ นต เมตร) 3. ความส ง : ให ค ณป อนสมการส าหร บความส งของต นไม (เป นเมตรซ งเราจะได อธ บายต อไป ว า เราจะใส สมการเข าไปอย างไร) 4. น าหน กแห งของล าต น (Dry biomass weight of stem (WS)) : ให ใส ส ตรอโลม ทร ส าหร บล าต นของต นไม (เป นก โลกร ม) ท น 5. น าหน กแห งของก ง (Dry biomass weight of branch (WB)) : ให ใส ส ตรอโลม ทร ส าหร บก งของต นไม (เป นก โลกร ม) ท น 6. น าหน กแห งของใบ (Dry biomass weight of leaves (WL)) : ให ใส ส ตรอโลม ทร ส าหร บใบของต นไม (เป นก โลกร ม) ท น 7. น าหน กแห งของต นไม ท งหมด Total dry biomass of tree (Wtotal): ให ป อนค า จ านวนรวมของน าหน กของต นไม ก ง และใบ(เป นก โลกร ม) ท น

194 ปร มาณคาร บอน : ให ใส สมการส าหร บปร มาณคาร บอนท น (หน วยเป นก โลกร ม) 9. คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า (CO 2 e) : ให ป อนสมการส าหร บการค านวณหา (CO 2 e) ท น ข นตอนท 3 ป อนข อม ลหมายเลขต นไม ค า DBH และสมการส าหร บความส ง ล าด บแรกให ป อนหมายเลขต นไม และค า DBH ของต นไม แต ละต น (หน วยเป นเซ นต เมตร) ล าด บ ถ ดไปให ใส สมการส าหร บความส ง เราทราบแล วว าสมการส าหร บความส งค อ h = (85.6 dbh ) / ( dbh ) การใส ค าสมการ ให เล อนเคอเซอร ไปท ช อง C3 และพ มพ สมการเข าไปในช องค าส ง จ าไว ว าว ธ การ เข ยนส ตรในเอ กเซล โดยใช ^, ให พ มพ ด งน =(85.6*(B3)^0.916)/( *(B3)^0.916) B3 หมายถ งค า DBH (ซ งค ณได พ มพ เข าไปในแถว B เร ยบร อยแล ว) หล งจากน นให ค ณค ดลอกข อม ลในช อง C3 แล ววางลงในช องข อม ลด านล างท แถว C เอ กเซลจะ ปร บปร งค าอ างอ งเป นค าของ DBH โดยอ ตโนม ต ในแถว B (ต วอย างเช น จะใช B4, B5, B6 ฯลฯ)

195 194 ข นตอนท 4 ป อนค าสมการอ ลโลม ทร ในการป อนสมการ ให ค ณด าเน นตามว ธ เด ยวก นของสมการความส ง อ นด บแรกให ใส สมการส าหร บ น าหน กแห งของล าต น สมการค อ : WS = (dbh2h) การป อนค าสมการให ค ณเล อนเคอเซอร ไปในช อง D3 และพ มพ สมการลงไปในช องค าส งด งน : =0.0509*(((B3)^2)*C3)^0.919 B3 หมายถ ง ค า DBH (ในแถวท 3) และ C3 เป นค าความส ง หล งจากท ค ณท าเสร จแล วให ค ดลอกค าจากช อง D3 และวางลงในช องท อย แถว D ด านล าง เอ กเซล จะปร บปร งค าอ างอ งเป นค า DBH และค าความส งในแถว B และ C โดยอ ตโนม ต (ต วอย าง จะใช B4 และ C4, B5 และ C5, B6 และ C6 ฯลฯ) ส าหร บสมการอโลม ทร อ ก 2 อ น (น าหน กแห งของก งและน าหน กแห งของใบ) ให ค ณท าว ธ เด ยวก น โดยป อนค าสมการส าหร บน าหน กแห งของก งใน แถว E และสมการส าหร บน าหน กแห งของใบในแถว F ท งสองสมการน ค ณต องอ างอ งถ งค า DBH และความส ง ซ งค ณต องใช อ างอ งในเซลในแถว B และ C ตามล าด บ ส าหร บน าหน กแห งของก ง ให พ มพ สมการด งต อไปน ลงในช อง E3: = *(((B3)^2)*C3) ^0.977 หล งจากน นให ค ดลอกข อม ลในช อง E3 และวางลงไปในช องด านล างของแถว E ส าหร บน าหน กแห งของใบให พ มพ สมการต อไปน ลงในช อง F3: =0.014*(((B3)^2)*C3)^0.669 หล งจากน นให ค ดลอกข อม ลลงในช องด านล างของแถว F

196 195 ข นตอนท 5: 5 ป อนสมการส าหร บน าหน กแห งของมวลช วภาพท งหมด ค า คาร บอน และคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท า ในแถว G (Wtotal) ค ณจะค านวณค าของน าหน กแห งท งหมดได เช น จ านวนรวมของน าหน ก แห งของล าต น ก ง และใบ ให พ มพ ข อความด งต อไปน ลงในช อง G3: =F3+E3+D3 หล งจากน นให ค ดลอกข อม ลในช อง G3 และวางลงในช องข อม ลด านล าง ในแถว H คาร บอน (Carbon) ค ณจะค านวณหาปร มาณคาร บอนของน าหน กแห งได ซ งจะเป น 50 เปอร เซ นต ของน าหน กแห ง ด งน นในช อง H3 ให พ มพ ด งน =G3/2 หล งจากน นให ค ดลอกส าเนาในช อง H3 และวางลงไปในเซลด านล าง อ นส ดท ายในแถว I ค ณจะค านวณหาคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าของน าหน กแห งท ค ณว ดมาได ท เราทราบค อ 3.66 ค ณด วย (ถ าให ม ความแม นย ามากข นให ใช 44 หาร 12 ค ณ) จ านวณของคาร บอน เน องจากเราต องเปล ยนค าเป นต น เราต องใช 1000 มาหาร ด งน นในช อง I3 ให พ มพ ด งน =H3*44/12/(1000) หล งจากน นให ค ดลอกข อม ลในช อง I3 และ วางลงในช องข อม ลด านล าง

197 196 ข นตอนท 6 การค านวณค ามวลช วภาพ คาร บอนและคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท าท งหมด ในข นตอนส ดท าย ค ณสามารถท จะค านวณหาค าของมวลช วภาพ คาร บอนและคาร บอนไดอ อก ไซด เท ยบเท าท งหมดท ม อย ในต นไม ของแปลงต วอย างได ด านล างของตาราง ให สร างแถวข นมา 1 แถว ส าหร บ มวลช วภาพของต นไม และ คาร บอนของ ต นไม ในแปลงต วอย างท งหมด Total tree biomass and tree carbon in sampling plot และแถวส าหร บ คาร บอนในต นไม ต อเฮคตาร Tree carbon per hectare ในแถว มวลช วภาพของต นไม และ คาร บอนของต นไม ในแปลงต วอย างท งหมด ให ป อนสมการ ส าหร บจ านวนรวมของมวลช วภาพของต นไม จ านวนรวมของคาร บอนของต นไม ท งหมด และจ านวน รวมของคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท าของต นไม ในแปลงต วอย าง ด งน นในช องด านล าง ค าส ดท ายของแถว G (Wtotal) ในต วอย างของเรา ค อช อง G76 ให ป อนสมการส าหร บจ านวนรวมของค าท งหมดของแถวน ในต วอย างของเรา น ค อจ านวนรวมของค า ท งหมดของฟ ลด G3 to G75 ส ตรท ใช ค อ: =SUM(G3:G75) ส าหร บคาร บอนของต นไม ท งหมดให ท าล กษณะเด ยวก น ค อ ป อนสมการส าหร บจ านวนรวมของ ค าท งหมดของคาร บอนต นไม ในต วอย างของเรา น ค อ จ านวนรวมของค าท งหมดในฟ ลด H3 ถ ง H75 ส ตรท ใช ค อ:=SUM(H3:H75) ส าหร บคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท าท งหมด ให ท าเหม อนก นอ กคร งหน ง โดยป อนสมการส าหร บ จ านวนรวมของค าท งหมดของคาร บอนไดอ อกไซด เท ยบเท า ในต วอย างของเรา น ค อจ านวนรวมของ ค าท งหมดของฟ ลด I3 ถ ง I75 ส ตรท ใช ค อ =SUM(I3:I75)

198 197 ข นตอนท 7 : การค านวณคาร บอนต นไม และคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าต อ เฮกตาร ล าด บส ดท ายค ณสามารถท จะค านวณหาคาร บอนของต นไม และคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ของต นไม ต อเฮกตาร ในพ นท แปลงต วอย างได ค ณสามารถท าได 2 ข นตอนค อ ล าด บแรกให แบ งคาร บอนและคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ท งหมดตามพ นท ของแปลงต วอย าง (เป นตารางเมตร ในต วอย างของเราจะใช 600 เมตร 2 ) ค ณจะได จ านวณของคาร บอนและคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท า ต อตารางเมตร หล งจากน นให ค ณด วย (เน องจาก 1 เฮกตาร ม ตารางเมตร) ส าหร บการหาค าของคาร บอนต นไม ต อเฮกตาร ให ค ณพ มพ ข อความ คาร บอนต นไม และ คาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าต อเฮกต าร ในแถว H โดยใช สมการด งน =(H76/600)*10000 และในการหาค าของคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าของต นไม ต อเฮกต าร ให ป อนข อความ คาร บอนต นไม และคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าต อเฮกตาร ในแถว H โดยใช สมการด งต อไปน = (I76/600)*10000

199 198 โปรแกรมการค านวณคาร บอน ม โปรแกรมง าย ๆ ท ถ กพ ฒนาข นมาและม อย ในซ ด ท แนบมาด วย ส าหร บการค านวณหา น าหน กแห งของมวลช วภาพและปร มาณคาร บอนของต นไม และไม ไผ ในป าเขตร อนแบบง าย ค ณจะพบซอฟแวร เฉพาะส าหร บ * ป าด บแล งและป าเต งร งท พบในภาคเหน อและภาคกลางของประเทศไทยและพ นท ใกล เค ยงในเขตเอเช ยตะว นออกเฉ ยงใต (ลาว พม า ก มพ ชาและเว ยดนาม) * ป าไม ประเทศต าง ๆ ตามปร มาณของน าฝนเช น ป าเขตร อนแบบแห งแล ง แบบช น และ แบบช มน า * ป าโกงกาง * พ นธ ไม ไผ ท พบโดยท วไป 4 ชน ด * ไม ไผ ท เจร ญเต บโตเป นกอหนา ซ งยากส าหร บการว ดเป นล า โปรแกรมด งกล าวจะให ค าแนะน าท จ าเป นส าหร บการใช งาน แทนท ค ณจะใช ตารางในเอ กเซลท ม สมการ ค ณสามารถใช โปรแกรมน ส าหร บการค านวณ และน าผลไปใส ในตารางเอ กเซล โปรแกรมด งกล าวถ กพ ฒนาโดยศ นย ฝ กอบรมป าช มชนภ ม ภาคเอเช ยแปซ ฟ ก เป น ภาษาไทย และม การแปลเป นภาษาอ งกฤษ ซ งได จ ดเตร ยมไว ให ก บพวกเราด วย ในท น พวก เราใคร ขอขอบพระค ณทางร คอปอย างย งท ให การช วยเหล อในเร องน การจ ดท าตารางเอ กเซลพร อมก บสมการความหนาแน นของไม จากต วอย างด านบนรวมท งโปรแกรมค านวณคาร บอนท อย ในซ ด จะม ค าเฉล ยของความหนาแน น ของป าไม แต ละประเภท ท ถ กพ ฒนาข นมา ซ งหมายความว าค ณไม จ าเป นต องหาค าของความหนาแน น ของไม ส าหร บต นไม แต ละพ นธ ท ค ณว ด อย างไรก ตามค ณอาจต องการใช สมการอโลม ทร เฉพาะท ถ กพ ฒนาส าหร บพ นท ของค ณหร อสมการท ถ กพ ฒนาข นมาใช ส าหร บประเภทของป าเขตร อนโดยท วไป (อย างเช น สมการท ถ กพ ฒนาโดย Chave และคณะและท ได น าเสนอไว ในกล องข อความด านบน) ถ าค ณใช สมการด งกล าวค ณต องเพ มแถวส าหร บความหนาแน นของต นไม แต ละชน ดท ค ณว ด ในการท าแบบฝ กห ด เราจะแนะน าค ณโดยการจ ดท าไฟล เอ กเซลซ งใช สมการอโลม ทร ส าหร บมวล ช วภาพของต นไม ในป าช มน า ท พ ฒนาโดย Chave และคณะ เพ อให เห นภาพเราได จ ดเตร ยมไฟล เอ กเซล

200 199 Carbon calculation exercise_wood density ซ งจะอย ในซ ด ในโฟเดอร อ นเด ยวก นก บต วอย างท ใช ด านบน สมการอโลม ทร ส าหร บป าช มน าท พ ฒนาโดย Chave และคณะ ค อ AGTB = x (pd2h)0.940 ABTG หมายถ ง มวลช วภาพของต นไม เหน อพ นด น (หน วยเป นก โลกร ม) P หมายถ ง ความถ วงจ าเพาะของไม (หน วยเป นกร ม/ล กบาศก เซ นต เมตร) D หมายถ ง เส นผ าศ นย กลางท ส งระด บอกของต นไม (หน วยเป นเซ นต เมตร) H หมายถ ง ความส งของต นไม (หน วยเป นเมตร) ไม เหม อนก บต วอย างท ผ านมาแล ว ค อ สมการน จะไม ให สมการท แยกเฉพาะส าหร บล าต น ก ง และ ใบไม ซ งถ กพ ฒนาข นมาส าหร บต นไม ท งหมด และในการค านวณต องการข อม ลท ม ต วแปรด งต อไปน เส นผ าศ นย กลางของต นไม (DBH, หน วยเป นเซ นต เมตร), ความส งของต นไม (H, หน วยเป นเมตร), ความ ถ วงจ าเพาะ/ความหนาแน นของไม (P, หน วยเป นกร ม/ล กบาศก เซ นต เมตร) ค ณต องท าคอร ร มส าหร บต วแปรแต ละต วเหล าน และแถวส าหร บการค านวณของมวลช วภาพ (W, ท ค ณใส สมการ) รวมท งแถวส าหร บคาร บอนในต นไม และคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าเหม อนก บต วอย าง ก อนหน าน ในแถวของมวลช วภาพ (W) ให ใส ส ตรสมการ : = * ((D3*(B3^2)*C3))^0.94 ให ใส ส ตรด งกล าวในเซลแรก (ตามต วอย างด านล าง ค อ เซล E3) หล งจากน นให ค ดลอกเซลด งกล าว แล ววางลงในเซลด านล าง

201 200 ในด านล างของตารางให เพ มแถวจ านวณรวมของมวลช วภาพคาร บอนและคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าและเพ มแถวของคาร บอนและคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าต อเฮกตาร ตามท ได อธ บายไว ใน ต วอย างก อนหน าน 2. การว ดคาร บอนส าหร บไม ไผ ม พ นธ พ ชหลายชน ดในป าแถบเอเช ยท เราย งไม ม สมการส าหร บการว ดพ นธ พ ชเหล าน ท งหมด แต ส าหร บไม ไผ ซ งม ขนาดของล าท คล ายก น (ล า ค อ ค าท ใช เร ยกไม ไผ แต ละต น) ค ณสามารถใช สมการอโลม ท ร ท ม อย ของไม ไผ ซ งส วนใหญ จะคล าย ๆ ก น สมการอโลม ทร ส าหร บไม ไผ สมการท ง 4 อ นด งต อไปน ถ กพ ฒนาข นมาใช ส าหร บพ นธ ไม ไผ ท พบในประเทศไทย (แหล งท มา ของข อม ล : Sukwong et.al. 2011) Thyrsostachyssiamensis Gamble (ไผ รวก) Wt = (dbh) Bambusapolymorpha (ไผ หอม หร อ wa-khe): WS = (dbh)2.58wb = (dbh)1.6

202 201 WL = (1.36)1.36 Bambusatulda (ไผ บง หร อwa-sue) WS = (dbh)2.48 WB = (dbh)1.9 WL = (dbh)0.68 Cephalostachyumpergracile (ไผ ข าวหลาม) WS = (dbh)2.35 WB = (dbh)1.72 WL = (dbh)1.45 Wt = น าหน กแห งของล าต น ก งและใบ (ก โลกร ม) dbh = เส นผ าศ นย กลางท ความส งระด บอก (1.30 เมตร) WS = น าหน กแห งของล าต น (ก โลกร ม) WB = น าหน กแห งของก ง (ก โลกร ม) WL = น าหน กแห งของใบ (ก โลกร ม) โปรแกรมค านวณคาร บอนส าหร บไม ไผ (อย ในซ ด ท แนบมาจะม สมการส าหร บ Bambusa told และไม ไผ อ ก 4 ชน ด Dendrocalameusgiganteus, Cephalostachyumpergracile, Gigantochloaalbociliata and Gigantochloadensa โปรแกรมด งกล าวจะค านวณหาน าหน กแห งและคาร บอนของ ไม ไผ แต ละล า ในการค านวณหาน าหน กแห งของกอไม ไผ ท อย ในแปลงต วอย าง น าหน กแห งของล าไม ไผ โดยเฉล ยให น าไปค ณก บจ านวนของล าไม ไผ ท ค ณน บในแต ละกอของพ นธ ไม ไผ ชน ดน น ๆ ให รวมน าหน กแห งของกอ ไม ไผ ท งหมดในแปลงต วอย าง ค ณก จะได ค าน าหน กแห งท งหมดของไม ไผ ในแปลงน น ในไฟล เอ กเซล Carbon calculation exercise ในซ ด ท แนบมาจะม ช อตารางว า Bamboo ซ งจะเป นต วอย างส าหร บการจ ดท าไฟล เอ กเซลและการค านวณหาคาร บอนในไม ไผ ซ งอย ในโฟล เดอร ช อ Tools and exercises และในโฟล เดอร Carbon measurement and monitoring ให เป ดช ท ไฟล Bamboo โดยคล กท แท กตรงม มซ ายด านล างของหน าต าง ในต วอย างจะใช สมการส าหร บ Bambusatulda ซ งจะม สมการแยกเฉพาะส าหร บล าต น ก งและ ใบไม ในแถวแรก (A) ให ป อนจ านวนของกอไม ไผ ท ค ณว ด ในแถวท 2 (B) ใส จ านวนลไม ไผ ท พบในกอน น ในแถวท 3 (C) ให ใส ค าเฉล ยเส นผ าศ นย ท ความส งระด บอก (dbh) ของล าไม ไผ ท น บในแต ละกอ

203 202 ในแถว D, E และ F ให ใส สมการส าหร บล าต น (WS) สมการส าหร บก ง (WB) และใบ (WL) ของ ไม ไผ แต ละล า ในแถว G ค ณจะได ค าของน าหน กแห งของไม ไผ ในแต ละล า (Wtotal/culm) ให ป อน สมการส าหร บการรวมผลของล าต น ก งและใบ (D, E, F) ในแถว H (Total W/clump) ให ค านวณน าหน กแห งท งหมดของกอไม ไผ ท งหมด โดยน าเอา น าหน กแห งของแต ละล าไปค ณ (W total/culm) ก บจ านวนของล า/กอ (แถว B จ านวนของล า ) ส าหร บการค านวณหาคาร บอนท งหมดและคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าให ค ณท าตามต วอย างท ได อธ บายส าหร บคาร บอนต นไม ก อนหน าน ในแถว I(Total C/clump) ค ณสามารถค านวณหาค าปร มาณคาร บอน (น าหน กแห งหารด วย 2) และในแถว J(CO2e (tons)) ค ณจะค านวณหาค าของคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าได (น าหน กของ คาร บอนในแถว I ค ณก บ 44 หาร 12 และหารด วย 1000) ล าด บส ดท าย ด านล างของตารางให สร างแถวส าหร บจ านวนรวมของคาร บอนในแปลงต วอย าง และแถวส าหร บจ านวนของคาร บอนและคาร บอนไดออกไซด เท ยบเท าต อเฮกตาร