Ali mektebler iigiin ders vesaiti

Transcription

1 H.O.Eminv, M.M.Muradv, T.D.Quliyev \ C. v) an cd Ali mektebler iigiin ders vesaiti Azerbaycan Respublikasr Tehsil Nazirliyi Elmi-Metdik gurasr <Kimya ve kimya texnlgiyu brilmesinin cu il tarixli iclasrmn 93 sayh prtklunun qeran ve tehsil nazirinin cu il 1276 sayh emri ile tesdiq edilmigdir. Sumqayrt I sunryrr 0L DO\,I at t t\-f\rfps rtftt KITABXANA

2 /r Ql 56

3 Raygiler: BDU-un <Analitik kimyar> kafedrasrmn miidiri, k.e.d., prf. F.M.erraqv. AMEA-run KPi-nun <Analitik kimyar> labratriyasrrun miidiri, k.e.d., pif. N.X.Riistmv. SDU-nun <O.left kimyasr ve kimya texnlgiyasr>> kafedrasmrn prfessru, ke.d. D.O.Agurv. - SDU-ntin <Senaye eklgiyasr>> ETL-mn miidiri, t.e.n., ds. O.Q.Mehreliyev Redaktr: k.e.d.,prf.d.o.agurv K.e.n., ds. Htmbt Oruc [lu Eminv, T.e.n., ds. Mahal Mayrl flu Muradv, I(.e.n., ds Telman Dadag flu euliyev. Otraf miihitin mnitrinqi. Sumqayrt -2011

4 utrxenicat fesil. I. ihstrumental analiz Sanitar-gigenik nrmalar sistemi , Eklji mnitrinqin vahid d<ivlet sistemi : ? Ohaf miihitin girklenmesine nezaret qurlulanve texnlgiyasr Qirklenme yerinin nezarete giitiiriilmesi ve nun ilkin qiymetlndirme ve ntimunenin g<ittiriilmesi ile menbenin axtanlmasr Zeherlenmig miihit byektlerinden ntmunelerin gdti.iriilmesi Sudan niirnunenin g<itiirtitmesi Tebii ve siini gtlllerden giittirtilen niirnuneler l 1.8. Havadan niimunenin giitiiriilmesi Maye miihitden niirnunenin g<itiiriilmesi L10. Berk srbentlerle niirnunelerin grittiriilmesi 49 l.ll.krigenqatrlagdrrma Xernsrbsiya I.13. Knteynerlerden niimunelerin gdtiiriilmesi Filtrde qatrlagdrrma Trpaqdan niirnunenin gtittiriilmesi Dib (dnn) aynhnalanndan niimunenin g6tiiriilmesi l. I 7. Bitkilerden ntirnunenin g<itiiriilmesi Heyvan mengelli niimunelerin gtitiiriilrnesi Analiz iigtin nitnunelerin stabillegdirilmesi, saxlanmasr ve neqli Labratriyada niirnunelerin analize 4

5 haznlanmasr l.2l. Mikrqangrqlann zenginlagdirilmesi , Xrmtqrafft reaksiya iisulu Qxarma (tutma) tisulu I.24. Suyun keyfiyyet gcistericileri ve nlann teyini Temperatur Orqanleptikg<istericiler l.27.iy Dad v tam Bulanhqhq K<ipiiklenme Hidrgen gcistericisi , Turguluq ve qelevilik l.33.umumicdluq Quru qahq FOSIL il. Otraf miihit analizinin texniki vasiteleri Ekanalitik nezaretin texniki vasitelri I Ekanalitik igin neticelerine lan telabat ---- lo Olgme qur[ulanna lan telabatlar Kcimekgi qur[ulara lan telabat Smaq qur$ulanna lan telabat Meterlji tminat vasitelerine lan telabat Olgmenin yerine yetirilmesine qyulan telabat Niimunegcjtiiren cihaza lan telabatlar ,9.Hava ve qaz hahnda lan cisimlere Dzaret vasiteleri ll Zeherli maddelerin qazanalizatrlan _ lz7

6 2. I 1. Ferdi aktiv dzimetriya Passiv dzimetriya 130 2,13. Diffirziya dzimetri Niifuz etrne dzimetrleri l3 I Passiv dzimetrde madde adsrbsiyasrna etrafmiihitintesiri I6. Havadan ni,imune gcitiirmak iigiin aparatlar-- I Serfqurfusu ve serfyadrcrsr I 8. Su ve diger maye mtihitlere nzaret vesaitleri Suda neftmehsullan analizatrlan Vltampermetriya ssasulda analizatrlar Trpa[a nezaret qurf,ulan I 5 I 2.22.Unlersal teyinat iigiin tilgme qur[ulan Ftmetr, flyurmetr ve spektrftmetr Lyxnnessent spekffskpiya (LMS) Xrmtqraflar Maye xrmtqraflan T.Qazxtmtqraflandedektrlan DalSa tutanlar (dedektrlar) - - I Atm- absrbsiya v emissin spektrmetrler Elektrkimyvi analiz iisuluna esaslanan cihazlar 167 FeSiL III. Tullanhlann nrmalagdrnlmasr ve mnitrinqi Mineral terkib ' Karbnat ve hidrkarbnatlar Sulfatlar Xlridler Bigen elementler

7 3.6. Fsfatlarve iimumi fsfr Qirklendirici madde v tullanttlann nrmalagdrnlmasr ve mnitrinqi ikiterefli esaslarla mehdud raynda Tullanhlann nrmalagdrnlmasl Lkal (mehdudlagdrnlmrg) tullantrlann nrmalagdrnlmasr. Tullantrlann nrmalagdrnlmasrnrn tegkili Su h<ivzelerin girklendirici maddelsr atrlmasrrun nrmalagdrnlmast l. Qaylara atrlan bir girklendirici maddenin nrmalagdrnlmasl Tullanhlann nrmativ cerimesi Berk rullantllann klassifikasiyasrnrn esaslandrnlma prinsipleri I 4. Miihit girklenmesinin mnitrinqi. Miihit mnitrinqinin teqkili Otraf miihitin girklenmesinin. frmalagmasrna tasir eden faktrlar Miihit mnitrinqi iisullan Azerbaycanm XX esrin 90-cr illerinde miihitqirklnmesi l8.Biljitestler Balrqlarda apanlan testlr Odebiyyat

8 QISALDILMI$ ADLAR BBH - buraxrla bilen hedd TBQ - texmini buraxrlan qatrhq GiS - geinfrmasiya sistemi BBQ - buraxrla bilen qatrhq AAM - atestat almrg metdika QQ - titq-" qaydalan OQr - lgme qurfulan YQQ - yxlama qaz qargr$r OYY - <ilgmenin yerine yetirlmesi QTNO - girklenmeye texniki nezaret qurfulan USf - timumdiinya saflamhq tegkilatr KQK- kimyevi qaz kmpnentleri nfl - Ultlmyevi istifade COD - shemikal xygen demand OBK - ksigenin bikimyevi istifadesi OKi - ksigenin kimyevi istifadesi BBM - buraxrla bilen madde BBT - buraxrla bilen terkib QTSH - girklendiricinin tehlfikesizlik seviyyesinin heddi BQH - buraxrlan qatrh[rn heddi BBN - buraxrla bilen nrma PAK,IH - pli armatik kaxbhidrgenler KQT - kimyevi qaz teyinedicileri MRT - miiveqqeti razllagdrnlmrg tullantr

9 I Fsf,. hrstnurmxral axeriz 1.1. Sanitar-gigenik nrmalar sistemi insan cemiyyeti iiz varhlrnda yeni eraya qedem qynusdur. Onlar terefinden yaradrlmrg kimyevi, bilji ve fiziki iisullann etraf miihitle qaaitrqh tesirinden qidalanma tebietin giicii ile iilgiilfir. - XX esrde iqtisadiyyahn inkigafi 20 defe gxaldrgmdan, tebii yanacaqlann istifadesi 30 defeden gx are $, senaye texminen 50 defe geniglenmigdir. lgtimayetin yaradrcrhfr bisferin kimyasrna hansfrrnasiya edir ki, brma g6re de ekser miitexessisler bisferin berk cisimlerle, maye vs qaz fazah maddelerin girklenmesi ile baflaytlar Biitiiur prsesler istehsalla balhdr. Bu tek xammal resurslanmn gewilmesi ile izah lunmur, eyni zamanda yan mehsullann emele gelmesi ile xaralterize edilir. Okser hallarda, bu mehsullar kenar mthitde yad bitik lurlar. Bitki v heyvan lliceyreleri kimyevi labratriyaya diigdiikde, yad bitikler rqanizrnde neqativ deyigikler yaradrr-ki, bunlar da miixtelif frmalarda tiziinii g<isterir. Meselen, bedxasseli beden xestelikleri, mutasiya ile (gen-xrmmsm) v s. Maddeler miibadilesi pzulduqda ise tullantrlar mineralla5drnknr. Mikrblann suda ve trpaqda fealiyyetleri miitsmadi laraq miixtelif zeherli birlegmelerin emele gelmesinin qargrsrnr alr. Bununla yanagr, istehsal prseslerinde daha biiyiik miqdarda maaaeter emele gelir ki, bunlan da bilji iisulla pargalamaq miimkiin deyil ve nlar atmsferde, hidrsferde ve

10 trpaqda tplanaraq esas eksistemin fealiyyetini panr. Hazukr diiwde 7 mln tndan gx kimyevi madde sintez edilir. Miiasir zamanda, giindelik insan heyabnda e qder miixtelif kimyevi mehsullardan istifade edilir ki, nun nmenklaturasr I ilde vahid hecminde geniglenir. Bu kimyevi aqressivlik haqqrnda sdylemek getin deyil ki, hemin -"dd"l"r" q"t5i insa - rqanizminde nun tesirine qargr meqsedydnlii genetik tesir etmir. Xiisusi laraq bu prblern Azerbaycan ve MDB iilkelerinde daha keskin durur. Her il, kimyevi zeherlenmeden minlerle insanlar zerr gkir. Kimyevi zeherlenmeden her il yiialerle u$aq heyatrna sn qyulur. Diinyamn boyiik geherleri arasrnda Bakr geheri uzuniimii,rliiltye g<ire 100-cii yerlerde durur. Azerbaycanda eklji prblemin emele gelmesinin esas sbblsri agafrdakrlardr: 1)- Xalq teserriifatrnrn uzun miiddetli intensiv inkigafi; 2)- Tebieti qruyan avadanhqlann zeif techiz edilmesi; 3) - Tebietin qnrnmasl. Azerbaycan erazisinde eklji veziyyeti pis lan raynlar aga[tdaklar hesab lunur: 1. Bak geheri. 2. Sumqayrt geheri. 3. Gence geheri. 4. Dagkesen raynu. 5. Mingegevir ve s. l0

11 Bu erazilerda xalq teserriifatrndan plansz istifade, bir srra 9x keskin ve d6nmeyen tebii mtihit deyigikliyinin yaranmasma sebeb lur. Bu da dz nrivbesinde tebii resurslann ttikenmesine ve insan sa$lamh[rna esash menfi tesir gdsterir. Bu znalann eklji analizi esas verir ki, reginun eklji situasiyasr ehate dairesine g6re, tekce reginlar arasr ehemiyyet kesb etnir. Bu eyni zamanda iirnummilli prbleme ve hetta, dtfurya seviyyeli bir prblerne qewilir. lk ndvbede bel znalarda nzaret iigiin tecili v eksftmal tedbirler giir0lmeli, situasiya prqnzlagdrnlmah ve etraf miihitin saflamlagdrnhnasr iiqtin qiymetlendiribnelidir. Bunun rigiin agagdakr telebler tidenilmelidir: 1 Otraf mthitin zeifliyinin nezere alurmasr; 2 - Otraf mtihite buraxrla bilen maddenin hedd nrmasmm artmamasl iigiin nezaretin etibarhhlrm temin etmeli; 3 - Miirekkeb ve qargrhqh tesirin xiisusiyyetleri prqnzlagdrnlrnah ve qiymetlendirilmelidir. Otraf mtihitin girklenmesi iigtn menbeler, insan terefinden istehsal lunan miixtelif maddelerin atrnsfere tullanmasrdrr. Havanrn girklenmesinin esas sebebi - enerji menbeyi kimi meden yanacaqlannrn istifadesidir. Diger ene{i menbeleri aga[rdakrlardan ibaretdir. I - Kimya ve atm senayesinin elave mehsullannrn atrnsfere atrlmasr; 2 - Sement senayesi; ll

12 3 - Uzvi maddelerin guriimesi zarnanl HrS ve diger birtegmelerle zengin qazlann aynlmasr; 4 -Neqliyyat. Atnsferin girklenmesi esasen karbn ksidinin, azt ve kiikifudlii birlegmelerin, karbhidrgenlerin, senaye tzlanrun hesabrna bag verir. Yer kiiresinde bir il erzinde atmsfera 200 mln tn karbn ksidi, 20 milyard ta karbn diksidi, 150 mln tn kiikiird 2 ksid, 50 mln tn azt ksidleri, 250 mln tn tz, 50 mln tn miixtelif karbhidrgenler atrlr. Bisferin afrr metallarla dydurulmasr, girklenmenin esas faklrlanndan biridir. Cive ve qurf,ugunun sepelenmesi illik mehsuldarh[m %-ni tegkil edir. Kiimiir0n yandurlmasr zamanr kiil ve aynlan qazlarla etraf miihite, istehsal lunandan bir nege defe gx a[r metallar atrlu. Onlara misal kimi aga[rdakrlan gcistermek lar: Mg defe, M - 3 defe, As - 7 defe, U, Ti - l0 defe, Al, J, C - 15 defe, Hg - 50 defe, V, Sr, Zr defeden gx Ca ve Ge defeden gx. Bununla yana;r her il qar ve ya[rg vasitesile milyn tndan gx tursu yafrr. Bu da tebii mtihitin kimyasrnm deyigmesine sebeb lur. Okeanlafln girklenmesi, kean - atmsfer ene{i miibadilesi xiisusiyyetterini deyigir, su sethinde buxarlanmanr azaldr. Bu da yer kiiresinde nemliyin deyigmesine sebeb lur. Mtasir dciwde diinya keanlarrna bir nege milyn tn neft ve neft mehsullarr axrdrhr, Bu da deniz eksisternina gx bciyiik menfi tesir gsterir. t2

13 Tamamile qanunauy$undur ki, miixtelif aspeltlerle sulann girklenm prblemi, etraf miihitin pislegmesi ile baflrdr. Su krizisi artrq yaranrb ve biitiin dtturya iilkelerini silkeleyir. Suyun girklenmesinin neticeleri aga$rdakr xgageknez amiller yarada biler: - Qx sayh berk girklendiriciler suda hell la biler; - Asrh veziyyetde bdyiik mesafe qet efinesi; - Axrn byu hmgur su miihitinde zeherli maddelerin, qidalanan biitiin rqanizrnlerin zeherlenmesine tesir etmesi ; - Su miieyyen qeder iiziinde hell lunmug halda ksigen saxlayr. Oksigen ise yumsaq ve cd sularda ekser canhlar iigtin eklji faktrlann limitlegiricisi funksiyasrnr yerine yetirh. Trpafm istifada edilmemesi neticesinde nun girklenmesine, granlagmasm4 errziyasrna sebeb lur. Trpa[ur tiz-oztinfi temizlemesi zeif prsesdir. Zeherli maddeler trpaqda tplanu ve neticede vatrid gekimyevi miihit ve canh rqaniznlerin zeherlenmesine getirib gxanr. Litsferin sethinde emele gelen kimyevi deyigikliklerin magtabr aperdakrlan demeye esas verir: a,xrrncr yuz illikde yer sethine 20 milyard tndan gx glaklar, 3 milyard tndan gx kiiller, milyn tndan gx As, C, Ni, Z& Sb gtikniigdiir. Kend teseniifatrnda fasilesiz, semereli ve daha gx siini maddelerin (kimyevi giibreler, pestisidler ve s.) istifade edilrnesi trpa$n ddnmeyen mecburi girklenmesine sebeb lur. 13

14 Baxrlan prblemin kmpleks analizi eklji tehliikesizlik sisterninin yaradrlmasmn vacibliyini g6sterir. Bu, hedd dairesinde lmahdr ki, ilk laraq kritik eklji faktrlann antrpgen tesirinin, bisferin faktiki veziyyetinin v nun gelecek inkigafimn prqnz mnitrinqi lsun. Ona gcire de, miiasir elmin en esas vezifesi eklji sistemin yerli, reginal, milli ve qlbal seviyyede mnitrinqinin yaradtlmasrdrr. Eklji mnitrinqin esas vezifesi - <ilgmek, qiymetlendirmelq eklji faktrlann intensivliyinin prqnzlagdrnlmasmrn tesiri ve bitlann reaksiyalanru tedqiq ernakdir. Eklji faktr - etraf miihitin biitiin elementleri diiziine ve ya dlayrsr ylla canh rqanizne tesiri ve yaxud miihitin paramehleridir. Hansr ki, canlt varhqlar na uyfun reaksiya ile cavab verirler. Eklji mnitrinqi bir-biri ile elaqesi lan ii9 blka btilmek lar: - Olgme, - qiymetlendirme, - prqnzlagdrrma. Brinci blk kmpleks hecmlerin dlgiilmesi sistemidir. Bu, tebii v antrpgen eksistemin veziyyetine ve dinamikasrna perativ nezareti, eklji faltrlann intensivliyine miigahideni temin edir. Qeyd etmek lazrmdr ki, mnitrinqin effektliyi iigiin ahnan eklji infrmasiyanrn etibarhltlnm temin edilmesi gx vacibdir. 6z niivbesinde, eklji faktrlann intensivliyinin <ilgiilmesinin etibarlilt$t, dtivlet etalnlar kmpleksi bazasrnda, ilkin maddeler ve Azerbaycarun apancr meterlji institutlan standart 14

15 ntirnuneleri datrilinde milli vahid iilgme sistemine esaslanmahdrr. Her geyden ewel, insanlann tebietle ptimal qargrhqh tsirini tsmin etmek iigiin tebii miihitin girklenme seviyyssinin heddini bilmeli, insana tesirinin buraxrla bilen heddini, canh vs bitkilerin genig yayrlmasr ve eleceds biitiinltikde eksistemin qrunmasmr temin etnelidir. Azerbaycanda tebii miihit iiqiin sanitar-gigiyenik nnnalar sisterni iglenib haerlamb. Eksistemin frmalagmasrnm bitki ve heyvanlarda buraxrla bilsn heddin teyini (xtsusile senaye ehemiyyetli bahqlar tigiin) yeni baglayb. Eklji nrmalagdrrma, eklji saslarla girklendirici maddelerin bura,xrla bilen nrmasrnrn teyinini nezerde tutur. Datra dsusu, xiisusi hallarda mtieyyen itkileri nezerds tutulur ki, bu halda eksistemin stabilliyi saxlanrlsn. Sanitar - gigiyenik nrmalagdrma heg bir canhy4 xiisusile insana zerer vumml qebul etmir. Biitiin prinsipial ferqler de bundadr. Eklji ndqteyi - nezerden zeherli maddelerin buraxrla bilen heddi, rqaniznds yuxan hedde dayaruqhh$mm ehemiyyeti var. Her hansr bir sebebden bu maddenin miqdan buraxla bilen heddi kegdikde, limitlegdirici rlunu ynayr. Btitiin zeherli v girklendirici maddelerin rqanizrne tesirinin qiymetlendirilmesi qebul edilib. Bunlardan en xarakteriki zeherli ve qeyri ixtiyari tesiridir. Qeyri - ixtiyari tesir, istenilen reaksiyanr hiss etmek frmasmda meydana gele biler. Meselen l5

16 iy kimi, tekrar udma, tesiri iimumieklji, knsergen, mutagen v s. la biler. Bele hal atrnsferin buraxrla bilen hedde girklenmesinin iki halda ldulunu miieyyen etrnigdir: birdefeye, maksimal ve rta sutkahq Birinci hal meqsedle yerine yetirilir ki, neqativ reflektr reaksiyalann qlsa miiddetli tesirinin xeberdarh$dr. Ikinci ise zeherliliyin tesiri iigiin xebardarh{dr Buraxrla bilen hedd (BBH) - atnsferde buraxrla bilen hedd qangr$rdrr, mtieyyen mtddetde rta hedde paylamlr. Hansr ki, ddwi testde ve ya biitiim insan heyatrnda na zeherli tesir g<istermesin. B*yq xiisusi hallarda tesirinin nticleri v iimurnilikde etraf miihiti de elave etnek vacibdir. Ahnsferde qan$rqlar - atrnsferde eyni terkibde lmayan maddenin sepelenmesidir Rirdefalik qatrhq - atrnsferde deqiqe arasrnda gtitiiriilmig niirnunelerle teyin edilmig qangr[m qahhgrdr. Abisferde ftasutkahq qan$reln tesiri atnsferde rta sutkalq niimunelerle teyin edilmig qangr$m qahhfrdr. Havanrn rta sutkahq niknuresi - 24 saat erzinde fasiles2 laraq beraber miiddetlerde giittirtilmiig niirnunelerdir. Bele niknunelerin giitiiriilmesi sutkada 4 defden az lmamahdrr Zeherli maddeler tehliikeliliyine giire dtird sinife btiliiniirlr: 1. Xiisusi tehliikli maddeler; 2. Yfiksek tehliikeli maddeler; l6

17 x q, U.l an t 3. Tehliikeli maddeler; 4. Az tehliikeli maddeler. ZMTTS - zererli maddelerin tehliikesiz tesir seviyyesinin texmini planr senaye byektlerinin layihelendirilmesi iigi,in teyin lunmug hesabata miivafiq laraq atrnsferi girklendiren maddelerin texmini tehli.ikesizlik seviyyesin nisbstidir. Yagayrg menteqelerinde sanitar - gigiyenik qaydalara mrivafiq buracla bilen hedds 491 madde teyin ediknigdir. ZMTTS-d 1457 madde teyin edilmigdir. Atrnsferde - havada bir nege madde qangrlrmn etraf miihite tesirinin cemi, nlann qahhqlanrun cemi l-den btiyiik lmamahdr. Bu aga[rdakr frmula ile hesablanr: 4 * P, *...t P, =l BBHI BBH\ BBH, burada: P - atmsfer havasmda maddelerin faktiki qatilr[r, BBH - hemin maddenin qattl[. Atnsferde, havada lan qangrqlar iigiiln ldulu kimi, suyun da maddelerle girklenmesi iigiin nun keyfiyyet nrmalan b<ilmesi yaradrhb. Burada su hrivzelerinin biiliinmesi istifade sahelerine gdre priritet hesab lunur. lstifade sahelerine g6re su hiivzeleri agasrdak kateqriyalara biiluniir. l. Igmeli su hrivzeleri; 2. Zarersiz - meiget su h<ivzeleri; 3. Medeni - meiget su h6vzeleri; 4. Bahqgrhq teserriifatr su hcivzeleri. t7 I SIIJI!Qlyy1 D\rT.\? I '\'n 'Tns r.rfti T IT 4 F Y 4 N A

18 l. igmeli su - el suya deyilir ki, hansr ki, nun bakterlji, rqanleptik (hiss etme rqanlan ile teyin) giistericileri ve kimyevi zeherlilik gristericileri igmeli su hiivzesinde buraxrla bilen hedd da,(ilindsdir. 2^ Terersiz mei$et su hdvzaleri. $g htivzelerinden igmeli su msnbyi ve hemginin yeyinti senayesinin su ile temin etmek iigtitr igledilir. 3. Medeni - mei get su hdvzeleri. Bele su htivzeleri gimerlik, idman ve ehalinin istiraheti tigiiua istifade edilir. Ruraxrla bilen hedd (RRH) - maksimal qatrhlr ehalinin sa$amh[rna birbaga tesir etnemli, iirnumiyyetle insana heyatr byu menfi tsir etmmli ve su h<ivzelerinin gigiyenik geraitini pislegdirmemelidir. Zeherli maddelerin suda elametlerine qurlan hadd - suda maddenin qatrhfrnrn zerersizliyi ile xarakterize edilir. lnsan iigtin tehliikesizlik derecesini xarakterize eden 4 tehliike sinifi agalrdakrlardr: - I sinif - xtisusi thliikli; - 2 sinif- ytiksek tehliikeli; - 3 sinif- tehliikeli; - 4 sinif- az tehliikeli. Sinifler'miiqayise edilen zaman itk niivbsde nezart miizakire edilmeli ve suda maddelerin analitik teyini iigiin hessas qurlulann qurulmasr zaman tehliikeli maddeler siniflrinde nlann birle gmelerini nezere ahnmahdrr. 18

19 Bahq tesertifatl iigiin su hcivzelerine ele su byekdleri aiddir ki, rada bahqlar qidalana, gxala ve suda diger canh rqanizrnlerle miqrasiya ede bilsin. Bele su htivzeleri iigiin aga[rdakrlar vacibdir. RRI{ - maksimal qatrh[r birbaqa ve ya dlayrsr bah[a ve suda yagayan rqanizrnlere, eyni zamanda bahq iigih yeme tesir etrnemelidir. Tererli maddelerin tehliikesi- tesir seviyyesinin texmini Flanr - bahq teserriifatrnrn miiveqqeti nrmatividir. Burada her hansr pereparatrn xalq teserriifatrnda istifadesinin buraxrlmasr ve bahqgrhq tsrrtifah su h<ivzelerinde nun pereparatlamu:r buraxrla bilen heddinin teyin edilme meselesinin helli vacibdir. Bezi az qatrhqlarla miiqayisede ytiksek qatrhqh maddeler hiss etme rqanlan ile elaqede lduqda zeherleyici tesir gcisterirler. Ona g6re de BBH su h<ivzelerinde l-ci katcqriyah yiiksek dereceds ehemiyyet kesb edir, gete ki, bahqgrhq teserriifatr su hiivzelerinde suyun istifadesinde ixtifaunaya zeherli tesir g<isterir. Bels halda birinci yere nun zeherli tesiri grxanlrr. BBH- miivafiq laraq bele maddelerin yayrlmasrnm qargrsl ahnr. Meselen: BBH NH3 iigiin 2 mq/l ve 0.05 mq/l-dir. Onu 40 dfeden gx azalnnaq teleb lunur. Ele maddeler ds vardr ki, nlar az zeherlidir, lakin gx keskin iylidir. Meselen: neft v neft mehsullan. Su h<ivzelerinde 1-ci kateqriyah iistiinltik nun iylenmesine verilir. Buna grire de suyun girklenmesinin esas mehdudlulu rqanleptik 19

20 xiizusiyyetlere verilir. Bu sahede buraxrla bilen hedd 0.05 mq/l-dir. Trpaqda girklenme nrmalan aga$dakr i stiqametlerde teyin edilir: - Trpafrn gumlama qatrnda zeherli kimyevi maddelerin miqdannur nrmalagdmlmasr; - Miiessisenin erazisinde zeherli maddelerin tplanmasrmn nrmalagdrnlmasr ; - Ya$ayt$ raynlarmda menbenin girklendirilmesinin nrmalagdmlmasr. BBH-i teyin etmek tigiin tedqiq edilen maddenin mtihitde lan qatrh[rndan, nun fiziki-kimyevi terkibinden ve zeherlilik parametrlerinden istifade edilir. BBH - trpalr girklendiren maddenin maksimal qatrhg, birbaga ve dlayrsr ylla tebii miihite ve insan sallarnhlrna menfi tesir etmemelidir. Taxmini buraxrlan qatrlq _(BA - trpaqda kimyevi birlegmelerin texmini, giizeyan buraxrla bilen qatrhlrdrr (miiveqqeti tesir etme miiddetidir - 3 il). Trpafa, bitkilera ve canhlara menfi tesir etme pillesine g6re kimyevi maddeler 3 sinife bdliiniirler: l-ci sinif - yiiksektehltikeli kimyevi maddeier: arsen, kadmium, cive, selen, gurfu$un, sinlg fliir, benzapren ve s. 2-ci sinif - tehliikeli kimyevi maddeler: br, kbalt, nikel, mlibden, mis, stirme, xrm ve s. 3-cii sinif - az tehli.ikeli maddeler: barium, vanadium, vlfrm, manqan, strnsium, asetfenn ve s.

21 Trpaq tigiin BBH - 108, TBQ - 76 hesab edilir. Trpaqda miihit maddelerinin miqdan trpaqda saxlamlan maddenin miqdan, nun tsbii kimyevi terkibidir. BBH - srfu kitabrnda miihitin hesablanmasr verilir. Umumi halda qebul edilmigir ki, etraf miihitin veziyyetine nzartin qiymetlendirilrnesi, dlkeler arasr iilgii sisterninin miiasir elmi - texniki sahesinde vahid frmada lmasrm teleb edir. Bu prblemin helli tiqiin standartlagdrrna sahesinde razrla.gdrntrg siyasi razrhq a$aldakl tegkilatlarla elde edilmigdir: MDB-nin mehlgiya ve sertifikatlagdrrlma, beyrelxalq standartlasduma tegkilatlan (ISO) texniki kmitesi, beynelxalq metrlji qanunverici tegkilatlan (BMQT), beynelxalq elektrtexnika ksmisiyasr ve beynelxalq rilgii ve terezi kmiteleri (BOTK). Osas texniki kmitelec <Havamn keyfiyyetil>, <Suyun keyfiyyetil ve <Trpagn keyfiyyetbr ixtisaslagdrnlmrg tegkilatlarla sx emekdashq edirler - BMT-nin etraf miihit iizre beyelxalq prqram: (YUNEP); - Umumdiinya saslamhq tegkilatr (UST); - Umumdiinya metrlji tegkilatr GIUD; BMT-nin kend teserriifah v erzaq tegkilatr (Krr). Eklji mnitrinqin milli v beynelxalq aspektleri beynelxalq knfransrnm (Sankt-Peterburq 1997-ci il may) qeranna gdre teklif edilir: 21

22 - Milli eksistemin mnitrinqini yaratma[a kdmek etrrek, nun sistemli yaradrcrhfrrun prblemin helli ile elaqelendimrek; - Elmi - metdiki, nnnativ ve meterlji bazanm yaradrlmasr mnitrinqin birinci inkigafi sayrlsm; - Milli eklji nrmativlerin harmnlagmasr lvqalade vacib prblem hesab edilsin; - Eklji v analitik infrmasiyalann lnfgnngt gebekesinde ptimal ve vahid gkl salmmasr (unifikasiyasr) sn derece aktual hesab edilsin Ektji mnitrinqin vahid diivlet sistemi Otraf miihitin miihafizesi ve eklji idareetmsnin sas rlu, eklji sistemin mnitrinqinin frmalagmasul aparmaqdr. On sade mnitrinqe bu gtin a9a[rdakr kimi baxrlrr: Oyrmilen byektin veziyyetine mtigahide sistemi, nda bas veren deyisiklik dinanikastun eks lunmas ve situasiyann inkigafinn prqnzlasdmlnaadn Olgtistine gtire infrmasiyalar miixtelif frmada fimumilegdirilir: - Qlbal; - Milli; - Reginal; - Lkal (miieyyen eraziden kenara grxmayan);

23 - Obyektin girklenmesinin <niiqte> mnitrinqi - impakt. Apanlma iisuluna g<ire : - Bilji; - Kimyevi; - Gefiziki; - Avtmatik; - Distansiyah (mesafeden idare edilme, meselen, ksmilq aviasiya ve s.). Azerbaycanda eklji mnitrinqin tegkilat frmasr <vahid d<ivlet eklji mnitrinq sistemil-dir (VDEMS). Bu tegkilat tebieti miihafize rqanlan terefinden htikumetin xtsusi qeran ile yaradrlmrg&r. Vahid dtivlet eklji mnitrinq sisterni (VDEMS) riziinde aga[rdakrlan birlegdirir: - Menbelerin etraf mtihite antrpgen tesirinin mnitrinqi; - Tebii miihitin abitik maddelerle girklenmesinin mnitrinqi; - Otraf mihitin bitik kmpnentlerinin mnitrinqi; - Ssial - gigiyenik mnitrinq; - Eklji infrmasiya sistemlerinin yaradrlmasr ve fealiyyetinin temin edilmesi. Tebieti miihafze rqanlannm birlegdirilerek yeniden qurulmasrndan (2001-ci il) snra, Azerbaycanda eklji mnitrinqe <Tebii servetler ve eklgiy> nazirliyi rehberlik edir. Onun esas funksiyasr aqa[rdakrlardan ibaretdir: Azerbaycan hidrmeterlgiya idaresi - etraf miihitin veziyyetinin mnitrinqi, nun

24 girklenmesine, radiasiyasrmn veziyyetine (yer iistii ve yer etrafi ksmik fezada), tebii byekt fnlannrn kmpleks mnitrinqi, eklji infrmasiya ve miigahide sistemlerinin yaradrlmasr ve fealiyyetinin temin editmesi, etraf miihitin veziyyetinin vahid d6vlet fnd verilenlerine daxil etnek, nun girklenmesi ve hemginin eklji infrmasiyanm merkezlegdirilmig hesabatrrun apanlrnasr ile meglul lur. Azerbaycamn tebii servetler idaresi - nazirlik ve tegkilatlann fealiyyetinin iimumi krdinasiyasr (elaqelendirilmesi), tebii miihit byektleri daxilinde miiessise ve tegkilatlann mnitrinqi, menbelerin etraf miihite atrpgen tesirinin mnitrinqinin tegkil edilmesi, bitki ve heyvanat aleminin mnitrinqi, yeraltr servetlerin, su htivzelerinirl hemginin megelerin miigahide ve mnitrinqini tegkil edir. Bunlardan bagqa VDEMS-in iginde igtirak edirler: - Sehiyye nazirliyinin sanitar - epidemlji xidmsti (qidalarda zererli faktrlann ehalinin saflamh[rna tesirinin mnitrinqinin heyata kegirilmesi); - Azerbaycamn trpaq kadastru (vergi byektlerinin siyahrsr, trpafrn mnitrinqi); - Diivlet da[ meden nezareti (gelji miihitin mnitrinqi ve hemginin istehsalat tehltikesizliyinin mnitrinqi); - Orazilerin, tehltikeli byektlerin radiasin mnitrinqi; 24

25 - Azerbaycan Miidafie Nazirliyi (ebii mfihitin mnitrinqini heyata kegirmeli ve herbi byektlerin na tesid menbeleri); - Kend teserr0fatr nazirliyi - ftend teserriifatr iigiin teyin edilmig bitki ve heyvanat aleminin, etraf mtihitin miieyyen sahede mnitrinqi); - Azerbaycan bahq senayesi - hidrbinitler ve bahqlann mnitrinqi; - Azerkartqrafiya - (VDEMS-ni temin etrnek iigiin tpqrafiya - gedeziya ve kartqrafiyanr heyata kegirmek). Vahid Dcivlet Eklji Mnitrinq Sisterni (VDEMS) hazrrkr dtiwde aga[rdakr meseleleri hell edir: - Azerbaycan erazisinde, nun ayn-ayn raynlannda tebietin miihafizesinin veziyyetini migahide ehnek rigiin prqramrn hazrlanmasr; - Obyektlerde eklji mnitrinqle gtistericilerin iilgiilmesinin apanlmasr v miigahidenin tegkil edilrnesi; - Biitiin Azerbaycan erazisinde, elece de aynayn raynlarda miigahide neticelerinin miiqayisesi ve etibarhh[rmn temin edilmesi; - Mtigahidelerin neticelarinin tplanmasr ve iglenmesi; - Mii$ahid6166r, nriclrinin saxlanrlmasr xiisusi verilenler bazasrmn yaradrlmasr; - Tebii miihitde byektlerin veziyyetinin prqnzlagdrnlmasr ve qiymetlendirilmesi, na antrpgen tesir, tbii xammallann veziyyeti, 25

26 eksistemin pzulmasr, tebii miihit geraitinde ehalinin safl amhq gdstericilerinin deyigmesi; - Operativ nezaretin apanlmasr ve tegkili, etraf miihitin felaket ve qezalar neticesinde emele gelen kimyevi ve radiaktiv girklenmenin lgiilrnesi ve hemginin veziyyetin prqnzlagdrnlmast ve tebiete vurulan ziyanrn hesablanmasr; - Eklji infrmasiyanrn geni$ telabatlarla ehali, igtimai herekat ve tegkilatlara gatdlnlmasmr temin etmeli; - idare etrn rqanlarma etraf miihitin veziyyeti, tebii resurslann kemiyyet ve keyfiyyeti, hemginin eklji tehliikesizlik giistericileri infrmasiyalannrn verilmesini temin etrneli; - Eklji mnitrinq sahesinde vahid elmitexniki siyasetin iglenmesi ve heyata kegirilmesi. VDEMS strukturunda tematik ve erazi eklji mnitrinq sistemi fealiyyet gdsterir. Tematik plan ayn-ayn byektlerin veziyyetine nezareti ve miigahideni heyata kegirir. <Obyektlerin menafeyi birliyil> birlegmeler prinsipinin mnitrinqin tematik planr bir ve ya bir nege ixtisaslagdrnlmrg idare miigahide v nezaret sisteminden ibaretdir. Meselen: Ddvlet su hdvzelerinde, yeraltr ve yertstii su ehtiyatlan mnitrinqini Azerbaycan tebii servetler ve eklgiya nazirliyi heyata kegirir. Bu nazirlik diger dvlet rqanlan ile (hidrmeterlgiya ve sinptik idaresi, Azerbaycan Sehiyye nazirliyi ile birge) ayn - ayn tebii servetlerin mnitrinqini aparmah v qerar qebul etmelidirter. Tebii mi.ihit 26

27 byektlerine anhpgen tesirin mnitrinqini tegkil eftneli, yeraltr srvetlerin, bitki ve heyvanat aleminin mnitrinqi (megeler de daxil lmaqla), hemginin teb.ii servetler haqqrnda geinfrmasiya sistemini (GIS) yarannahdu. VDEMS - nin erazi sistemi Azrbaycanm inzibati erazi bdlgulerin sasn yaradrhr. VDEMS daxilinde istehsahnrn etraf miihit mnitrinqine baxlr. Bele ki, tebietden istifade edenlerin tizleri etraf miihite tesirin hesabatrm aparmahdular. VDEMS sisteminin strukturuilrn esas hissesi aga[rdakrlardan ibaretdir: - 0tqme sistemi (tilgme aleti ve iisullan); - Infrmasiya sisterni (verilenler bankr ve bazasr); - Miigahide byektleri g<istericilerinin mdellegme sistemi ve ptimallagdrntmasr; - Eklji sahe v meterlji faktrlann prqnzlagdrnlmasr ve sisternin berpa edilmesi; - Qerarlann haztlanmasr ve nlann telabatgilara eklji infrmasiyanrn ttziinii). Eklji mnitrinqin iilgme kmpleksinin qurulmasr ndqteler gekilinde ve inteqral (aynknaz gekilde birlegen, bi.itdv) dlgms iisullanna esaslamr. Bu dlgmeler stasinar (terpenmez miigahide pstlannda) ve mbil (avtmbil - labratriyalarda) iilgme texnikal annda apanla biler. Infrmasiyamn ahnmasr iig qrup cihazlarla temin edilir ve cilgiiliir: - Miihit gdstericileri; 27

28 - Ohalinin yagadr[r yerde, ig yerlerinde ve etraf miihiti girklendiren menbenin yaxrnh[rnda girklendirici maddelerin fattiki qatrltqlan; - Metrlj i xarakteristikalan. Eklji mnitrinq sistemi tekce etraf mtihite nezaret etnek yx, eyni zamanda veziyyetden asrlr laraq na aktiv tesir etrnelidir. Reginlann v snaye byektlerinin fealiyyetinin riyazi mdelinin qunrlmasr neticesinde girklendirme menbeyinin idare edilmesi imkam yamntr. Eklji mnitrinq eyni zamanda senaye byektlerinin ve erazinin iyazi mdelinin aragdrrlmasr ve hesablanmasrar da heyata kegirir. Mdellegdirme esasen 2 seviyyede heyata kegirilir. Birinci seviyyede ayn - ayn istehsalm texnlji prseslerinin mdellegdirilmsi tsmin edilir. Burada prseslerin etraf miihite tesirinin ayn parametlerinin mtieyyen hedd daxilhde hesablanmahdrr. kinci seviyyede senaye byektlerinin etraf miihite tesirinin iimumi gdstericileri esasmda ekvivalent mdellegdirmenin temin edilmesidir. Eklji nezaret Azerbaycan Respublikasrnrn qanunu ile idare edilir ve aga[rdakr byektler miigahide edilir: traf miihitin miihafizesinin veziyyetine, teserriifat ve diger fealiyyetlerin tesiri ile nun deyigmesine, tebietin miihafizesine qyulan plamn yerine yetirilmesine, tebii servetlerden semereli istifadeye, etraf miihitin sa$amlagdrnlmasrna, etraf mi.ihit mtihafizesine 28 - ayn lmasr

29 qyulan telabat nrmalannrn yerine yetirilrnesine, eklji nezaretin heyata kegirilmesi sistemine, eklgiyaya dtivlat miigahide xidmetinin lmasrna, igtimai ve istehsallara nezarti, Azerbaycan Respublikasrmn qanununa gcire eklji mnitrinq etraf miihitde bag veren fiziki, kimyevi, bilji prseslere, atnsfer havasrnrn girklenmesine, trpagm, su hijv-zelerinin, nun bitki v heyvanat alemine tesirine, hemginin maraqh tegkilatlar ve ehaliye tebii miihitin deyigmesi haqqrnda tecili infrmasiyarun verilmesine, xebardarh[r vb nun veziyyetinin prqnzlagdmlmasrna nezaret edir. Otraf miihit nzart qurf,ulan (ek - analitik nszaf,t qur[ulan) - etraf miihitin girklenmesinin mnitrinqini heyata kegirmek iigtin lazrm lan bu ve ya diger texniki qur$ulann cemi kimi baga diisiiltir. Bunlara agafirdahlar aiddir: etraf miihit byektlerinden analiz ntimunelerinin gtitiiriilmesi iigtn qur[ular, nlann saxlanmasr, neql etdirilmesi, nezart lunan miihitde - erazide fiziki faktrlarla ve yaxud girklendirici maddelerin birbaga teyin edilmesi ve identifikasiyasr (eynilegdirilmesi), hemginin iglemek iiqiin qurgular, mtivafiq infrmasiyalann eks etdirilmesi, <iti,irtilmesi ve s. Ohaf miihit nzart texnlgiyasr - eklji mnitrinq prsesinde miigahide, cilgme giistericilerini emeliyyat vaxtr qeyd ebnek, etraf miihitin veziyyetini ve girklendiren maddelerin miqdannr, xarakterini teyin etmek, keyfiyyet terkibi ve etraf miihit byektlerinde nlann miqdanm teyin

30 etrnk iigtin texniki ve diger qurfulann kiimeyinden istifade etrnek kimi iisullannrn cemidir. Otraf miihilin girklenmesi - etaf miihite insanlar terefinden daxil edilmig ve ya tiz-dztilre yaranan xarakterik zeherli kimyevi maddeler, fiziki amiller, bilji agentler, ewelceden teyin edilmig hedd nrmasrndan gx lan maddeler ve s. baga dtisiiliir. 13. Otraf miihitin girklenmesina nzart qurgulan v texnlgiyasl Otraf mtihitin girklenmesine ekanalitik nzartin texrlji tsikl emeliyyatlan ve iisullan: * Mdvcud gikayet, sened ve ya mtivafiq erizelerin ahnmasr ile nezarete gdtiitiilecek byektin (girklendirme menbeyinin) agkara gtxanlmasr; 1.. llkin laraq byekti qrsa fasilelerle mtigahide etmskle girklendirme giistericilerini tedqiq etrneli, hemginin nun yerini, serheddini xarici ufursuzlu[un emele gelmesi ve snrakr tedqiqatlann erazisinin teyini (meselen, tehltikeli girklendirici maddelerin nisbeten gx ldu[u yerde ilkin kemiyyetin tedqiqatr ve miqdan, 6lgme ile terkibin ve fiziki faklrlarla intensiv, qargrhqh tesirde lan maddelerin girkab sulannda teyini); * Nezaret lunan byektin infrmasiya mdelinin frmalagdrnlmasr (meselen, girkab sulannda), nzaret lunan girklendirici maddelerin terkibinin qeydleri, nlara tesir eden fiziki faktrlar, yerinden asrh laraq dlgmenin etibarhh[rnr ve serhed 30

31 hedlerinin teyini, nezaret lunan byektin dinamikasr v tedqiqatrn tiyrenilmesinde eksperimentin planlagdrnlmasr (meselen, plarun tertib edilmesi, yerlerde girkab sulannda girklendirici maddelerin miqdanmn <ilgme qrafiki v yar(ud labratriya analizi figtin niimunelerin gdti,iriilmesi);.!. Nezaret lunan byekte uzunmtiddetli (sistematik) miigahide (meselen, girkab zulannda) niimunenin giittirtilmesi v yaxud niirnune g<itiiriilmeden planlagdrnlmrg gdstericinin girklendirici maddenin qahhfrmn fasilesiz v yaxud diskret (62 istediyi kimi) tilgiilrnesi ve nezaret lunan byektin veziyyetinin biitiinliikle qiymetlendirilmesi (nrmalann miiqayise edilmesi ile ve yaxud ewelden apanlmrg 6lgiilerle miigahide lunan tilgiilerin miiqayisesi);.!. ihfrmasiya mdeli esasmda nezaret edilen byektin veziyyetinin deyigmesinin prqnzlagdrnlmasr v tec'riibi alman empirk verilenler texmin edilen gerti xarici (meselen, istehsalm giiciinden asrh laraq suyun girklenmesinin arenast ve azalmasr, tkrar tmizlnmenin elave edilmesi, istehsal prsesleri texnlgiyasrnln vz edilmesi, su d6wiyyesinin qapal edilmesi ve s.) deyigiriklikler;.3. Ahnmrg infrmasiyalann miivaflrq ve baga diigtilecek frmada emal edilmesi (iglenmesi) ve nun telabatgrlara teqdim edilmesi (yxlamanur neticelerini hesabat gekilinde, rshberlik v ya sifariggiye teqdim etmeli. Meselen, dtivlet nszaret 31

32 xidmetine ve ya igtimaiyete elan etrnek iigiin yerli administrasiyaya vennk. Gdsterilen emeliyyatlar gergivesinde adeten bir neg texnlji emeliyyatlar heyata kegirilir va bunlann tekrar edilmesi tipik ekanalitik nezaretin texnlji tsiklini tegkil edir: / Qirklenmenin ve ya etraf miihite zererli tesir eden menbelerin axtanlmasr (nezaret iisulunun segilrnesi); r' Yerinde nun ilkin qiymetlendirilrnsi v yaxud analiz Ugiin ntirnunelerin g<ittiriilmesi; r' Labratriya geraitinde niimunanin analize hazrrlanmasr; r' Labratriya geraitinde niimunenin -iqdan analizi; { Aaall.z:n neticelerinin iglenmesi, giistericilerin ve ahnmtg neticelerin etibarhh$rrrn qiymetlendirilmesi; r' N<ivbeti nezart dwesinin (tsiklinin) planlagdrnlmasr Qirklanma yerinin nzarata gdtiiriilmesi, nun ilkin qiymetlendirilmesi v niimun giitfirma ile mnbenin sxtanlmasr Qirklenmig yerin qiymetlendirilmesi v ya miivafiq analiz meqsedi flclin niimunelerin gtitiilriilmesi v biittin ilkin infrmasiyalann iiyrenilmesi, hemginin agrq havada nszaret lunan 32

33 byektin tedqiqi, eyni zamanda, bl:tiin faktrlan trafll nzre almaq lazrmdr. Analiz iigun giittiriilmiig niimuneye ve yaxud qirklenmenin ilkin qiymetlendirilmesine tesir gtistersin. Analiz lunan mtihitin giiriiniigiinden asrh laraq verilen emeliyyat bezi xiisusiyyetlere malikdir. Tebii menbelerin yeriist[i sulanndan niimune gtittirmek yerini axtararken, ga)nn ar<rna istiqametine diqqet yetirilmelidir. Qirklendirme menbeyi axrmn daha yuxan hisselerinde la bileq neinki ilkin niimunenin giitiiriildtiyii yerde. Qiftab sulanndan niimunenin gritiiriilmesi ve qiymetlendirilmesi m6vcud istehsal texnlgiyasrm deqiq riyrendikden snra segilir. Burada suya telabatrn ve tullanmasr, byekt sexlerinin yerlegmesi, nm kanalizasiya sistemi, ayn-ayn temizleyici qurfulann igleri miitleq riyrenilmelidir. Qayda, su rejiminin tedqiq edildiyi yerden niimunenin giittirtilrnesi su istifadesi lan yerden teqriben I km arah su hrivzsindsn gtitiiriilmelidir (igmeli su arnbarlanndan, gimerlik yerlerinden, istirahet yerlerinden, yagay$ sahelerinden ve s). Axmayan su hiivzeleri ve su ambarlanndan ise su istifadesi menteqelerinden niimuneler her iki terfdsn I km mesafeden giitiiriiliir. Sudan n[imune adeten bir istiqametde 3 niiqteden (her iki sahilden v nun niifuz dairesinden (farvaterinden)) giitiiriiltir. Ancaq su istifadesinin xarakterinden asrh laraq (kigik su h6vzeleri ve ya texniki meqsedler iigiin mehdud hecmde) verilen menteqede su rejiminin qertlerinden asrh laraq ve 33

34 yaxudda, su h6vzelerinde girkab sulann paylanmasrndan asrh laraq l-2 niiqteden de ntimuneler gtitiirmek lar. Ya9ayr$ menteqelerinde merkezlegdirilmig su hiivzelsrinden niirnuneler suburaxlcl yerde, derinlikden ve gaym eninden giitiirmek lar. Su hdrrzelerinin merkezlegdirmig menbeleri xiisusiyyetleri tgtlr suburaxrcr lduqda niimune ve ilkin qiymetlendinne bilavasite birinci nasisun qaldudrfr sudan gtitiilriiliir. Niimunenin giittirtilmesi iigiin yerin axtanlmast, hemginin hava niknunssinin ilkin qiymetlendirilmesi (diger miihitlere nisbeten) etraf miihitin maksimal girklenen yerlerinde apanlr (meselen, fakel-megel tullantrsmt bir nege yiiz metrden bir nege ln-e qeder giitiirmek lar. Adeten bele tilgmeler yerden l.5 m hiindiirliikde apanhr yaxud insanlar yagadt[t yerlere de ve ya bibyektlerin yaxrnh$nda apanlrr. Bu nunla izah edilir ki, tullantr zeherli ve tehliikeli la biler. lggi znada havadan niirnune adeten insanlann uzunmiiddetde ldulu erazilerden giitiirmek laamdr. Bu da istehsal geraitinden asrh laraq texnlji prseslr: terkibin fiziki-kimyevi tehliikelilik derecesi ve aynlan girklendirici kimyevi maddenin bilji tesiri ve yaxud ftziki faktrlann tesirine, tefirper&tur ve efaf miihitin nemliyinin seviyyesine esaslarur. iggi znada havadan niitnune gtitiilrmek iigtin segilen yer texnlji emeliyyatlara g6re segilir, iggi znada zeherli maddelerin aynlmasr daha gx la

35 biler. Meselen: ) Aqreqat, qurfu ve aparatlarda daha aktiv kimyevi, termiki ve diger prsesler diiwiinde; ) Xammal ve maddelerin, haztr mehsullann ytiklenmesi ve bgaldrlmasr sahelerinde, hazr mehsulun qablagdmlmasrnda erazisinde; ) Xammahn, yanmfabrikatrn vs mehsulun daxili neqletdirilme sahelerinde; ) Denever maddelerin iiyiidiilmesi vs qurudulmasr, tzlandrnq material v maddslrin, daha gx girklenme ehtimah lan maye ve qazlann (nass, kmpressr ve s. ile) vurulmasr erazilerinde; ) Texnlji niirnunenin gdtfiriilme yeri texnlji analiz iigitur vacibdir. Tez-tez maddenin tehliikelilik derecesi xiisusiyyetleri tiyrenilir. Bunlar agaf,rdakr diiwii niimuneler v nlann analizleri ile teyin edilir. 10 gtnden az lmayaraq;. I derce iiciin - II derece tigiin - ayda bir defeden az lmayaraq; r III ve IV derecs iigfrn - kvartalda bir defeden az lmayaraq. Trpaqdan niimune gdtiirmek yerinin segilmesi v nun ilkin qiymetlendirilmesi zannaat iki esas parametri nezere almaq lazrmdr. 1) Trpaq niimunesi gcitiirtilen sahenin tilgiisii. Bu sahe trpalrn girklenmesinin rta seviyyesini gtistermelidir. 2) Sahenin hissesi gemrflji trlgii sistemine giire giirniigii pis lmah v trpa[u terkibinin amele gelmesini (menbesini) kifayet qeder eks etdirmelidir. 35

36 Sahenin esas hissesi sade eraziden aynlr. Sahe, trpalr girklendiren menbeden miieyyen mesafeden asrhdr. Adeten agagdakr qaydalardan istifade edilir: girklendirici n qeder uzaq lsa elementax sahe bir qeder bytik lmahdr. Elementar saheden bagqa, i99i sahe de aynlrr. Hemin iggi saheden de niirnune gdtilriiliir ve bundan da qangrq trpaq ntirnunesi haztrlamr. Oger elementar sahe 9x btiyiikdiirse, trpafrn qah$ mtrekkebdirse, nda iimumi satrede bir nege suraq iggi meydangasr aynhr (adten 2-3 yer segilir). Sahenin semereli dlgtisii adeten I ha (100 x 100 m) g6tiitiiliir. Miiessiselerin etrafinda yerlegen meydangalan aga$dakr kimi igare edirler: rumba (azimuta gtire deqiq knaya da biler) gdre 8 istiqametde km radiusunda (en gx girklenmig erazi); km radiusunda (xiisusi tesir altrnda lan erazi) - rumba giire istiqametde; 5-10 km radiusunda (burada byektin tesiri qeyd lunan zna) - rumba gdre istiqametde. Bele halda srnaq meydangasr bir-birinden km baraber mesafde yerlegir. Teqdim lunan sxem tdvsiye xarakteri dagryrr. Tebii geraitde elementar sahenin v niimune sahelerinin veziyyeti eraeinin landqaftrndan v gekimyevi xtisusiyyetinden asrhdrr. Bu nunla izah edilir ki, miigahide lunan bitki ve hevanat aleminin gristericileri tedqiqat xarakterli lmalrdu. Bibyektlerden n<ivbati niirnunsler nlann n<ivbeti girklenme maddelerini analiz etmek iigtin gtitiiriiliir. 36

37 Ntirnune gtitiirmek iig0n yerin segilmesi ve axtanlmasr zarnam girklendirici amilleri ve yaxud nlann tesir xiizusiyyetlerin tebietinin tiyrenilmesi esas qanglq kmpnentlerin terkibinin agrlmasr iigtin eynilegdirirler. Texniki imkanlar tma<trqda ve ya.:<ud eynilegdirmek miimkiin lmadrqda, nda daha sade tsulla girklenmenin teyini davam etmeli, daha d$usu, mtihitde girklendirici maddelerin lmasrnr tesdiq etrnelidir. Zeherli fiziki amilin lmasr faktru a$kar lduqda ise, derhal miqdari analiz aparmaq lazrndr ki, zeherleyici maddenin miqdan v seviyyesi teyin edilsin. Bu mesele maksimum tez yerine yetirilmelidir ki, mtiqayise tigiin miieyyen miiddetde niknuneler gtitiiriilstin. Qirklendirici menbenin ve yaxud fiziki faktnrn tesirinin ilkin qiymetlendirilmesi, nun tekce uzunmiiddetdli lmasrndan asrh deyil. yuxanda g6sterilen emeliyyat, esasan de analizleri aparan iggi pqslallgnn tehliikesizliyinden analiz zamaru (super zeherlerdenn, radiasiyadan, diger kimyevi maddeler v faktrlardan, hemginin xiisusi tehliikeli byektlerin tedqiqinden zamam asrhdrr. Tehliikeli maddelerin taprlmasrnda texniki qurlulann i9 xiisusiyyetleri aga[rdakr kimi lrnahdrn fasilesiz ve yaxud heg lmasa gx kigik fasilelerle analizlerarasr mtiddet diiwti gx kigik lrnaqla dtiwi lmahdr. Tetbiq lunan tsul ve texniki qurfular spesifik xiisusiyyetli maddeleri maksimal teyin etrnelidir daha d$usu, axtanlan zeherleyici madde ve yaxud fiziki faktrlar qangrqlardan ve diger bele faktrlardan daha 37

38 deqrq segmelidir. Qur[ulann spesifikliyinin eynilegdirilrnesi tleb lunarsa, nda na lan telabat da deyigmelidir ki, texniki qur[u segiciliye malik lsun. Daha d[rusu, analiz lunan maddeni, na yanm lan maddelerden x0susiyyetlerine gdre ayrra bilsin. Maddelerin bagqa bir ehemiyyetli xiisusiyyeti nun hessash[rdrr, daha dfrusu, nun minimal girklendirme qatrh[rnr ve fiziki-faktrlann seviyyelerinin qeyd edilrnesidir. Ekanalitik nezaretde iisulun bu xiisusiyyeti tesir ve xarakterine giire miihiim klassik iigltik nzart qurlusuna daxil lur. Diger emeliyyatlar apanlarken girklendirici madde ve yaxud fiziki-faktrlann mtivcudlufu haqda siqnal lmadr$ hald4 nda derhal bagqa yerde elde edilen gtistericilere g6re nzaret apanlmahdrr ve ya,rud qurlunun yeniden qurulmasl - ve indiqatrun bu ve ya diger maddeler iigiin deyigdirilmesi heyata kegirilmelidir. Meselenin helli zamatrl, eynilegdirme prsesinde texniki qur[unun baghca xiisusiyyeti bu hessash[a ziyan vursa bele nun segiciliyidir. Halhazrda bu mesele yerlerde gx miirekkeb ve getin hell luna meselelerdsn biridir. Adeten eynilegdirme (identifikasiya) prseslri stasinar labratriyalarda miiasir texniki qur[ularla techiz edilmig geraitde apanlr. Adeten avtmatlagdrnlmrg rejimde, ekspres Giirtli) nezaret iigiin yr$cam qur[ulardan istifade edilir. 38

39 Hava iigitur - indiqatr bru, indiqatr ka[z ve yaxud iirtiik esasrnda ekspres - test v s. diger indiqatr elementleri istifade edilir. Su ve trpaq iigtfur testler ve yax.ud testkmpleksleri, hemginin mikr yrlcam da$rna bilen sad, vsfi v ya yanmvsfi labratriyalarda analiz eme liyyatlan ile apanlr. Avtmatik agkar ehnek 09iin adeten kigikiilgtilii sensr ve diger hessas element ler - qur[ulardan istifade edilir. Bele qurgular etraf miihitin nzaret lunan parame- trlerinin ilkin emele gelmesini analitik siqnalla rengin deyigmesi, elektrik cereyarumn, gerginliyin ve s, diger qeyd lunan giistericilerin deyigmesi siqnalizatrlara verirler. Zeherleyici maddenin taprbnasr mesetesi hell edildikden snra qur$u yani infrmasiya verir. Bundan snra ndvbeti niirnune gtitiirmek emeliyyatr haqqrnda qerar qebul etrnek lazrm gelir Zeherlenmig miihit byekflerinden niimunelerin giitiiriilmasi Her geyden ewel qeyd etmek lazrmdn ki, kimyevi arraliz - niirnunenin g6tiirtilmesi v nun analizp ha,rrlanmasr ile baglayr. Btittin analizler bir biri ile - bafhdrr. Oger niirnune diiz$in gdttiriilrnemigs v analiz iigiin deqiq haarlanmamrgdlrs4 deqiq iilgiikniig analitik siqnai!"yi lunmug kmpnent haqqrnda deqiq infrmasiya vermir,. Okssr hallarda xiisusi laraq niimunenin giitiiriilmesi ve nul analize hazulanmasr 39

40 kimyevi analizin neticesinin deqiqlik heddini teyin edir ve hem de, alman neticelerin keyfiyyetini, hemginin gx getin zehmetliliyi ve analitik tsiklin uzun mffddetli lmasrm tesdiq edir. Niimunenin giitiiriilmesinde ve haarlanmasrndakr xta, sasn, teyin lunan kmpnentin i,imumi xetasrm teyin edir ve ytiksek deqiqlik flsulunu menasrz edir. Oz nrivbesinde ni.irnunenin giitiiriilmesi ve hazrlanmasr tekce analiz edilen byektin tebietinden asrh deyil, hem de analitik tsiklin 6l9me $sulundan asrhdrr. Kimyevi analiz figiin ntimunanin gcitiirtilmesi ve qebulu qeder vacibdir ki, nu drivlet standartlarr ile yazrlar Su hiivzelerindn niimunlrin gtitiiriilmesi Su htivzelerinden niimuneler analiz [giin hemige bir defe giiturtiltir. Lakin su hvzesinin tedqiqah zamaru seriyah dijwii ve miintezem analizler iigiin suyun sethinden, derinliyinden, tebii su qatlanndan niimuneler gcitiirmek lazrm gelir. Niirnuneni hemginin yeralh menbelerden, bru kemerlerinden giitiirmek lar. Suyun terkibindeki verilenlerin rta qiymetini tapmaq iigiin nu qangrq ntimune kimi verirler. Nrmativ senedlerde esas qanunlar ve meslehetler teyin edilmigdir ki, bundan da daha miivafiq niimunsler g6t0rmek iigiitr istifade edilir. O niimunler niimunevi hesab edilir ki, verilen giistericiye g610 suym keyfiyyetini maksimum 40

41 xarakteriz edir, tehrif lunmug qatrhqlar ve diger faktrlara malik lmurlar. Her bir halda mtixtelif su hcivzeleri bezi xiisusi hallan xarallerize edir. Qay axmmdan niimunenin gdtiiriilmesi, gayrn hdvzesinde girklenme menbelerinin teyin edilmesi iiqiin gitturiiltir. Tullantr sulanmn tesirini teyin ehnek iigiin niimuneler axm yu(an ve suyun diger sularla qangd{r ntlrqteden gdtiirtiliir. Nezere almaq lazrmdr ki, girklenme gay axrnl byu beraber lmaya biler. Ona gdre de niimuneni sasn suyrm malaimal axan yerlerinden, yeni arun yax$r qangdrfi yerden gtitiirmek lazrmdr. Niimune giitiiren qurgu axma qargr, lazrm lan derinlikde yerlegdirilir Tebii v sfini giillerden gdtiiriilen niimunlr Giiliin (su hovzesinin) uzun miiddet erzinde m<ivcudlufunu nezere alaraq, ilk niivbede, nun suyunun keyfiyyetine uzunmtiddetli driw erzinde mnitrinqi tine gxrr. Hemginin suyun ankpgen girklenmesinin neticesini teyin etmek, nun terkib ve xassesinin mnitriqi meydana grxrr. Qayda ldufu kimi gdllerde de) suyun keyfiyyeti tsiklik xarakter - dagryrr ve sutkahq mtivsiimi silsileli miigahide edilir. Bu sebebden de giindelik niimune sutkarun eyni vaxhnda g<itiiriilmeli, mvsiimi tedqiqat miiddeti bir ildeu az lmamaldu. Buraya ilin biitiin diiwterinde gcitiiriillmiig ni.imuneler de daxil edilmelidir. 41

42 Nem qalqlardan (yalrg ve qar) gtiiriilen niimuneler girklenmeye gx hessasdrrlar, nun, istifadesi zaman girkli qabdan istifade etdikde na atmsferde lmayan xarici hissecikler diige biler. Hesab edilir ki, qahqlardan niimuneler girklendirici byektlerin ya:nh$ndan meselen, qazaru(ana v yanud, ES, gtibre ve materiallann agrq ambarlarda saxlandrlr yerlerde, neqliyyat xetleri ve s.-den g6ttiriile bilmez. Bele hallarda ntirnuneler gdsterilen antrpgen girklenmenin yxlamlmasma tesir gdsterir. Qttkiintti niilnuneler neytral materiallardan haarlanmg xi,isusi tutuma tplanr. Ya[rg suyu diametri 20 sm-den kigik lmayan qrflann kdmeyi ile <ilgii silindrine yrglrr. Qardan niimuneler, esasen, qar qatl trpa[a qeder kesilir, snra gdti,iriiltir. Osasen bunu qar yrgmtlsmm snunda, yeni mart ayrnda etmek daha meqsedeuyfundur. Qurunt sularlndan niimuneler - qrunt sulann yararhhgrm, igmeli su kimi keyfiyyetini, hemginin texniki ve kend teserriifatr meqsedleri iigtin: qrunt sulannm teserriifat sahelerine ptensial tehliikesini teyin etmek ve mnitriqlerin apanlmasr tiqiiur giittiriiliir. Qrunt - sulan artezian quyulanndan, su quyulanndan, bulaqlardan niimuneler gtitiinilmekle tiyrenilir. Qeyd etmek lazrmdu ki, suyun keyfiyyeti mtixtelif hrizntlarda bir-birinden gx ferqli la biler. Ona grire de qrunt zulanndan ntimunalerin gtitiiriilmesi iigtin nun derinliyine buraxrla bilen yeri 42