Pomiędzy. Між Между Between Zwischen Entre. Polonistyczno-Ukrainoznawcze Studia Naukowe 1/2015

Transcription

1 Pomiędzy Між Между Between Zwischen Entre Polonistyczno-Ukrainoznawcze Studia Naukowe 1/2015

2 Rada Programowa / Program Committee Ołena Bondarewa (Uniwersytet im. Borysa Hrinczenki w Kijowie), Łarysa Briuchowec ka (Narodowy Uniwersytet Akademia Kijowsko-Mohylańska, Kijów), Marcin Cieński (Uniwersytet Wrocławski), Krzysztof Czyżewski (Ośrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodów, Sejny), Dobrochna Dabert Bakuła (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Wojciech Dudzik (Uniwersytet Warszawski), Hanna Gosk (Uniwersytet Warszawski), Jaroslaw Harasym (Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki we Lwowie), Wiktor Kołesnyk (Narodowy Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie), Dariusz Kosiński, (Uniwersytet Jagielloński, Kraków / Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa), Natalia Malutina (Narodowy Uniwersytet im. Illii Miecznikowa w Odessie), Ryszard Nycz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), Rostysław Pyłypczuk (Narodowy Uniwersytet Teatru, Kina i Telewizji im. Iwana Karpenki-Karego / Narodowa Akademia Sztuki Ukrainy, Kijów), Dobrochna Ratajczakowa (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Włodzimierz Staniewski (Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice ), Łeonid Uszkałow (Narodowy Uniwersytet im. Wasyla Karazina w Charkowie), Łarysa Wachnina (Instytut Historii Sztuki, Folkloru i Etnologii im. Maksyma Rylskiego Narodowa Akademia Nauk Ukrainy w Kijowie). Redaktor Naczelna / Editor-in-Chief Agnieszka Matusiak (Uniwersytet Wrocławski) Zespół Redakcyjny / Editorial Staff Ireneusz Guszpit (Uniwersytet Wrocławski) Bohdan Kozak (Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki we Lwowie) Natalia Teres (Narodowy Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie) Sekretarze / Editorial Assistants Marcin Gaczkowski Maja Harbuziuk Aniela Radecka Redakcja Językowa / The Language Editor Jędrzej Olejniczak (język angielski) Iryna Protsyk (język ukraiński) Lista recenzentów dostępna na stronie internetowej czasopisma: Projekt graficzny O!Studio Magdalena Kocińska

3 uniwersytet wrocławski wydział filologiczny Pomiędzy Між Между Between Zwischen Entre Polonistyczno-Ukrainoznawcze Studia Naukowe 1/2015 Redakcja naukowa Ireneusz GUSZPIT Agnieszka MATUSIAK Wrocław 2015

4 Ilustracja na okładce: fotolia_ by beerlogoff Copyright by Wydział Filologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2015 Podstawowa wersja czasopisma: elektroniczna eissn Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Adres Redakcji Zakład Ukrainistyki Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytet Wrocławski ul. Pocztowa Wrocław Polska Tel.: Fax: between.uwr@gmail.com

5 Spis treści Słowo od redakcji Ireneusz Guszpit, Agnieszka Matusiak Pomiędzy to Zamiast wstępu Krzysztof Czyżewski Kultura i solidarność Historia i społeczeństwo Микола Щербак, Надія Щербак Національне питання в Україні у ХІХ на початку ХХ ст. очима російських чиновників Marcin Gaczkowski Dziesięć lat później. Ukraińskie życie polityczne Lwowa w 1928 roku Юрій Сорока Депортація польського населення з території УРСР рр Сергій Дегтярьов Причини порушень і зловживань у бюрократичному середовищі Російської iмперії кінця ХVIII першої половини ХІХ ст. та їхнє відображення серед українських чиновників Dorota Jarząbek-Wasyl Uniwersytet zdrowia w Kosowie. O działalności Apolinarego Tarnawskiego Teatr. Sztuka Henryk Jurkowski Wertep Майя Гарбузюк Бунт Хмельницького Алоїзa Гонзаги Жулковського перша драма про українського гетьмана на польській сцені ХІХ ст Уляна Рой До історії постановки драми Війт заламейський на сцені українського народного театру товариства Руська Бесіда (переробка Івана Франка з п єси Педро Кальдерона Саламейський алькальд)

6 6 Spis treści Marta Zambrzycka Ciało cierpiące jako widowisko w malarstwie Igora Podolczaka i Wasylija Cagolowa Etnografia. Folklorystyka Ірина Тарасюк Народне богослов я людської діяльності та праці в українських приказках і прислів ях Світлана Лещинська Питання функціональності та виконавства українських і польських танцювальних пісень Тетяна Козаченко Внесок польських дослідників у вивчення народної медицини українців (друга половина xix перша половина xx ст.) Literaturoznawstwo Олександр Кирильчук Жінка в українській історичній белетристиці х років Святослав Пилипчук Сік українських пісень народних, перетворений в кипучу кров поета : Франкове прочитання Шевченкового Перебенді Микола Крупач Перший та другий поети Празької школи : проблема автентичності свідчень авторитетних митців Тетяна Гребенюк Трансформація прийомів детективної оповіді в романі Оксани Забужко Музей покинутих секретів Ольга Шаф Ґендерна специфіка реалізації опозиції я інший у поезії Сергія Жадана та Маріанни Кіяновської Людмила Тарнашинська Між реальністю і міфом: дискурс окциденталізму. Міжкультурні рефлексії та досвід дотикальності Олена Галета Українська література: між Україною і літературою Олена Ткачук Ґендерні аспекти творчості Джозефа Конрада в англомовних розвідках Językoznawstwo Оксана Богуш Між національними та інтернаціональними тенденціями термінотворення: формування української астрономічної термінології наприкінці ХІХ на початку ХХ століття

7 Spis treści 7 Олена Дюндик Прецедентні імена як інструмент мовної гри у словотворенні (на матеріалі романів Євгена Пашковського) Przemysław Jóźwikiewicz Ukraińskie słownictwo informatyczne wobec wpływów języka angielskiego i rosyjskiego przegląd wybranych postów forum internetowego Domivka.Net Recenzje Анна Урсуленко Ольга Барабаш-Ревак, Мовний образ парубка в українських фольклорних і етнографічних текстах, Львів: Ла Піраміда, 2013, с

8

9 Table of Contents From the Editor Ireneusz Guszpit, Agnieszka Matusiak Between Instead of Introduction Krzysztof Czyżewski Culture and solidarity History and Society Mykola Shcherbak, Nadiya Shcherbak The national question in Ukraine in the XIXth early XXth century through the eyes of the Russian officials Marcin Gaczkowski Ten years after. Ukrainian political life in Lviv in Yuriy Soroka Deportation of the Polish population from the territory of USSR Serhiy Dehtyar ov Causes of the violations and abuses in the bureaucratic environment of the Russian Empire in the late XVIII early XIX centuries and its displays it occurrences among the Ukrainian officials Dorota Jarząbek-Wasyl Health University in Kosów. About the work of Apolinary Tarnawski Theatre. Art Henryk Jurkowski Vertep Mayya Harbuzyuk Khmelnytsky s uprising written by Aloyizy Honzaha Zhulkovskyi is the first drama about Ukrainian hetman on the Polish stage of the 19th century Ulyana Roy To the History of Staging The Mayor of Zalamea on the Stage of Rus (Ukrainian) National Theater of the Society Ruska Besida (the Rehash of Frankо from the Play of Pedro Calderon The Mayor of Zalamea )

10 10 Table of Contents Marta Zambrzycka Suffering body as a spectacle in paintings of Igor Podolchak and Vasily Cagolov Ethnography. Folklore Iryna Tarasyuk Popular theology of human activity and labour in Ukrainian sayings and proverbs Svitlana Leshchyns ka Questions of functionality and specifics of performance of Ukrainian and Polish songs for dance Tetyana Kozachenko The contribution of Polish researchers in the study of Ukrainian folk medicine (from second half of XIX century to the first half of XX century) Literary Studies Oleksandr Kyryl chuk The woman in Ukrainian historical belles-lettres s Svyatoslav Pylypchuk Sap of Ukrainian Folk Songs, Transformed into the Poet s Ebullient Blood : Franko Reception of Shevchenko s Perebendia Mykola Krupach First and second poets Prague school : the problem of authenticity evidence reputable artists Tetyana Hrebenyuk Transformation of the detective narration devices in the Oksana Zabuzhko s novel The Museum of Abandoned Secrets Ol ha Shaf The gender specificity of the realization of the I Other opposition in the lyric poetries by S. Zhadan and M. Kijanowska Lyudmyla Tarnashyns ka Between Reality and Myths: Discourse to Occidentalism. Cross-Cultural Reflections and Contiguity Experience Olena Haleta Ukrainian Literature: Between Ukraine and Literature Olena Tkachuk Gender aspects of creativity by Joseph Conrad in English studies Linguistics Oksana Bohush Between national and international trends of terms: formation of Ukrainian astronomical terminology terminology in late nineteenth and early twentieth century Olena Dyundyk Precedent names as a means of language games in word-formation (on the basis of Eygen Pashkovsky s novels)

11 Table of Contents 11 Przemysław Jóźwikiewicz Ukrainian IT vocabulary against the influences of English and Russian the review of selected posts from Domivka.NET Internet forum Reviews Anna Ursulenko Ольга Барабаш-Ревак, Мовний образ парубка в українських фольклорних і етнографічних текстах, Львів: Ла Піраміда, 2013, с

12

13 Słowo od redakcji Pomiędzy to Pomiędzy to stan obecności wędrowca. Dla wędrującego po górach takim szczególnym miejscem potwierdzającym ów stan bywa przełęcz. Gościniec opada w obie strony w dół, w obie strony spływa woda i to, co tutaj w górze znajduje się blisko przy sobie, odnajdzie w końcu drogę w dwa różne światy. Mała kałuża, w którą wdepnąłem butem, ścieka na północ, woda z niej dotrze do dalekiego zimnego morza. Natomiast śnieg z położonego niedaleko spłachetka topnieje i kapie na południe, ta woda popłynie ku liguryjskim albo adriatyckim wybrzeżom do morza, które sięga Afryki. Ale wszystkie wody świata odnajdą się znowu, Ocean Lodowaty i Nil zmieszają się w wilgotnych lotnych chmurach. Topograficzne podziały odsłaniają Hessemu rzeczywistą jednię doświadczanego świata, jednię wyższego rzędu. W poemacie T.S. Eliota pomiędzy: ideę i rzeczywistość, zamiar i dokonanie, koncepcję i kreację, wzruszenie i odczucie, pożądanie i miłosny spazm, potencjalność i egzystencję, esencję i owoc jej pada cień. Czym jest? Przywołaniem w pamięci wydrążonych ludzi skrytego w jaskini Platona ideału? Potrzebą czynu? Wezwaniem do samookreślenia? W świetle teorii Karla Poppera żyjemy w trzech światach. Pierwszy z nich to świat fizyczny, do którego substancjonalnie my sami należymy. Drugi z tych światów to świat duchowy, świat stanów umysłowych. I wreszcie trzeci autonomiczny świat idei, świat teorii samych w sobie, ich logicznych relacji, argumentów i sytuacji problemowych samych w sobie. Jak zauważa filozof, nie możemy być nieobecni w którymkolwiek z tych światów: zawieramy się w każdym z nich z osobna i we wszystkich trzech jednocześnie. Sytuacja ta określa naszą pozycję jako bycie pomiędzy. A zatem pomiędzy to rodzaj postrzegania, który umożliwia konstruowanie możliwie kompletnych, nasyconych szczegółami obrazów. Opisywanie rzeki z jednego brzegu, z jednej perspektywy, nie daje podstaw do uczciwych i kompetentnych wypowiedzi na temat jej nurtu, intensywności prądów, zdradzieckich wirów, kształtu koryta i harmonii krajobrazu. Trzeba być pomiędzy Pomiędzy to tytuł polsko-ukraińskiego czasopisma, które za cel stawia sobie takie właśnie dokumentowanie, opisywanie, analizowanie oraz interpretowanie

14 14 Słowo od redakcji przeszłości i teraźniejszości dwóch sąsiadujących z sobą narodów, które historia niejednokrotnie stawiała w sytuacji pomiędzy. *** W naszym zaproszeniu do publikacji chcieliśmy szczególnie zwrócić uwagę na aspekt ukrainoznawczy. Spoglądając na wydarzenia rozgrywające się na Ukrainie od końca 2013 roku, widzimy, jak bardzo status pomiędzy wpisany jest w istotę jej istnienia. Dlatego termin pomiędzy potraktowaliśmy jako słowo klucz, intelektualną prowokację mającą na celu zachęcić do przyjrzenia się ukraińskiej historii, literaturze, sztuce, a także teatrowi i dramatowi i spróbować wydobyć z nich rudymentarne wyznaczniki ukraińskiej narodowej, społecznej i kulturowej tożsamości, wyłaniającej się z czasoprzestrzeni bycia pomiędzy: Wschodem a Zachodem, Rosją a Polską, imperium a kolonią, centrum a peryferiami, okcydentem a narodnictwem, miastem a wsią, kulturą a naturą, językiem ukraińskim a językiem rosyjskim, kulturą wysoką a kulturą masową i popularną, pamięcią a zapomnieniem, totalitaryzmami, pomarańczową rewolucją a Euromajdanem, władzą a opozycją etc. Ireneusz Guszpit i Agnieszka Matusiak

15 Zamiast wstępu Krzysztof Czyżewski 1 Kultura i solidarność Człowiek, który znalazłby się sam we wszechświecie, nie miałby żadnych praw, ale miałby powinności. Simone Weil, Zakorzenienie Powracamy do solidarności, jak wędrowcy powracają do domu z dalekiej podróży ścieżkami wolności. Stworzyliśmy dla wolności kartezjański światopogląd z ludzkim ja w centrum, stworzyliśmy dla niej systemy: państwowy (w służbie niepodległości narodowej), polityczny (z władzą ustanawianą wolną wolą większości obywateli) i gospodarczy (oparty na własności prywatnej i wolnym rynku), wreszcie stworzyliśmy kulturę sytuującą w centrum niczym nieskrępowane ego artysty-demiurga. Potrzeba było czasu, abyśmy zrozumieli, że wolność bez równości i braterstwa niesie zniewolenie. W suwerennych państwach narodowych zaczęliśmy czuć się zagrożeni wewnętrzną i zewnętrzną przemocą ze strony tych, którzy na własnej skórze doświadczyli braku solidarności i których nauczyliśmy, że świat wieczną walką o swoje stoi. W świecie postępu cywilizacyjnego i rosnącego dobrobytu, co wiązaliśmy z demokracją oraz liberalizmem kulturowym i gospodarczym, doświadczamy coraz głębszych podziałów społecznych, konfliktów kulturowych i rozpadu więzi międzyludzkich. W imię wolności narodów i emancypacji jednostki buntowaliśmy się przeciw zbiorowym formom zniewolenia, takim jak kolonialny imperializm, państwo represyjne, konwenanse obyczajowe czy tradycje kulturowo-religijne. Poszerzając nieustannie pole wolności indywidualnej, zaczęliśmy poznawać gorzki smak alienacji, egoizmu i samotności wśród innych, a także depresji, tej najbardziej rozpowszechnionej choroby społeczeństw liberalnych. Trzeba było tego doświadczenia współczesności, abyśmy uświadomili sobie, że człowiek rodzi się dla wolności, ale staje się prawdziwie wolny dopiero wtedy, gdy dobrowolnie potrafi z niej zrezygnować. 1 Adres do korespondencji: Ośrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodów, ul. Piłsudskiego 37, Sejny. kris@pogranicze.sejny.pl

16 16 Krzysztof Czyżewski Kultura i solidarność Dlatego powracamy do solidarności. W reakcji na nieskuteczność, by nie powiedzieć bezradność państw narodowych wobec niektórych wyzwań współczesnego świata, takich jak globalne ocieplenie, bezpieczeństwo, bieda czy wykluczenie, szukamy ponadnarodowych form demokracji i globalnych sposobów zarządzania nią. Inicjatywy takie, jak Interdependence Movement 2 szans na przyszłość upatrują w rosnącej roli miast jako współpracujących z sobą autonomicznych podmiotów, których domeną jest współzależność, a nie jak w przypadku państw narodowych niezależność. Traktuje o tym ostatnia książka Benjamina Barbera o wymownym tytule: If Mayors Ruled the World. Jednak powroty do dziewiętnastowiecznych idei solidaryzmu (fr. solidaire), głoszących wspólnotę interesów ludzi ponad podziałami (wówczas głównie klasowymi), znajdują posłuch również pośród tych, którzy zamiast wszystkich ludzi wolą mówić swoich ludzi, po raz kolejny w historii nadając tym ideom ton nacjonalistyczny i faszyzujący, który w naszym coraz bardziej wielokulturowym świecie brzmi złowieszczo. W 2011 roku, jak tylko ruszyła fala protestów od amerykańskiego Occupy Wall Street po hiszpańskie Indignados, organizatorzy ruchu oburzonych zabiegali o wsparcie Lecha Wałęsy. Zaproszenie przywódcy Solidarności do Parku Zuccotti ego na dolnym Manhattanie (choć zostało przyjęte, do wizyty ostatecznie nie doszło) odsyła nas jednak do zupełnie innego kontekstu niż o siedem lat wcześniejsza jego obecność na Majdanie Nezależnosti (Placu Niepodległości) podczas ukraińskiej pomarańczowej rewolucji. W Kijowie Wałęsa był symbolem antyreżimowej walki o niepodległość i demokrację, podczas gdy w Nowym Jorku symbolizował solidarność społeczną i walkę z neoliberalną autokracją. W łonie polskiego ruchu Solidarności nurty niepodległościowy i społeczny łączyły się z sobą. O ile jednak dzisiaj trudno podważyć fakt, że ruch ten przyniósł Polsce wolność i demokrację, o tyle wielu kwestionować będzie jego zwycięstwo w sferze solidarności społecznej. Niezależnie od tego, jak oceniać będziemy dorobek polskiej Solidarności oraz innych ruchów wolnościowych i społecznych w świecie w ostatnich dekadach, doświadczenie zaangażowanych w nie osób i społeczeństw mówi, że suwerenność państw i wolność jednostki nie niosą z sobą automatycznie międzyludzkiej solidarności, a to ona właśnie na progu XXI wieku staje się dla nas największym wyzwaniem. Zresztą nie tylko międzyludzkiej, bo wszystkie żywe istoty i cała Ziemia, którą czynimy sobie poddaną, domagają się od nas empatii. Wiemy już, że wolność może zniewalać, tak jak wiemy również, że równość i miłość bliźniego mogą być realnym fundamentem wolności jednostek i wspólnot. To są kwestie zasadnicze, które musimy rozważyć dzisiaj, pytając o kulturę i solidarność. Kultura, którą dziedziczymy po ostatnich dwóch stuleciach i uprawiamy współcześnie, dobrze się czuje w sferach wolności i niezależności. Obecnie dołączyła do nich także sfera różnorodności kulturowej, rozumianej jako unikatowe bogac- 2 Ruch zainicjowany przez Benjamina Barbera, zmierzający do zaangażowania miast w rozwiązywanie globalnych problemów i stworzenia Globalnego Parlamentu Burmistrzów.

17 Kultura i solidarność Krzysztof Czyżewski two języków i lokalnych tożsamości, domagające się ochrony przed unifikującą globalizacją. Kultura tworzona na matrycy epoki przemysłowej, modernistycznego indywidualizmu i światopoglądu oświeceniowego, dobrze współgrała z wolnościowymi zrywami narodów, a także kształtowaniem się na ich gruncie nowoczesnych państw i tożsamości oraz z budowaniem Unii Europejskiej pod hasłem jedności w różnorodności. Szczególnie dla narodów przez całe stulecia pozbawionych państwowości stanowiła prawdziwą i często jedyną ostoję ducha i przetrwania. I dzisiaj jeszcze istnieją takie miejsca na mapie świata, gdzie ta właśnie misja kultury nie została wypełniona. Nie zmienia to jednak faktu, że sam wolnościowy aspekt, podobnie jak stanie na straży zróżnicowania i poszanowania odmienności, nie wyczerpują już dzisiaj misji kultury zaangażowanej w najważniejsze sprawy naszego czasu. Dla globalizującego się i coraz bardziej współzależnego świata najważniejszym wyzwaniem staje się solidarność obejmująca całość relacji człowieka zarówno z innymi ludźmi, jak i z naturą. A głęboka solidarność potrzebuje głębokiej kultury. Człowiekowi nowej epoki jeśli nie doprowadzi do katastrofy, ulegając narastającym po raz kolejny siłom ksenofobii i egoizmu prawdziwe wyzwolenie przyniesie empatia, o którą będzie walczył z taką samą determinacją i odwagą, jak wcześniej o wolność, i którą będzie w sobie kształtował, nie uciekając od wolności, lecz dobrowolnie się jej wyrzekając, albo też co na jedno wychodzi mądrze się nią dzieląc. Zapowiada to całkowitą zmianę paradygmatu kulturowego. Trudno sobie jeszcze w pełni uświadomić przełom, na którego progu obecnie się znajdujemy, i jakie będą jego konsekwencje dla twórczości artystycznej i praktyk kulturowych. Zmiany, jakie najwyraźniej dzisiaj dostrzegamy, dotyczą możliwości oferowanych przez nowe media i technologie oraz tego, jak one oddziałują na tworzenie i odbiór współczesnej kultury. Jednak rzeczywista rewolucja w kulturze, której nowoczesna technika jest jedynie podatnym instrumentem, dokonuje się poprzez coraz silniejszą obecność Innego w naszym życiu. Już nie kartezjańskie ja, lecz druga osoba, ty, sytuować się będzie w centrum naszego światoobrazu. Kultura ego-centryczna jest dzisiaj kulturą wyczerpania. Stajemy się w coraz większym stopniu jednostkami i społecznościami dialogicznymi, a nawet polilogicznymi, skoro w rozmowie toczonej za wspólnym stołem słyszalnych jest więcej głosów niż tylko drugiej strony. Od kultury oczekujemy interaktywności, współtworzenia, interdyscyplinarności na równi z egalitarnością i nowatorstwem. Coraz mniej satysfakcjonuje nas uczestniczenie w kulturze w pozycji biernych odbiorców, a coraz bardziej chcemy być auktorami zarazem autorami i wykonawcami swoich idei i dążeń. Jesteśmy na początku długiego procesu, nie znamy jeszcze arcydzieł kultury głębokiej, ale wyczuwamy wyraźnie, że to nie przekraczanie kolejnych tabu ograniczających wolność jednostki i nie manifestacja odmienności czyni współczesną sztukę awangardową, lecz poszukiwanie nowych, autentycznych form wyrazu dla spotkania z Innym. Rozumiemy jednocześnie, że ksenofilia, którą uczymy się pie- 17

18 18 Krzysztof Czyżewski Kultura i solidarność lęgnować w nowoczesnym ogrodzie kultury, nie jest jedynie pracą skierowaną na zewnątrz nas, ku innym. Wychylenie ku Innemu, możliwe jedynie poprzez przekroczenie siebie samego, stwarza nas samych, prowadzi ku pełni naszego osobowego istnienia i konstytuuje naszą tożsamość równie silnie, jak w poprzedniej epoce czyniła to przynależność narodowa, a jeszcze wcześniej klasowa czy plemienna. Dlatego solidarność stawia najpoważniejsze wyzwanie przed kulturą czasu przełomu, szukając dla wolności oparcia i legitymizacji we współ-tworzeniu, współ-odpowiedzialności, współ-zależności, współ-pracy i współ-czuciu. Tworząc z gronem przyjaciół ze środowiska teatru awangardowego zespół Pogranicze, który powołał do istnienia Fundację, Ośrodek Kultury w Sejnach i Międzynarodowe Centrum Dialogu w Krasnogrudzie, od początku czyli od roku 1990 musiałem się zmierzyć z nieprzystawalnością myślenia o kulturze, warsztatu artysty i narzędzi praktykowania kultury do pracy, która była przed nami do wykonania, albowiem naszym zadaniem nie było kontynuowanie kultury wolnościowej, podziemnej i alternatywnej z poprzedniej, PRL-owskiej epoki. Nie zamierzaliśmy bronić polskości na Kresach ani też budować jakiejkolwiek innej twierdzy obronnej. Wiele zrobiliśmy dla i wspólnie z rozmaitymi mniejszościami i ludźmi odmiennymi ze względu na swój język, wyznanie, narodowość, wiek, status społeczny czy obyczajowość, ale również i to nie stanowiło trzonu naszej pracy. Chcieliśmy budować międzyludzką i międzykulturową tkankę łączną, tu i teraz, w konkretnych społecznościach lokalnych, na bolesnych pograniczach, pełnych pozrywanych mostów, traumatycznych pamięci i zadawnionych konfliktów, odrębnych mitologii narodowych i raniących sąsiadów mitów wolnościowych. Oczywiście, że często przychodziło nam przełamywać różne tabu, zmagać się z uprzedzeniami i różnymi formami ideologicznego zniewolenia, a więc działać na polu poszerzania wolności i niezależności kultury. Ale też nigdy na tym nie poprzestawaliśmy. Nie robiliśmy akcji w miasteczku typu performance czy festiwal, po czym jechaliśmy do kolejnego miasta albo na inny festiwal. Pozostaliśmy tam na zawsze, a w związku z tym istotne dla nas były więzy międzyludzkie, to, co staje się następnego dnia po wieczorze z poezją czy muzyką, w długim trwaniu, co jest kultywowane i rozwija się w procesie, co osadza w życiu esencję. Tak rozumieliśmy kontunuowanie dzieła Solidarności po 1989 roku. Naszym imieniem odpowiadającym etosowi solidarności było pogranicze, obejmujące całą wspólnotę, z granicami przebiegającymi w jej wnętrzu i mostami niezbędnymi jej do życia. Nie mieliśmy jednak kultury do praktykowania etosu pogranicza. Kultura zorientowana na event i medialność, uzależniona od rynku, krótkotrwałych grantów, narcystycznego gwiazdorstwa, efekciarskiego indywidualizmu, jednorazowa i kupcząca przekraczaniem różnych tabu nie może być częścią warsztatu budowniczego mostów. Tworzone przez niego dzieło potrzebuje zanurzenia w głąb i ciągłości, nie zna czasu dokonanego, ma za to czas na rozmowę i przemianę, w długim trwaniu przywraca ludziom godność, pamięć i zaufanie. Podobnie trudno przysposobić do tego rzemiosła starą matrycę kultury, obronną dla tożsamości narodowej i różnorodności, ale już niemieszczącą

19 Kultura i solidarność Krzysztof Czyżewski w swych ramach tkanki łącznej, która nie jest przecież sumą odrębnych komórek, lecz integralną całością, stanowiącą jakość samą w sobie. Od początku pracy w Pograniczu musieliśmy szukać szansy budowania nowego paradygmatu, który w odpowiedzi na powinność solidarności dawałby możliwość tworzenia kultury głębokiej, rodzącej się w transgresji od ja ku ty. Inicjując z Warsztatami Kultury w Lublinie w 2011 roku Kongres Kultury Partnerstwa Wschodniego, byliśmy przekonani, że program sąsiedztwa Unii Europejskiej, komplementarny do Unii Śródziemnomorza, na wschodzie Europy musi przybrać kształt również projektu kulturowego. Każdy, kto doświadczył życia w tej części świata, zdawał sobie sprawę, że projekty wyłącznie polityczne i twarde, w dziedzinach gospodarki czy bezpieczeństwa, nie będą zdolne do zbudowania autentycznego partnerstwa na gruncie tak trudnym, bogatym i złożonym, jak historyczno-kulturowe dziedzictwo tych obszarów. W istocie okazało się, że współpraca kulturalna jest najbardziej dynamiczną dziedziną tego partnerstwa, wchodzącą aktywnie w sojusze z przedsiębiorczością, samorządem lokalnym, edukacją czy turystyką. Najoporniej postępuje tu integracja polityczna, a związane to jest z silnie ciągle obecnym dziedzictwem posttotalitarnym i zagrożeniem demokracji ze strony reżimów autorytarnych. Wydawało się więc, że partnerstwo kulturalne koncentrować się tu będzie w głównej mierze na kulturze zaangażowanej w działania antyreżimowe, które często łączą się także z obroną tożsamości narodowej, rozwiązywaniem konfliktów etniczno-religijnych i innymi działaniami poszerzającymi obszary wolności jednostki i wspólnoty. Obok jednak tej sfery refleksji i działania, która w istocie jest ważna i aktualna, równie szybko zrodziła się potrzeba dyskusji i nowych praktyk w nurcie uspołecznienia kultury. O ile oczywistymi stawały się pytania o to, po co nam kultura, o tyle coraz więcej ciekawości i kontrowersji budziły pytania o to, jaka kultura, jak robiona, w jakiej formie, dla kogo, z czyim udziałem, z jakim długofalowym skutkiem, dzięki jakim kompetencjom etc. W tle tych pytań tkwi niepokój, często podświadomy, o solidarność, a uczciwiej o rozziew między kulturą i solidarnością. Pytania te, coraz częściej towarzyszące rozmowom z twórcami z krajów Partnerstwa Wschodniego, obnażają do pewnego stopnia wyczerpanie kultury wyłącznie antyreżimowej czy antyestablishmentowej, dobrze przyjmowanej na Zachodzie i chętnie tam konsumowanej, ale coraz mniej efektywnej na rodzimym gruncie. Towarzyszy temu potrzeba wyjścia z podziemia, z elitarnych kręgów, z metropolitalnego centrum ku ludziom, ku zmianie społecznej, ku pracy organicznej, ku prowincji i marginesom. W kulturze zaangażowanej zaczyna ważyć już nie to, przeciwko komu jesteśmy, lecz z kim. Można i trzeba protestować w imię solidarności, ale nie można w długiej perspektywie jednocześnie uprawiać kultury protestu i kultury solidarności. Co ciekawe, ta zmiana nie wiąże się, a przynajmniej nie musi, ze zmianą generacyjną czy też wymianą elit kulturalnych. Bardzo często właśnie ci twórcy i myśliciele, którzy byli zaangażowani w kulturę protestu, narodowowyzwoleńczą czy antyreżimową, dzisiaj poszukują spoiwa dla kultury 19

20 20 Krzysztof Czyżewski Kultura i solidarność i solidarności społecznej, rozumiejąc, że w warunkach, jakie istnieją obecnie w ich krajach, wolności nie zdobędzie się na rewolucyjnych barykadach, lecz pracą organiczną budującą międzyludzkie więzi i kapitał społeczny dla ewolucyjnej zmiany. Podczas świętowania roku Czesława Miłosza w auli Akademii Muzycznej w Mińsku przywołany został wiersz Który skrzywdziłeś, którego fragment wyryty jest na pomniku stojącym na placu Solidarności przed Stocznią Gdańską. Odczytany ze sceny w językach polskim, rosyjskim i białoruskim przez Ryszarda Krynickiego, Natalię Gorbaniewską i Andreja Chadanowycza, wywołał duże emocje. Ale słowa, które najbardziej zapadły w pamięć licznie zgromadzonej publiczności i które słyszałem potem powtarzane w kuluarach, pochodziły z Traktatu moralnego: Lawina bieg od tego zmienia, / Po jakich toczy się kamieniach Powstające w Gdańsku Europejskie Centrum Solidarności ma przed sobą poważny dylemat: upamiętniać Solidarność czy tworzyć kulturę solidarności. Oczywiście przedstawiam to w znacznym uproszczeniu, tym bardziej że kwestie te nie muszą się wzajemnie wykluczać. Niemniej istnieje realne napięcie między strategią budowania muzeum dedykowanego historii ruchu Solidarności oraz zjawiskom mu pokrewnym w Europie Środkowo-Wschodniej i w świecie a strategią tworzenia żywego centrum kultury dedykowanego etosowi Solidarności. W tym drugim przypadku rzeczą naturalną i wręcz konieczną będzie nawiązanie do tradycji. Głębokie rozumienie solidarności obejmuje szacunek i dialog z tymi, którzy żyli i tworzyli przed nami. Taki most-nawiązanie do przeszłości wymaga misternej konstrukcji, co jest tym trudniejsze, że wiele jest wersji tej przeszłości, a przede wszystkim, że istnieją one zamknięte w gotowych matrycach kulturowych, zazwyczaj apologetycznych, obronnych i zideologizowanych. Brakuje nam kultury krytycznej ustanawiającej nasze relacje z przeszłością, budowanej na gruncie solidarności, a więc scalającej różnych ludzi pod jednym dachem wspólnej pamięci i dziedzictwa. Krytyczność kultury nie ma nic wspólnego z negacjonizmem, brakiem dumy czy umiejętności cieszenia się z sukcesu. Chodzi w niej o dystans do samych siebie, obiektywną ocenę, o uderzenie się we własne piersi, gdy trzeba, o uwzględnienie odmiennych racji, o miejsce dla innych we wspólnym kręgu. Dlatego na niej powinna zasadzać się konstrukcja mostu prowadzącego ku przeszłości i tradycji. Prawdziwym jednak wyzwaniem jest wprowadzenie tej tradycji w kontekst współczesny, w strumień działań istotnych dla świata dzisiaj i jutro, pytanie o to, jak uczynić tradycję żywą dla przyszłości. Kultura krytyczna jest tu znakomitym wprowadzeniem, solidnym bo nie zafałszowanym i dalekim od emocjonalnego zaślepienia oparciem w nowych poszukiwaniach. Nie odpowiada jednak ostatecznie na pytanie o misję i kształt nowoczesnego centrum kultury solidarności. 25 lipca 2014 roku papież Franciszek, odwiedzając fawelę Varginha w Rio de Janeiro, powiedział: To nie kultura egoizmu, indywidualizmu, która często panuje w naszym społeczeństwie, buduje świat bardziej ludzki, i do niego prowadzi, ale kultura solidarności. Trzeba w drugim człowieku widzieć nie konkurenta lub

21 Kultura i solidarność Krzysztof Czyżewski numer, ale brata. [ ] Dopiero wtedy, gdy jesteśmy zdolni do dzielenia się, wzbogacamy się naprawdę, zaś miara wielkości społeczeństwa zależy od sposobu, w jaki traktuje ono najbardziej potrzebujących. Znakiem naszego czasu staje się kultura odpowiadająca na wyzwanie solidarności. I nie chodzi tutaj o powierzchowne zmiany, o kolejny trend w kulturze, o nową estetykę czy temat społeczny. Naszym doświadczeniem staje się gruntowna rewolucja języka, który ukształtował matrycę naszej kultury: zmienia się nie tylko jego słownictwo, ale także gramatyka. Kultura musi stać się solidarna nie tylko w tym, o czym opowiada, ale także w tym, jak jest czyniona. Zygmunt Bauman, rozważając charakter eksplozji solidarności, jaką był ruch oburzonych, który stał się w istocie krótkotrwałym karnawałem obnażającym fakt, że nasza kulturowa rzeczywistość jest dla solidarności niegościnna, konstatował: Chcesz solidarności? Stań oko w oko i weź się za bary z rutyną codzienności. Z jej logiką czy jej brakiem. Z mocą jej wymogów, nakazów i zakazów. Krótko mówiąc, ze sposobem życia ludzi odpowiedzialnym za przyszły kierunek ludzkiej historii, przez którą był stworzony i jest odtwarzany. Powracamy do solidarności, rozumiejąc, że jest ona autentycznym spoiwem dla świata coraz głębszych podziałów społecznych i kulturowych, a jednocześnie coraz bardziej współzależnego. Solidarność staje przed nami jako nowe wyzwanie, po lekcji wolności, która znajdowała swoje spełnienie w indywidualizmie, niezależności i odrębności, a nie w równości i empatii. To wszystko sprawia, że żyjemy w czasie, w którym solidarność zmienia paradygmat kultury, stawiając ją oko w oko z rutyną codzienności i głębią Innego. 21

22

23 Historia i społeczeństwo

24

25 Микола Щербак 1 Київський національний університет імені Тараса Шевченка (Київ, Україна) Надія Щербак 2 Національна академія внутрішніх справ (Київ, Україна) Національне питання в Україні у ХІХ на початку ХХ ст. очима російських чиновників The national question in Ukraine in the XIXth early XXth century through the eyes of the Russian officials. The policy of the tsarist government and its local bodies concerning Ukrainians, Poles and Jews is considered. The process of formation and implementation of the national policy of the Russian Empire s government in Right-Bank Ukraine from its incorporation into Russia after partitions of Rzeczpospolita until The First World War is shown. The essence of the Polish, Ukrainian and Jewish questions in the Russian Empire is discussed. Keywords: the Russian Empire, Right-Bank Ukraine, the national question, the Russification Национальный вопрос в Украине в ХІХ нач. ХХ в. глазами российских чиновников. Рассматривается политика царского правительства и его местных органов по отношению к украинцам, полякам и евреям. Показан процесс формирования и реализации национальной политики правительства Российской империи на Правобережной Украине с момента ее вхождения в состав России после разделов Речи Посполитой до начала Первой мировой войны. Раскрыта суть польского, украинского и еврейского вопросов в Российской империи. Ключевые слова: Российская империя, Правобережная Украина, национальный вопрос, русификация Події нинішнього року в Криму і на Сході України свідчать про те, що питання міжнаціональних відносин, міжетнічні проблеми при їх ігноруванні досить часто виходять на передній план суспільно-політичного життя, ставлячи під загрозу територіальну цілісність нашої держави. Історичне коріння такої си- 1 Поштова адреса: Історичний факультет Київського національного університету імені Тараса Шевченка, вул. Володимирська, 60, Київ, Україна arhivy@ukr.net 2 Поштова адреса: Навчальний науковий інститут права і психології Національної академії внутрішніх справ, вул. Кудряшова 8, Київ, Україна arhivy@ukr.net

26 26 Микола Щербак, Надія Щербак Національне питання в Україні туації безпосередньо пов язане з імперською політикою царської Росії, яка знайшла своє продовження у ставленні нинішнього російського керівництва до сусідніх народів. Натомість державні структури, як і українське суспільство, виявилися не готовими до тих подій, що відбуваються на Сході та Півдні України. Тому дослідження політики російського царизму щодо тих народів, які проживали в українських губерніях, має не лише наукове, а й практичне значення. Ми розуміємо, що історична свідомість як народів, так і окремих індивідів містить у собі багато мотивів нинішніх подій від побутового спілкування до рішень політиків на міждержавному рівні. І в такому складному взаємозв язку криються цінні уроки, які ми мусимо тепер осмислювати. Переосмислення історичного досвіду, набутого під час перебування українських земель у складі Російської та Австро-Угорської імперій сприятиме ліпшому розумінню тих процесів, що відбуваються сьогодні, а відтак допоможе у виробленні виваженої етнонаціональної та регіональної політики. Історичний досвід у вирішенні міжетнічних проблем (як позитивний, так і негативний) уряду Російської імперії, яка була поліетнічною державою, об єднуючи та тримаючи в покорі понад сто націй і народностей, що знаходились на різних ступенях розвитку та сповідували різні релігії, повинні детально проаналізувати історики та максимально враховувати не лише політики незалежної України, а й сусідніх держав, з якими в нас спільне не тільки минуле, а й майбутнє. Допомагаючи сьогодні Україні, вони захищають своє майбутнє. Мета цієї статті на основі звітів та спогадів губернаторів, цензорів, начальників губернських жандармських управлінь проаналізувати політику російського царизму щодо українців, поляків та євреїв, які проживали у Правобережній Україні в ХІХ на початку ХХ ст. Падіння Речі Посполитої в кінці ХУІІІ ст. мало великий резонанс як у польському суспільстві, так і в усій Європі. Воно призвело до виникнення на міжнародній арені польського питання, пов язаного зі суперечками держав-агресорів щодо її колишніх окремих територій, а також із протистоянням між революційною Францією та напівфеодальними монархіями Європи (Австрією, Пруссією та Росією), які намагалися диктувати свою волю європейським народам. Польське питання поєднувало в собі й долю польського народу та польської державності, і перспективи національно-визвольних рухів народів, що входили раніше до складу Речі Посполитої, насамперед українців. Польське питання використовували європейські держави, зокрема Франція та Англія, у своїх зовнішньополітичних інтересах. У Російській імперії польське питання залишалося найгострішим серед національних питань із кінця ХУІІІ ст. до 1864 року, адже на відміну від українців і євреїв, які теж боролися за свої права, поляки мали тисячолітній досвід власної державності та не змирилися з її втратою. Втрату державності відчули на собі всі прошарки тогочасного польського суспільства. Зіткнувшись із державним апаратом бюрократичних монархій,

27 Національне питання в Україні Микола Щербак, Надія Щербак які не визнавали станової шляхетської демократії, вони змушені були пристосовуватися до нових порядків. Однак становище різних станів польського суспільства було різним. Втрат та утисків своїх прав зазнавала шляхта, що була позбавлена багатьох привілеїв, якими користувалася впродовж століть. Гостро переживала втрату державності ця найбільш активна частина суспільства, яка під впливом ідей Великої французької революції виступала ініціатором проведення докорінних реформ польської держави в дусі ідей Просвітництва. Це відбилося на її світоглядних орієнтирах, призвело до розчарування та розгубленості, а також породило дискусії щодо причин падіння польської держави та пошуків шляхів її відродження. Численна збідніла та безземельна шляхта з втратою державності позбулася можливості військової, судової або адміністративної кар єри і перетворилася на найбільш радикальний елемент. Середня земельна шляхта, хоч і зберегла свої економічні позиції, однак втратила політичний вплив. Найменш постраждала від втрати державності велика польська та спольщена земельна шляхта магнати, стосовно яких російська влада проводила особливу політику, що сприяло залученню їх до служби в Російській імперії. Після повстання 1794 р. і розвитку подальших подій самодержавство вважало дрібну шляхту найбільш небезпечною силою і саме до неї застосовувало репресивні санкції. З точки зору внутрішньої політики уряду царської Росії вирішення польського питання полягало у всеохопній інтеграції колишніх земель Речі Посполитої в єдиний імперський організм та перетворення поляків у вірнопідданих династії Романових. Саме такі установки були головними в урядовому баченні російсько-польського співіснування. Втілення їх у життя набирало різних форм від серйозних поступок влади заради забезпечення політичної лояльності поляків на першому етапі інтеграції, до репресивних заходів проти них після поразок польських національно-визвольних повстань. Правобережна Україна успадкувала від Речі Посполитої польську (або ж сполонізовану корінного походження) шляхту, яка складала близько 8% населення. Але, перебуваючи у меншості серед місцевого населення, поляки домінували у Південно-Західному краї завдяки наявності великих землеволодінь. Їм належало біля 90% земельної власності. Більшість населення Правобережжя у 1795 р. складали українці, що належали майже виключно до одного стану селянства, яке у ХVІ ХVІІ ст. закріпачили польські або полонізовані українські пани. Таких селян нараховувалося близько 3 млн. У 795 р. кріпаки складали 74% селян Волинської, 90% Київської та 91% Подільської губерній 3. Зазначимо, що спочатку царський уряд не врахував усіх особливостей цих земель і, насамперед, національних та соціальних протиріч. Він не бачив тут народу, а бачив лише поміщиків, яких намагався перетягти на свій бік різними поступками. Ні про яку спільність релігії, близькість мов і куль- 3 В. Кабузан, Изменения в размещении населения России в XVIII первой половине ХІХ в. (По материалам ревизии), Москва 1971, с

28 28 Микола Щербак, Надія Щербак Національне питання в Україні тур з українцями царські урядовці не згадували. [ ] Держава, яка сама тоді базувалась на кріпосному праві, підтримала, а не ослабила владу польських панів над [ ] хлопом, писав з цього приводу Михайло Драгоманов 4. Ще після першого поділу Польщі указом від 28 травня 1772 р. уряд Катерини ІІ гарантував збереження всіх прав, вольностей і привілеїв громадян, передусім найбагатшої шляхти. Згодом на Правобережжя було поширено чинність Жалуваної грамоти дворянству 1785 р., і шляхту було прирівняно до російського дворянства. Тобто, на першому етапі своєї експансії, самодержавство намагалося зробити своїм союзником регіональну еліту. Польській шляхті надано можливість вибору скласти присягу на вірність Росії і цим зберегти своє землеволодіння або продати маєтності та виїхати за кордон 5. Виконувач обов язків генерал-губернатора новостворених правобережних губерній генерал Михайло Кречетников підтвердив давні польські права, вольності та привілеї шляхти, а також свободу католицького віросповідання. У той же час підкреслювано, що особи, які не присягнули на вірність імперії, упродовж тримісячного терміну мають продати свою нерухомість і добровільно виїхати, якщо ні їхнє майно буде секвестровано та забрано до казни квітня 1793 р. імператриця Катерина ІІ затвердила М. Кречетникова генерал-губернатором земель, приєднаних після другого поділу Речі Посполитої. У маніфесті від 13 квітня 1793 р. визначено головну мету політики щодо вновь воссоединенных русских областей. Головное намерение и воля наша [ ], підкреслено в документі, есть и будет защита жителей и их покоя. Від них же вимагалось всіма силами виконувати закони і волю верховної влади та бути вірними своїм правителям 7. Дещо зміцнивши свої економічні та політичні позиції на Правобережжі, царська влада перейшла в наступ проти учасників польського шляхетського руху. Зокрема, у листопаді 1796 р. вийшов царський указ, згідно з яким усі дворяни Правобережної України повинні були пред явити свої родовідні книги до намісницьких правлінь, у випадку ж невиконання цієї вимоги їх позбавляли дворянських прав. Тогочасна російська політика в галузі освіти на приєднаних територіях відзначалася відносною ліберальністю, що створювало можливості зберегти чинну тогочасну польську систему шкільної освіти, яка фактично проіснувала в регіоні до початку 30-х рр. ХІХ ст. Попечителем Віленського навчального округу, до складу якого входили і правобережні українські землі, в ті часи був 4 М. Драгоманов, Политические сочинения, т. 1, Центр и окраины, под ред. И. Гревса и Б. Кистяковского, Москва 1908, с Полное собрание законов Российской империи, С.-Петербург 1830, т. 23, Іbidem, Іbidem,

29 Національне питання в Україні Микола Щербак, Надія Щербак польський аристократ, друг Олександра І князь Адам Чарторийський. Його помічником став Тадеуш Чацький, який у 1805 р. заснував Кременецьку гімназію, згодом перетворену на ліцей, і багато зробив для розвитку польської освіти та виховання молоді в патріотичному дусі. Політика царського уряду щодо приєднаних від Речі Посполитої правобережних українських губерній різко змінилася після придушення польського національно-визвольного повстання рр. Було закрито польські школи та Кременецький ліцей, а замість них відкрито російські школи. Відбувся наступ на залишки судової автономії, обмежено вплив католицької церкви та духовенства, проведено масштабну акцію декласації польської шляхти. Союзником у боротьбі з поляками місцева російська влада вирішила зробити українське селянство, яке до тієї пори вона ігнорувала. Київський, подільський і волинський генерал-губернатор Дмитро Бібіков писав царю у звіті за 1848 р.: Существовала в крае одна вредная мысль, которая вкоренилась с давних времен : она заключалась в том, что край этот, не смотря на русское свое население, всегда принадлежал Польще и есть ее прямой собственностью. Она перешла даже в бывшие польские учебники и польские истории. Чтобы уничтожить это бессмысленое утверждение, создана Комиссия для разбора древних актов, которая изданием подлинных [ ] документов разоблачила ложь польських историков, поскольку эти акты говорили сами за себя, без всяких размышлений, что край этот всегда был русским, что большая часть так называемых сегодня польських родов, есть потомки православних родов, которые стояли за русскую веру и, наконец, не выдержав польського и иезуитского гонений, предали эту веру, а потом и саму свою Отчизну. В данное время уничтожается мысль о постоянной принадлежности этого края Польще, которая принадлежит только немногим неукам 8. У Російській імперії польське питання було найгострішим серед національних питань від кінця ХVІІІ ст. і до 1864 року. Після придушення польського повстання рр. і розправи з його учасниками, воно дещо втратило свою актуальність. Як писав у спогадах начальник Київського губернського жандармського управління генерал Василь Новицький: Хотя мысль о воскресении Польщи и таилась в умах поляков, но она в открытой резкой форме не проявлялась даже в тяжелое смутное время, переживаемое Россиею в гг. 9. Начальник Київського охоронного відділення ротмістр Микола Кулябко доповідав у Петербурґ: Неудача поляков в восстании, в котором большинство польских землевладельцев Киевской губернии принимало прямое участие, [ ] заставила поляков, конечно, не расскаяться в своих ошибках, а еще более возненавидеть господ Центральний державний історичний архів України (далі ЦДІАК України), ф. 442, оп. 1, спр. 7354, арк В. Новицкий, Из воспоминаний жандарма, Москва 1991, с. 130.

30 30 Микола Щербак, Надія Щербак Національне питання в Україні ствующее племя великоросов и изыскать такие пути, посредством которых, с наименьшим риском, можно было бы добыть большие результаты 10. Подібної ж думки дотримувався й волинський губернатор, який писав у Департамент поліції Міністерства внутрішніх справ: В жизни инородческого населения наружных выступлений противоправительственного характера не проявилось, но лично я придерживаюсь мнения, что скрытая, подпольная так сказать, деятельность постепенно развивается и медленно идет сплочение инородцев и обособляемость от русской народности, равно тайная пропаганда вражды и ненависти. [ ] Крупную роль в деле пропаганды полонизма играет римско-католическое духовенство, деятельность которого должна быть отмечена как враждебная правительству. [ ] Отмечая такую деятельность католического духовенства, необходимо в то же время оговориться, что в руках администрации нет средств для борьбы. Чины полиции, переобременены работой, к тому же мало подготовлены для того, чтобы проникать в ту сферу, в которой происходит работа 11. Дійсно, для поліції це була проблема, адже для того, щоб проникнути в польську чи українську партію, потрібно було знати їх мову, а жандарми не знали. Члени ж цих партій на співпрацю з російськими жандармами йти не хотіли. Тому бачимо величезну різницю в оглядах Департаменту поліції щодо діяльності російських і польських чи українських партій. У першому випадку відомо все до деталей, у другому загальні фрази про шкідливість і ніякої конкретики. Що ж до ролі, яку відігравало католицьке духовенство в житті поляків, то генерал Павло Курлов, колишній київський, а згодом мінський губернатор, писав: Когда епископ появлялся в дверях костела, толпа католиков, запружавшая обыкновенно в это время площадь, падала на колени и не поднималась, пока епископский экипаж не скрывался с глаз. Рядом с простолюдином стояли на коленях элегантные дамы в раскошных туалетах, несмотря на грязь или пыль на площади 12. Про польсько-російське протистояння доповідали й інші представники місцевої влади, зокрема, волинський губернатор Суходольський у звіті за 1893 р. зазначав: историческая судьба Волыни не прошла безследно для ее нынешнего состояния. Древнерусская, православная Волынь, попав с XIV в. под власть литовских князей, вошла потом в состав Польського государства и только в конце прошлого века была возвращена России. Таким образом Волынь являет собой театр вековой борьбы православья с католицизмом ЦДІАК України, ф. 275, оп. 1, спр. 2198, арк. 15 зв. 11 ЦДІАК України, ф. 442, оп. 861, спр. 259, ч. 1, арк П. Курлов, Гибель императорской России, Москва 1991, с ЦДІАК України, ф. 442, оп. 620, спр. 531, арк. 1.

31 Національне питання в Україні Микола Щербак, Надія Щербак 31 Придушивши польське повстання рр., російська влада почала шукати нового внутрішнього ворога. Ним стали українці, точніше українська мова. Важливу роль у проведенні національної політики в Російській імперії відіграла система цензурних установ. У середині ХІХ ст. цензурні комітети в Україні були в Києві, Одесі та Харкові. В інших губернських містах, де видавнича справа була розвинена слабше, функції цензорів покладались на віце-губернаторів. До польського повстання 1863 р. ставлення цензури до україномовних видань було досить лояльним, але після початку повстання воно змінилося. 27 червня 1863 р. голова Київського цензурного комітету Орест Новицький скерував до міністра внутрішніх справ Російської імперії Петра Валуєва таємне подання, в якому писав: В Киевский цензурный комитет поступила рукопись под названием Притчи Господа нашого Иисуса Христа на украинский мови расказани. Рассматривавший эту рукопись цензор Лазов возвратил ее без одобрения к печати Из предисловия к сей рукописи видно, что она преимущественно предназначается для учащихся, между тем как самое обучение во всех без изъятия училищах производится на общерусском языке и употребление в училищах малороссийского наречия нигде не допущено. Самый вопрос о пользе и возможности употребления в школах этого наречия не только не решен, но даже возбуждение сего вопроса прийнято большинством малороссиян с негодованием, часто высказывающимся в печати. Они весьма основательно доказывают, что никакого особенного малороссийского языка не было, нет и быть не может, и что наречие их, употребляемое простонародьем, есть тот же русский язык, только испорченный влиянием на него Польши, что общерусский язык также понятен для здешнего народа, как и для великороссиян, и даже гораздо понятнее, чем теперь сочиняемый для него некоторыми малороссами и, в особенности поляками, так называемый украинский язык 14. О. Новицького турбує те, що в змісті книги цензору немає до чого причепитися:»положение цензора при рассмотрении подобных рукописей и книг тем болeе затруднительно, что в них только цель и предосудительна, самое же содержание обыкновенно не заключает в себе ничего непозволительного по Уставу о цензуре«. То ж він і звертається до міністра:» не изволите ли признать нужным принять какие-либо меры против обнаруживающегося стремления некоторых малороссов, а совместно с ними и поляков, отчуждать здешний народ от общерусских языка и народности липня П. Валуєв подав Олександру ІІ доповідну записку, в якій майже дослівно виклав подання О. Новицького, додавши від себе: 14 Українська ідентичність і мовне питання в Російській імперії: спроба державного регулювання. Збірник документів, Київ 2013, с Іbidem, с. 73.