РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Универзитет Св. Климент Охридски - Битола. Економски факултет- Прилеп

Transcription

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски - Битола Економски факултет- Прилеп Стратегии за интернационализација на малите и средни бизниси Магистерски труд Кандидат Јасмина Ристеска Ментор проф.д-р Славица Роческа Дос. Бр. 41/10 Прилеп

2 СОДРЖИНА ВОВЕД... 4 Проблем на истражувањето... 4 Методи и техники на истражувањето ПРВ ДЕЛ ПРЕГЛЕД НА ЛИТЕРАТУРА 1. Глобализацијата и малите бизниси Теоретски пристапи за интернационализација на малите и средни бизниси Бариери и проблеми за интернационализација на МСП Законска регулатива Културни разлики Преференции на потрошувачите Конкурентноста и интернационализацијата на малите и средни бизниси Стратегии за конкурентска предност Детерминанти на конкурентска предност ВТОР ДЕЛ ДВИЖЕЧКИ СИЛИ НА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЈА НА МАЛИТЕ БИЗНИСИ 1. Мотиви за интернационализација Влијанието на ИКТ врз интернационализацијата на малите и средни бизниси ИКТ секторот- фактор за интернационализација на малите и средни бизниси Предизвици и бенефити од примената на ИКТ секторот Интерни фактори за интернационализација

3 4. Екстерни фактори за интернационализација ТРЕТ ДЕЛ СТРАТЕГИИ ЗА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЈА НА БИЗНИСИ МАЛИТЕ И СРЕДНИ 1. Видови на стратегиски пристапи Компаративна анализа на предностите и недостатоците на стратегиите на интернационализација Детерминанти за избор на стратегии за интернационализација на малите и средни бизниси ЗАКЛУЧОК БИБЛИОГРАФИЈА

4 ВОВЕД Малите и средните бизниси се главната движечка сила на националните економии. Тие претставуваат економски развојни јадра на глобалните економски процеси, тие се крвотокот на економскиот раст и развој. Се смета дека малите бизниси го претставуваат рбетот на современите национални економии. Од социјален аспект малите бизниси се генератори на создавање на работни места. Со цел да се воспостави подобар амбиент за мал бизнис, европските земји на самитот во Лисабон во 2000година, ја донесоа Европската повелба за мали претпријатија во која се наведени десет глобални сфери на општествената интервенција во кои со континуирани напори ќе се дејствува кон создавање на поволен амбиент за развој на претприемништвото. Иако големите бизниси се носители на економскиот развој, сепак малите и средни бизниси се нивната неопходна и придружна компонента. Денес, со развојот на техничко- технолошките процеси и нивната практична примена, зголемената понуда на производи, потребата на потрошувачите, интензивните процеси на глобализацијата каде што бизнисите заземаат првенствена улога и каде што истите неможат да функционираат само во нивните национални економии како неминовна се појави потребата од креирање на нови развојни стратегии и излез на странските пазари. Така се создаде една глобална мрежа на безброј мали бизниси од различни страни на светот. Меѓутоа процесот на глобализација и новите развојни индустриски и технолошки трендови не се цели сами за себе познавањето на секој сегмент на глобалната економија, неговата суштина и карактеристики, механизмите на функционирање и сл. се клучот на успехот во развојот и интернационализацијата на малите бизниси. Создавањето на стратегија за конкурентска предност и позицијата чекор пред другите, е исто така значаен сегмент на успешното работење што од своја страна ќе придонесе да се надминат недостатоците со кои се соочуваат при натпреварот со големите, етаблирани компании. Реализацијата на истражувачки активности и примената на иновативните идеи во практика е секогаш многу потешко за малите и средни бизниси отколку за големите компании. Денес, кога постои само еден единствен глобален пазар, кој ги асимилира националните пазари, и каде што концентрацијата на мали бизниси е многу голема, иновациите се пресуден фактор за одржување на конкурентската предност, но и за успешност во адаптирањето на странскиот пазар и следење на развојните економски текови. Голем дел од националните економии 4

5 усвојуваат политики кои се во насока на поддршка на малите и средни бизниси во нивниот развој и настап на надворешниот пазар. Главна финансиска алатка за развој на иновативните стратегии на Европската Комисија е Програмата за Иновативност и Конкурентност (CIP), наменета за мали и средни бизниси. Структурните фондови се исто така во насока на развојот на малите и средни бизниси. Повеќе од две третини од овие средства се употребени како мерки за промовирање на бизнисот, вработеноста и растот. Малите и средни бизниси се наоѓаат во средиштето на кохезионата политика, која има за цел да ги направи бизнисите регионално поконкурентни. Малите бизниси, особено во нивната рана фаза, често немаат доволно ресурси да ги следат многуте различни видови на помош кои ЕУ може да ги обезбеди, тие не се во состојба да го проценат иновативниот и пазарен потенцијал на своите производи или да ги истражат новите деловни можности. Европската Мрежа на Претпријатија ја премостува таа празнина, која ги вклучува стопанските комори, националните и регионални развојни агенции и универзитетските и технолошки центри. Со своите повеќе од 550 контактни пунктови и скоро 4000 лица искусен персонал, таа е најголемата мрежа која обезбедува висококвалитетни, интегрални услуги за малите и средни бизниси, информации за политиките на ЕУ, програмите и законодавството, барањето на деловни партнери и база на податоци за деловна соработка, брокерски настани за трансфер на технологија и знаење, промотивен и информативен материјал итн. Во Република Македонија Европската мрежа на претпријатија е присутна преку Европски информативен и иновативен центар во Македонија. Единствениот Европски пазар им пружа можност на малите и средни бизниси да растат и да се развиваат, а со претходните проширувања на ЕУ всушност и многукратно ги зголеми деловните можности на малите и средни бизниси. Процесот на интернационализација и вклучувањето на малите и средни бизниси во развојните глобални процеси е огромен предизвик. Успешното вклучување во глобалната економија неможе да се реализира доколку малите и средни бизниси не располагаат со доволен број на информации, човечки ресурси, имплементација на современи информатичко- комуникациски технологии, потребен капитал, иновативни решенија, потребно знаење и подготвеност за вклучување во меѓународниот пазар, како и знаење за условите на странските пазари, законите и регулативите, како и културните разлики. 5

6 Малите и средни бизниси мора да создадат конкурентска предност, да бидат што поконкурентни од своите ривали за да можат да се придружат на глобалниот пазар. Стопанствениците потребно е да имаат јасна идеја и стратегија во почетната фаза, исто така потребна е способност за спроведување на стратегии за соодветно планирање и вештини. Интернационализацијата на малите и средни бизниси не е многу голема заради низа бариери. Ова се однесува на големите трошоци во процесот на интернационализација, недостаток на капитал и финансии, како и високиот деловен и финансиски ризик. За да биде доследно спроведен процесот на интернационализација потребно е да се преземат и спроведат повеќе мерки што ќе ги охрабрат малите бизниси за настап на странскиот пазар. Тие мерки би се однесувале на зголемување на конкурентската предност и способност за извоз, помош кој би била насочена кон промоција на производите (учество на трговски саеми), давање на деловни информации за странските пазари, информации за дистрибутивите канали итн. Поддршката да биде обезбедена и преку извозни кредити, извозно осигурување, извозни гаранции. Стандардизацијата на производите е елемент кој има огромно значење во процесите на интернационализацијата. Воведувањето на современите стандарди во процесот на производство не само што ќе го зголеми квалитетот на производите, туку и во значајна мера ќе ја зголеми конкурентската предност. Понудата на производи произведени по меѓународно прифатени и усвоени стандарди на надворешниот пазар е од витално значење за самиот бизнис. Денес низ трендовите на глобализација предизвикот од електронската трговија и нејзините импликации врз производните процеси, каде што целта на секој претприемач е да понуди се подобар и уникатен производ, исто така создава конкурентска предност. Сите компании кои одлучиле своите производи да ги пласираат на глобалниот пазар т.е да го интернационализираат своето производство тоа мора да го прават со помош на стратегии, техники, маркетинг инструменти. Големите мултинационални компании кои го контролираат глобалниот пазар и во него влегуваат брзо, силно и непречено ги реализираат проектираните цели и пазарни удели. Што им преостанува на илјадниците мали играчи на глобалниот пазар? Тие мора да применат веќе испробани класични рецепти за настап на странскиот пазар или да го усовршат своето производство, со што ќе произведат уникатен производ по којшто ќе бидат препознатливи. Од аспект на глобалниот пазар, каде што условите се многу комплексни претприемачите влегуваат во глобален натпревар со компании од различни земји, но и оние 6

7 што потекнуваат од иста земја. За да се биде успешен и профитабилен, во една таква атмосфера претприемачот мора да избере оптимална стратегија за интернационализација на своето работење. Стратегијата за настап на странските пазари мора да биде фокусирана на избор на метод за настап, но и да бидат преземени мерки кои ќе ја диференцираат понудата на производи. Кој метод ќе биде избор на претприемачот, зависи од пазарните прилики, од можноста да се искористат неговите предности со што ќе можат први да одржуваат конкурентска предност. Еден од клучните показатели за конкурентноста на една земја е нејзиниот извозен потенцијал. Извозот како метод за настап на надворешниот пазар е сложена постапка која бара спроведување на мерки и активности кои се неопходни при неговата примена. Секој претприемач кој се одлучил да настапува на надворешниот пазар, мора да биде успешен на домашниот пазар. Истражувањето на надворешниот пазар мора да биде детално спроведено, доколку компанијата доследно не го истражи пазарот може скапо да плати. Побарувачката на производот или услугата која се нуди на странскиот пазар мора да биде во корелација со побарувачката за тој производ/услуга. Доколку производите се произведени со пониска технологија тогаш истите тие производи ќе се понудат на пазар за кој има таква побарувачка. Расположливите капацитети на компанијата( менаџмент, оригиналност на производот, финансиска моќ, ресурси, имиџ) се компоненти кои драстично влијаат врз извозната ориентираност на компанијата. Мора да се имаат во предвид сите параметри кои се во врска со изборот на извозот како метод за настап на надворешниот пазар. Лиценцата како метод за настап на надворешниот пазар денес има голема распостранета примена со оглед на тоа што овозможува бројни предности како за давателот така и за нејзиниот корисник. Таа овозможува да се избегне развојниот ризик кој е повразан со производот и пазарот, преку експлоатација на искуства со високоразвиени фирми. Лиценцата е добар начин за интернационализација на малите бизниси, кои најчесто немаат доволно капитал и меѓународно искуство, потребни за друг облик на интернационализација. Корисникот на лиценца добива пристап до одредени ресурси од надворешниот партнер( име, работно искуство, технолошки процес, патент и сл) со релативно низок влог. Во исто време давателот на лиценцата остварува пристап до одреден странски пазар. Во склоп на лиценцните аранжмани можни се два пристапи: првиот 7

8 овозможува на корисникот на лиценца пристап до технологија која давателот на лиценцата ја поседува за време на договорањето и вториот пристап обезбедува пристап до постоечката и идна технологија во одредена област за цело време додека трае лиценцниот аранжман. Лиценцните аранжмани можат да бидат многу различни во зависност од околностите, но вообичаено содржат елементи од техничка, комерцијална и организациона природа. Распостранетоста на лиценцата како метод за интернационализација покажува да, и покрај одредени недостатоци, таа претставува атрактивна стратегија за интернационализација. Како и лиценцата и фрашизингот како облик за интернационализација, доживува широка популарност и примена. Франшизата се презентира како своевиден систем на дистрибуција на производи и услуги, во себе таа ги носи елементите на лиценцата, елементи на модел/систем на производство и пласман на одредена категорија производи и услуги. Најголема афирмација франшизата се јавува во областа на дистрибуција на безалкохолни пијалоци, ресторани за брза храна, хотели и рентање на возила. Денес сме сведоци на голем број успешни бизниси кои своите производи и услуги ги интернационализираат со избор на франшизата како метод за настап на надворешниот пазар. Имајќи ги во вид генералните трендови на надворешниот пазар единствена е оценката за прогресивната улога на франшизата во меѓународното работење. Заедничките вложувања е атрактивна форма за настап на надворешниот пазар. Тие овозможуваат директен пристап до нови ресурси, кои им се потребни на партнерите, а за кои во спротивно е потребен долг период на интерен развој. Денес многу мали и средни бизниси влегуваат во заеднички вложувања, како начин на диверзификација на активностите и раст на компаниите. Заедничките вложувања се засноваат на комбинирана сила на партнерите во што е и најголемата предност на оваа форма на интернационализација. Малата компанија во заедничкото вложување носи претприемачката иницијатива, сила, флексибилност и технолошки новости, додека големата компанија обезбедува капитал, развиен маркетинг, добри канали на дистрибуција и сервис. Ваквата комбинација овозможува значајна конкурентска предност во настапот на меѓународниот пазар. Обично малите компании се капитално ограничени, нивната ограниченост е изразена и во каналите на дистрибуција, со што се и мали можностите за нивна интернационализација. Затоа заедничките вложувања се одличен избор за нивното проширување кон надворешниот пазар. Без оглед на тоа кој метод ќе биде избран интернационализацијата е процес кој ја валоризира самата компанија. 8

9 Тргнувајќи од претходно изнесеното овој труд ќе биде структуиран во три делови. Првиот дел ќе биде фокусиран на процесот на интернационализација на малите бизниси, односно подетално ќе бидат обработени предизвиците и придобивките од тој процес. Ќе биде објаснет и процесот како малите бизниси се вклучуваат во развојните глобални трендови и како тие глобални трендови влијаат врз малите бизниси. Во овој дел ќе бидат обработени бариерите и проблемите поврзани со интернационализацијата на малите бизниси. Кои се бариерите и проблемите со кои се соочуваат малите бизниси при вклучување на глобалниот пазар. Кои превентивни мерки се потребни да се превземат со цел да се надминат тие бариери и проблеми и ќе му помогнат на малиот бизнис да се вклопи во современите актуелни трендови. Вториот дел ќе биде посветен на објаснување на движечките сили за интернационализација на малите и средни бизниси. Посебно ќе се осврнеме кон објаснување на надворешниот пазар како предизвик за интернационализација на малите бизниси и производството со примена на високоразвиени и современи технолошки процеси. Информатичко- комуникациски технологии, кои се неопходни во бизнисот, исто така ќе бидат опфатени во овој дел и тоа како фактор за интернационализација на малите бизниси. Пристапот кон се поновите и посовремени информатичко- комуникациски технологии, нивната примена во производните процеси е репер за создавање на конкурентска предност, но и за успешност во настапот на глобалниот пазар. Исто така, посебно внимание е посветено на интерните и екстерните фактори кои имаат огромно влијание врз интернационализацијата на малите бизниси. Интерните и екстерните фактори се клучни елементи од кои зависи настапот на меѓународниот пазар. Од страна на малите бизниси кои одлучиле да го интернационализираат своето производство и да се прошират надвор од границите на домашниот пазар, неопходно е да извршат детални истражувања и анализи токму на интерните и екстерните фактори, за да можат да ги реализираат своите цели. Третиот дел е така конципиран што ќе ги опфати стратегиските аспекти на интернационализацијата на малите и средни бизниси. Изборот на стратегија од страна на претприемачите за настап на надворешниот пазар е зависен од извршените истражувања и анализи, од расположивите ресурси. Компаративната анализа како еден значаен елемент ќе 9

10 изврши споредба на предностите и недостатоците на методите на интернационализација. Значаен сегмент во процесот на интернационализација кој не треба да се занемари е подготвеноста на малите бизниси за настап на надворешниот пазар. Понатаму ќе бидат опфатени селекцијата на стратегиите за интернационализација, како и мерките на политиките за поттикнување на интернационализацијата на малите бизниси. 2. ЦЕЛИ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО Овој магистерски труд како примарни цели на истражување ги дефинира следниве: - согледување на современите трендови, фактори и методи во доменот на интернационализација на МСП ; - идентификација на стратегиските пристапи што МСП ги користат во услови на динамични промени во глобалната економија и зголемена конкурентност на меѓународните пазари; - определување на карактеристиките на стратегиските пристапи и детерминанти за избор на стратегија за настап на странскиот пазар; -објаснување на влијанието од примената на информатичко- комуникациски технологии за позиционирање на надворешниот пазар.3. МЕТОДИ НА ИСТРАЖУВАЊЕ Истражувањето главно се темели на примена на секундарни методи на истражување. Теоретските основи на истражувањето и современите трендови во доменот на интернационалицаијата ќе се реализира преку проучување на научна и стручна литература, извештаи, документи и други извори. Во истражувањето ќе бидат користени релевантни студии и анализи што се однесуваат на современите концепти на избор на стратегиски пристап на МСП на меѓународните пазари. 10

11 ПРВ ДЕЛ ПРЕГЛЕД НА ЛИТЕРАТУРА 1. ГЛОБАЛИЗАЦИЈАТА И МАЛИТЕ БИЗНИСИ Со развојот на процесот на глобализација се наметна едно ново темпо на функционирање на целокупната светска економија. Денес, националните развојни политики се потешко се контролираат со традиционалните инструменти. Како резултат на непредвидливата и турбулентна околина бизнисите се соочени со предизвикот на нивното функционирање и перспектива во рамките на глобалните процеси. Глобализацијата наметна еден нов и отворен, сосема поинаков систем на функционирање на бизнисот како значаен двигател на економскиот раст и развој, особено во сегментот на интернационализацијата и освојување на надворешниот пазар како предизвик за неговата успешност. Денес, успехот на бизнисот е во меѓусебна корелација со процесите кои се случуваат на глобално ниво. Иако, првенствената улога им припаѓа на големите корпорации како носители на значајните економски процеси не само во рамките на нивните национални економии туку и во глобалните развојни насоки како еден вид патокази на идниот техничко техолошки развој, голема е и улогата на малите и средни бизниси како развојни јадра на економските текови. Низ глобалните процеси и текови позицијата која ја имаат овој вид на бизниси е се повеќе изразена и доминантна, иако по својата поставеност припаѓаат на класификацијата на мали и средни бизниси, но според улогата која им припаѓа се големи. Тоа значи дека малите и средни бизниси се значајни столбови на економскиот систем од повеќе аспекти. Согледувајќи ја улогата на малите и средни бизниси не само во рамките на националните економии, туку и воопшто на глобално ниво се донесуваат и усвојуваат повеќе мерки кои се однесуваат токму на нивниот развој и функционирање. Во глобалниот, брз и динамичен развој голем број на национални влади своите економски политики ги темелат на донесување и усвојување на мерки и инструменти за формирање на мали и средни бизниси, кои ќе бидат нивните значајни потпорни столбови во економскиот раст и равој. Свесни за значењето на малите и средните бизниси, националните влади преку креирање на стратешки политики и субвенционирани програми го поттикнуваат излезот на малите и 11

12 средни бизниси на надворешниот глобален пазар. Заради, динамиката и интензитетот на развој на глобалните процеси, неподготвеноста да се прифатат глобалните предизвици голем број на МСП тешко се одлучуваат да се вклучат во глобалните текови. Меѓутоа, и покрај условите и стандардите кои ги наметнува глобалната економија сите економски играчи се учесници на глобалната сцена. Дури и кога пазарот на една компанија е во границите на домашната економија, таа се соочува со конкуренти кои се регистрирани надвор или е во позиција да биде алка во синџирот на снабдување чии што крајни пазари се глобални. Прифаќањето на овие процеси и прилагодувањето кон новонастанатата состојба влијае врз одржливоста на малите и средни бизниси. За да ја задржат позицијата на пазарот, тие мора да преземат активни чекори во пронаоѓањето на механизми со кои ќе се адаптираат на глобалниот пазар. Глобализацијата е термин кој се е повеќе во употреба во секодневието, било кога станува збор за економија, политика, државна организација, квалитетот на живеење или иднината на човештвото. Покрај, тоа што глобализацијата придонесе за развој и пораст на ТНК, развој и пораст на СДИ, пораст на обемот и брзината на финансиските трансакции, таа се наметна како неминовен процес и во доменот на малите и средни бизниси, особено во делот на интернационализацијата и освојување на надворешниот пазар како предизвик за нивната успешност. Во контекст на многубројните теоретски пристапи за глобализацијата како општествен процес се наведува и поврзувањето на националните економии во единствен глобален систем кој се заснова на брзината на движењето на капиталот, технолошката револуција, либерализацијата, развојот на комуникациската технологија и новите видови на транспорт. Националните влади со своите економски политики настојуваат да ги зголемат позитивните ефекти на глобализацијата, а да ги редуцираат негативните ефекти. Како резултат на процесите на глобализација и високото ниво на технолошкиот развој, процесот на интернационализација се наметна како еден нов и неопходен предизвик на малите и средни претпријатија што претставува клучен фактор за нивниот развој и успех. Преку процесот на интернационализација, малите и средни претпријатија добиваат можност за континуиран напредок и успешен настап на надворешните пазари. Темелните анализи и истражувања за сопствените капацитети и расположиви ресурси се клучните алатки кои ја иницираат одлуката за интернационализација на МСП. 12

13 Истражувањето на странскиот пазар е еден од најзначајните сегменти кога станува збор за интернационализацијата на МСП. Голем број на компании се соочиле со пазарен неуспех токму поради недоволните пазарни истражувања. Честопати кога се настапува на пазари од соседството, се тргнува од фактот дека тие пазари функционираат слично на домашниот пазар па компаниите ги носат одлуките интуитивно со уверување дека пазарот им е добро познат. Ризикот да се погреши и да се дојде до загуби и пазарен неуспех на такви пазари е исто така голем. Носителите на стратешките цели на МСП потребно е да извршат истражување за тоа кој пазар е најповолен за пласман на производот, темелни истражувања во доменот на тамошните пазарни трендови, идните прогнози, какви се условите за работа на тие пазари и соочувањето со конкурентите на пазарот. Во глобалните процеси кои се карактеризираат со континуирани структурни промени и притисоци, МСП добиваат се позначајна улога како генератори на работни места и економски напредок. Оттука, донесувањето и усвојувањето на економските политики за развојот на МСП е потенцирано и во Европската повелба на МСП. Со донесувањето на Актот за мали биниси (Small Business Act- SBA) e направен голем чекор во насока на креирање политики кои ќе придонесат за прогресивен развој на МСП. Во Актот за мали бизниси е изразено уверувањето дека започнувањето на сопствен бизнис е атрактивно и дека МСП значително ќе придонесат за пораст на вработеноста и економски просперитет. Актот за мали бизниси SBA е политички документ на ЕУ што ги дефинира десетте принципи на политиките на МСП. Клучен елемент на SBA е принципот Think small first (прво мисли на мали бизниси). Основните принципи кои ги водат земјите членки на ЕУ во делот на економските политики за развој на МСП се: 1. обезбедување на услови и околности каде што на претприемачите ќе им се обезбедат можности за напредок; 2. добивање на втора шанса на оние претприемачи кои ќе се соочат со неуспех; 3. услови и правила во рамките на Think Small First принципот; 4. администрацијата секогаш да биде во функција на потребите на МСП; 5. учеството во јавните набавки како и државната помош да се извршуваат со поедноставени процедури; 6. олеснет пристап до финансии и развој на поволна средина за олеснување на плаќањата на трговските трансакции; 13

14 7. да се обезбеди помош на МСП во делот за искористување на можностите кои ги нуди единствениот европски пазар; 8. надградба и усовршување на вештините во МСП и поддршка за иновациите; 9. еколошките предизвици како можност за развој на МСП; 10. преку растот на пазарите МСП да се здобијат со можности за успех и развој; 1 Понатаму се усвоени и донесени регулативи кои ќе придонесат за забрзан раст и развој на МСП. Новите регулативи ќе придонесат поедноставување и хармонизација на постојните правила за МСП и зголемување на нови категории помош. Според Flash Eurobarometar 2 во 2007 година 45% од Европјаните посакуваат да бидат во групата на самовработени во споредба со 61% во САД. Меѓутоа, треба да се потенцира дека МСП често се соочуваат со голем број на пречки во споредба со големите бизниси. Се претпоставува дека таму каде што една голема компанија троши по едно евро за вработен, малиот бизнис во просек троши од 10 до 12 евра за вработен. Модерната и одговорна администрација може да направи голем придонес за успехот и растот на МСП. Е- влада и едношалтерскиот систем исто така имаат потенцијал да помогнат во подобрувањето на услугите и редуцирање на трошоците. Покрај тоа, како значајни бариери за развојот на МСП се наметнуваат недостатокот на институционална инфраструктура, сложените административни процедури, комплициран пристап на МСП до финансиски средства, недоволното знаење како и неконзистентноста во донесувањето и усвојувањето на политиките се најчестите пречки кои го отежнуваат развојот на малите бизниси. Креирањето на мали бизниси е доста важно и за македонската економија. Денес, кога светската економија под влијание на глобализацијата се соочува со турбулентни услови и притисоци, каде што невработеноста постојано се движи во нагорен тренд голем број на млади лица се одлучуваат за започнување на сопствен бизнис. Владата, заедно со Агенцијата за вработување на Република Македонија донесуваат субвенционирани мерки со кои го поддржуваат формирањето на малите бизниси. Таквите мерки се однесуваат на субвенции за вработување на лица до 29 години, потоа 1 COMMUNICATION FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL, THE EUROPEAN PARLIAMENT, THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE AND THE COMMITTEE OF THE REGIONS Think Small First A Small Business Act for Europe- Brussels, COM(2008) 394 final str

15 субвенционирани кредитни линии со значително ниски каматни стапки кои во голема мера ќе придонесат во формирањето на малите бизниси. Од аспект на тоа што всушност претставуваат малите бизниси и дали за нив постои една универзална дефиниција, доаѓаме до фактот дека постојат голем број дефиниции за малите бизниси од различни критериуми: независноста на малиот бизнис, доминантноста во подрачјето каде што малиот бизнис дејствува, бројот на вработени, приходите од продажба и слично. Генерално според повеќето регулативи малите и средни претрпријатија се категоризирани во следниве три групи и тоа: микропретпријатија- од 1 до 9 вработени; мали претпријатија- од 10 до 49 вработени; средни претпријатија- од 50 до 249 вработени; Според новата дефиниција за МСП се определуваат следните четири услови што треба да ги исполнува едно претпријатие: претпријатието да биде активно во економските процеси; да има вработено до 250 вработени; да реализира годишен промет од 50 милиони евра или помалку, или да има биланс на состојбата кој не надминува 43 милиони евра; претпријатието да се одликува со автономност како во однос на менаџерската независност така и независност во сопственоста на капиталот; Во Велика Британија при дефинирањето на МСП во предвид се земаат следните три важни карактеристики: малото претпријатие се одликува со релативно мало учество на својот пазар; малото претпријатие да биде управувано од своите сопственици; малото претпријатие е независно од аспект на тоа што сопственикот има целосна контрола во управувањето и донесувањето на клучни одлуки; 15

16 Во законодавството на Република Македонија МСП се дефинирани според Законот за трговски друштва. Во член 470 од истиот закон е наведено: Мал трговец е трговецот кој во секоја од последните две пресметковни години, односно во првата година од работењето ги задоволил најмалку два од можните три критериуми, и тоа: 1) просечниот број на вработените врз основа на часови на работа да е до 50 работници; 2) годишниот приход да е помал од два милиони евра во денарска противвредност; или 3) просечната вредност (на почетокот и на крајот на пресметковната година) на вкупните средства (во активата) да е помала од два милиони евра во денарска противвредност; За среден трговец се смета трговецот кој во секоја од последните две пресметковни години, односно во прва година од работењето ги задоволил најмалку два од можните три следни критериуми, и тоа: 1) просечниот број на вработените врз основа на часови на работа да е до 250 работници; 2) годишниот приход да е помал од 10 милиони евра во денарска противвредност; или 3) просечната вредност (на почетокот и на крајот на пресметковната година) на вкупните средства (во активата) да е помала од 11 милиони евра во денарска противвредност; 3 3 Закон за трговски друштва, Службен весник бр.166/12 чл

17 2. ТЕОРЕТСКИ ПРИСТАПИ ЗА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЈА НА МАЛИТЕ И СРЕДНИ БИЗНИСИ Поради значењето што и припаѓа на интернационализацијата во литературата постојат поголем број на теоретски пристапи. При анализата на теоретските пристапи во процесот на интернационализација на МСП анализираме три позначајни пристапи, и тоа: теорија на фазна интернационализација, теории на нови меѓународни потфати и теорија на мрежи. Теорија на фазна интернационализација Според оваа теорија процесот на интернационализација на МСП се опишува како систематски растечки процес во поединечни фази. За да можат компаниите да се стекнат со меѓународно искуство тие треба да се стекнат со искуство во текот на времето и да посветат повеќе ресурси за реализација на меѓународни активности. Како што компаниите развиваат меѓународна експертиза и вештини истите прифаќаат поголем ризик и се вклучуваат и работат во нови и подалечни пазари. За поголемиот број на компании извозот претставува прв чекор на интернационализација. Овој чекор им овозможува на компаниите да пристапат на странскиот пазар со ограничен ризик и без поголеми капитални инвестиции во споредба со останатите режими, како што се странските директни инвестиции. Токму овие карактеристики го прават извозот одличен начин за влез на МСП. Според фазниот пристап процесот на интернационализација на МСП настанува како поединечен процес вклучувајќи разни фази. Во овие модели, интернационализацијата се гледа како постепен процес, во кој една фирма ја зголемува својата ориентација кон странските пазари и се стекнува искуствено знаење. Ова значи дека големината и искуството на компанијата имаат директен и позитивен однос со степенот на интернационализација (Etemad, 2004). Најшироко е познат Uppsala model- от, Johanson & Vahlne (1977) каде што се идентификуваат четири фази на интернационализација: постоење на редовни извозни активности, извоз преку агенти, формирање на продажни подружници и производство во 17

18 странскоит пазар. Според Котлер и Армстронг (2005) постојат 5 фази во процесот на интернационализација на компанијата: да одлучат да настапат на меѓународниот пазар; на кој пазар да влезат; како да влезат на пазарот; кога да користат маркетинг програми на локално ниво; како да се организира глобален маркетинг; Втор теоретски модел покрај Uppsala моделот е оној што интернационализацијата ја анализира како процес што е поттикнат од иновациските активности на компаниите (Cavusgil, 1980). Оваа теорија опфаќа пет фази на интернационализација и тоа: домашен маркетинг, пред извозни активности, експериментално вклучување, активно вклучување и посветено вклучување. Согледувајќи ги теоретските аспекти за интернационализација на МСП, компаниите обично започнуваат со извоз во земји кои се географско и социо- културно најблиски. Тоа значи дека поголемиот број на МСП го започнуваат извозот во соседните земји. Географската близина и сличностите во културата го намалуваат ризикот на интернационализација на МСП. Понатаму компаниите постепено го прошируваат географскиот опфат и почнуваат да се интернационализираат во подалечните земји. И покрај широката примена на оваа теорија со текот на времето истата била подложна на голем број на критики. Тие критики се однесуваат на делот каде што компаниите при процесот на интернационализација би прескокнле некои фази. 18

19 Теорија на нови меѓународни потфати Покрај теоријата на фази во литературата постои нова мисла, која се појави во истражувањата на Oviatt & McDougall (1994) за меѓународни нови вложувања, (international new ventures- INVs). Овие меѓународни потфати се карактеризираат со: организациска поставеност преку процесот на интернационализација на некои трансакции, формирањето на предности од страна на странска локација и контрола над уникатните ресурси. Oviatt & McDougall (1994) ги дефинираат новите потфати како нова бизнис организација која од почетокот има за цел да се стекне со значајна конкурентска предност од користењето на ресурсите и продажбата во повеќе земји. За компаниите од големо значење е тоа што уште од самиот почеток се стекнуваат со меѓународна ориентација и користат проактивна меѓународна стратегија со цел да остварат конкурентска предност. Овие автори опишуваат четири различни видови на меѓународни вложувања според синџирот на вредносни активности кои се координирани и бројот на земји во кои фирмата оперира: увоз/ извоз startups, мултинационални трговци, географско фокусирани start- ups и глобални start- ups. Компаниите кои користат увоз/ извоз start- ups се стекнуваат со конкурентска предност на пазарите врз основа на располагање со супериорно знаење, снабдувачите, како и воспоставената мрежа на деловни соработници. Увоз/ извоз start- ups се фокусира само на неколку земји, додека мултинационалните трговци се фокусираат на голем број земји и постојано се во потрага на можности за проширување на нивната мрежа. Географски фокусираните start- ups користат странски ресурси за да им служат на специјализираните потреби на одреден регион. Нивната конкурентска предност е во координација на повеќе вредносни активности. Глобалните start- ups на глобалниот пазар дејствуваат преку продажба на места каде што додадената вредност е највисока. Конкурентската предност на овие компании е изведена од координирањето на повеќе активности во повеќе географски локации. Овие нови меѓународни вложувања кога еднаш се успешно воспоставени остваруваат одржлива конкурентска предност. Според Oviatt & McDougall (1994) евтината комуникациска технологија и транспорт им овозможија на малите комании да ги искористат предностите односно можностите за бизнис во повеќе земји. Брзиот процес на интернационализација на некои мали компании настанува како резултат на зголемената 19

20 хомогенизација на странските пазари, зголемување на меѓународното бизнис искуство на претприемачите, достапноста на меѓународните можности за финансирање и меѓународната мобилност на човечкиот капитал. Компаниите кои поседуваат уникатни средства можат да прескокнат некои фази во меѓународниот развој и затоа процесот на интернационализација неможе да биде постепен процес. Доколку се направи компаративна анализа помеѓу теоријата на фази и теоријата на нов меѓународен потфат се доаѓа до следниот резултат: според теоријата на фазна интернационализација компаниите се прошируваат на меѓународно ниво доколку тоа им го наметнат надворешните околности, додека во теоријата на нови меѓународни потфати процесот на интернационализација е стратешки избор и можност за раст. И, покрај теоретските истражувања во доменот на интернационализацијата на компаниите и понатаму останува фактот дека МСП се соочуваат со повисоки бариери за влез на странските пазари за разлика од големите компании. Затоа, претприемачите се соочуваат со дилеми и критички улоги во одлуката нивните компании да се вклучат во меѓународните глобални текови. Меѓународното претприемништво се карактеризира со создавање и размена на вредност преку идентификување и искористување на можностите кои излегуваат од националните пазари. Процесот на интернационализација има многу карактеристики кои се поврзани со претприемништвото како што се: преземањето на ризик во неизвесни услови, усвојување на нови однесувања, искористување на можности преку освојување на нови пазари и други. Теорија на мрежи Во процесот на интернационализација МСП треба да се потпрат на сопствените способности и ресурси за да реализираат успех. Ефикасен начин за да се реализира тоа е преку воспоставување и управување на односи со партнери од земјата и странство. Настапот на надворешниот пазар носи големи одговорности за компанијата, МСП често не располагаат со доволно знаење и ресурси за надминување на бариерите поврзани со процесот на интернационализација. Поради овие причини многу МСП кои се интернационализираат се потпираат на мрежа од партнери, каде што ќе ги споделат потребните ресурси и знаење. Според оваа теорија фирмите ги споделуваат комплементарните конкурентни предности со други фирми со што го зголемуваат успехот во процесот на интернационализација. Оваа форма на соработка овозможува брзо и цврсто 20

21 позиционирање на странските пазари. Малите и средни претпријатија, врз основа на нивните способности и компетенции, можат да изградат стратегија на интернационализација околу овие мрежи. Придобивките од оваа активност се состојат во тоа што конкурентите не можат лесно да ги имитираат овие стратегии, бидејќи е многу тешко да се создадат слични мрежи. Зголемувањето на обемот на продажбата е зависен од два фактора: за кои производи/ услуги се заинтересирани клиентите и кои производи/ услуги би сакале да ги купат. Уникатноста на ресурсите може да направат компанијата да се разликува од останатите конкуренти без разлика на квалитетот и цената, дома или во странство, бидејќи зголемувањето на профитот и уделот на пазарот е крајната цел на секоја компанија. Различните бизнис циклуси ги мотивира компаниите да одат на меѓународно ниво, кога домашниот пазар е во рецесија или експанзија. 21

22 3. БАРИЕРИ И ПРОБЛЕМИ ЗА ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗАЦИЈА НА МСП Во текот на последните неколку децении процесот на интернационализација на МСП стана неминовен, што во значителна мера придонесе за зголемување на меѓународната конкурентност на МСП. Промените кои што настанаа во политичката, технолошката и економска сфера, се најзначајните двигатели за зголемувањето на интернационализацијата на МСП. Со развојот на глобализацијата во последните години значително се редуцираа бариерите и проблемите во процесот на интернационализација. Сепак и покрај намалените пречки компаниите и понатаму се соочуваат со предизвици кога одлучуваат да го интернационализираат своето производство. Со оглед на ограничувањата кои ги имаат МСП надминувањето на бариерите и пречките претставува огромен предизвик. Покрај ограничените финансиски ресурси МСП се соочуваат со мало меѓународно искуство во управувањето со тимот, ограничувања кои се однесуваат на малото познавање на меѓународниот пазар и ограничените меѓународни мрежи. Компаниите кои одлучуваат да настапат на странскиот пазар се соочуваат со предизвици од стратешка, оперативна, логистичка и информативна природа. De Chiara and Minguzzi (2002) наведуваат дека големината на компанијата не претставува ограничувачки фактор за интернационализација. Тие сепак укажуваат дека МСП не може да уживаат во сите опции на процесот на интернационализација поради структурните препреки како што се финансиските ресурси, овие компании се соочуваат со дисекономии на обемот и специјализација на вештини и не се во можност да постигнат определен праг. Освен тоа главните пречки за интернационализација се во ограничените внатрешни ресурси и способности на компанијата. Аcs and Terjesen (2005) сметаат дека ограничениот пристап до финансиски капитал и недостатокот на информации се најважни бариери за новите фирми. Тие укажуваат дека ограничувањата наметнати од страна на владите често се економски поштетни отколку оние кои се создаваат од страна на конкурентите. 22

23 De Maeseneire and Claeys (2007) сметаат дека МСП се соочуваат со ограничувања во пристапот на информации за трудот, суровините и производството. Бариерите за интернационализација настануваат како резултат на менаџерските, организациски и еколошки слабости на компанијата, односно одредени бариери имаат системски силен опструирачки ефект врз извозните перформанси. Процесот на интернационализација е многу важен процес за компаниите, иако тие имаат различни стратешки цели, за поголем број од компаниите една од целите е зголемувањето на профитабилноста и конкурентноста. Компаниите го интернационализираат своето производство за да ги реализираат своите стратешки цели, односно да ја зголемат својата конкурентност. Кога станува збор за бариерите и пречките при интернационализирање на МСП истите можат да се класифицираат како надворешни и внатрешни бариери. Надворешни бариери се однесуваат на сложените владини барања и бариерите поврзани со животната средина, постојната законодавна рамка, недостатокот на капитал и други форми на финансирање, недостатокот од институционалната поддршка, културните и јазичните разлики, отсуството на владини информации, техничко- технолошки стандарди за регулација на безбедноста на производот/ услугата, законите за заштита на потрошувачите и други. Процедуралните владини препреки се однесуваат на оперативните аспекти на трансакциите со странски клиенти. Овие бариери се предизвикани од недоволното познавање на техниките и процедурите, како и од неуспехот во комуникацијата и бавните плаќања кои имаат значително влијание врз извозот. Друг облик на владини бариери се однесуваат на рестриктивните регулаторни рамки и протекционистички мерки како што се тарифните и нетарифните бариери и бариерите поврзани со животната средина. Законските регулативи кои се различни и специфични за секоја земја исто така претставуваат проблем со кој се соочуваат МСП при настапот на странскиот пазар без оглед на видот на стратегијата. Според едно истражување на Европската комисија од 2004 година, најзначајни надворешни бариери со кои се соочуваат европските мали и средни претпријатија се сложените законски прописи, недостатокот на капитал, недостаток на информации, недостаток на поддршка, како и културните и јазичните разлики. Од испитуваните мали и средни претпријатија 43% се изјасниле дека никогаш не размислувале за интернационализација, додека 22% не забележале надворешни бариери, 11% ги наведиле законските регулативи и недостатокот 23

24 на капитал како надворешни бариери во процесот на интернационализација. Помал број на МСП ги истакнале недостатокот на информации, недостатокот на поддршка и културни и јазични бариери (Слика 1) 24

25 Слика 1 Надворешни бариери на европските МСП Извор: Европска комисија 2004 Внатрешните бариери за интернационализација се поврзани со организациските ресурси и способности. Овие бариери се класифицирани во три групи и тоа: Информативни бариери Функционални бариери и Маркетинг бариери Првата група на внатрешни бариери, односно информативните бариери, се однесуваат на проблемите во идентификувањето, селекцијата и контактот со меѓународниот пазар. Локацијата и анализата на странскиот пазар, обезбедување на податоци за меѓународниот пазар, откривање на странските бизнис можности како и воспоставувањето на контакти со клиентите во странство се примери за овој вид на бариери. Втората група на внатрешни бариери т.е функционалните бариери што настануваат како резултат на недостатокот од ефикасност во функционирањето на човечките ресурси, процесот на производство и финансиите. Маркетинг бариерите се однесуваат на производите и услугите на фирмата, 25

26 цените, дистрибуцијата, логистиката и промотивните активности во странство. За да ја реализираат својата стратешка цел компаниите мораат да развиваат нови производи или да ги прилагодат постојните производи да одговараат на потребите на клиентите на странските пазари. Друга важна димензија претставува определувањето на вистинската цена во однос на конкуренцијата во меѓународниот пазар. Понатаму, наоѓањето на правилен дистрибутивен канал и сигурни странски партнери и претставници е голем предизвик за интернационализацијата на малите и средни претпријатија. Бидејќи извозната стратегија е најмногу применувана од страна на малите и средни претпријатија за настап на надворешниот пазар, Leonidou (2004) наведува дека истите се повеќе чувствителни на извозните бариери. Помалите компании исто така се повеќе изложени на пречки во врска со ограничените ресурси, оперативни тешкотии и трговски рестрикции. Поради ваквата изложеност малите компании се помалку склони кон излез на надворешниот пазар. Mittelstaedt et al. (2003) сметаат дека големината на компанијата игра клучна улога во процесот на интернационализација и претставува доволен услов за успешен настап на меѓународните пазари. Нивните теоретски аспекти се сведуваат на тоа дека микро претпријатијата се премногу мали за да се стекнат со потребните знаења и искуства што ќе им овозможат успешно вклучување на меѓународниот пазар. Само мал дел од белгиските микропретпријатија (со помалку од 10 вработени) се вклучени во меѓународни активности (околу 5% во производство и 10% услуги). Овој процент е три до четири пати повисок кај малите претпријатија (10-49 вработени). Поголемите компании се со поголема веројатност да бидат вклучени во меѓународните активности. Освен претходно наведените како значајни интерни бариери исто така се сметаат: високите трошоци поврзани со процесот на интернационализација; квалитетот и/или спецификацијата на производот/ услугата; недостатокот на вештини и знаења; цената на производите/ услугите; Високите трошоци се поврзани со процесот на интернационлизација се потенцираат како една од најчестите бариери со кои се соочуваат МСП. Така, трошоците што се однесуваат на истражување на странскиот пазар, плаќањето на правни и советодавни услуги, преводи на документи, трошоците за адаптација на производот спрема странскиот пазар, патни 26

27 трошоци како и други финансиски ризици се предизвици кои ги спречуваат малите и средни претпријатија да настапат на пазарите во странство. Освен тоа, значајна препрека за интернационализација на МСП претставува недостатокот на потребни менаџерски знаења и вештини, особено оние што се однесуваат на организациските и стратегиски вештини. За компаниите од големо значење е нивото на интерното знаење на вработените и менаџерите, вклучувајќи транскултурни компетенции, познавање на странски јазик, познавање на странскиот пазар и сл. Малите и средни претпријатија за разлика од големите компании потешко се во можност да вработат луѓе со потребното знаење, бидејќи истото е поврзано со високи трошоци. Големите компании располагаат со значајни човечки ресурси и можат да ги прифатат дополнителните предизвици и имаат развиен процес и капацитет за вработување. Со цел да ги премостат таквите пречки МСП можат да склучат партнерство со странски претпријатија, што ќе им овозможи полесен влез на странскиот пазар. Според истото истражување на Европската комисија, подеднакво е важно и влијанието на внатрешните бариери. Така, резултатите од спроведеното истражување покажуваат дека 42% од испитаниците не размислуваат за интернационализација, додека 22% не гледаат никакви внатрешни бариери, 12% ги посочиле високите трошоци на процесот на интернационализација, помал е бројот на испитаници кои ги наведиле квалитетот и цената на производот/ услугата, како и недостатокот на потребните знаења кои се неопходни за настап на надворешниот пазар. (Слика 2) 27

28 Слика 2 Внатрешни бариери на европските МСП Извор: Европска комисија 2004 Покрај наведените бариери и пречки со кои се соочуваат МСП при процесот на интернационализација значајно влијание имаат и законските регулативи, културните разлики и преференциите на потрошувачите. Кога компанијата ќе донесе одлука да се интернационализира, односно да влезе на определен пазар во предвид мора да ги има законските прописи, културата и потребите на потрошувачите во земјата каде што ќе настапи. Имено голем број на земји воспоставуваат правни и економски стандарди за компаниите кои имаат намера да влезат на нивниот пазар со цел да ги заштитат сопствените компании. Затоа за МСП е важно најпрво да ја анализираат политичката состојба во земјата каде што одлучиле да настапат. Многубројните правни и законски регулативи ги одвраќаат компаниите од одредениот пазар. 28

29 3.1 ЗАКОНСКАТА РЕГУЛАТИВА И ЕКОНОМСКИТЕ ПОЛИТИКИ Државата е таа што го воспоставува правниот систем и создава поволен бизнис амбиент, во кој ќе дејствуваат МСП. Успехот на МСП е детерминиран од претприемачкиот дух, креативноста и иновативноста, како и способноста да се соочат со ризикот и конкуренцијата. МСП во процесот на интернационализација се соочуваат со законските регулативи во земјите каде што настапуваат. За да биде земјата атрактивна за влез на надворешни компании на нејзиниот пазар е потребно постоење на јасни, разбирливи и прегледни прописи со кои ќе се зголеми сигурноста и довербата на претприемачите. Истражувањата покажуваат дека поставеноста на правниот систем е одлучувачки фактор за интенационализација на МСП. Еден од проблемите со кои се соочуваат претприемачите се честите промени во прописите и законската легислатива. Кога станува збор за влијанието на законските регулативи врз процесот на интернационализација почитувањето на договорите со јасно истакнати санкции во случај на прекршување на одредени одредби од договорот е особено важно за МСП. Исто така ефикасната и непристрасна јавна администрација која што треба да обезбеди непречено одвивање на деловните активности. Државните институции мора да бидат децентрализирани, стабилни и услужливи. Друг значаен сегмент во процесот на интернационализација претставуваат монетарнокредитната и фискалната политика. Преку инструментите на монетарната и фискалната политика државата има големо влијание врз креирањето на поволна бизнис клима. Контролирањето на каматните стапки, стапката на инфлација, девизниот курс, стапката на невработеност влијаат врз процесот на интернационализација на МСП. Системот на оданочување е особено важен за успешно функционирање на МСП. Имено, државата преку даночниот ситем непосредно влијае врз процесот на интернационализација на МСП, па поради тоа промените во даночната политика и намалувањето на даночниот товар е клучен фактор. Честите измени во даночните прописи, како и нејасноста и празнините во тие процеси негативно се рефлектираат врз одлуките на претприемачите и создаваат недоверба кај даночните обврзници. Даноците ги зголемуваат трошоците и ја отежнуваат активноста на компаниите. Извесните даночни олеснувања како и ослободувањето од првите години oд работењето ќе имаат позитивно влијание врз развојот и интернационализацијата на МСП 29