ПРОФЕСИОНАЛНА ЕТИКА НА НОТАРИТЕ ВО Р.МАКЕДОНИЈА

Transcription

1 ПРОФЕСИОНАЛНА ЕТИКА НА НОТАРИТЕ ВО Р.МАКЕДОНИЈА Автор: м-р Маја Котевска Ноември, 2015 година НАМЕСТО ВОВЕД Секој човек обавува или обавувал некаква активност во животот за да си обезбеди сопствена егзистенција. Работата за која се определува една индивидуа идеално е да биде предмет на нејзино интересирање и да се образува и стручно оспособува за истата, но таа може да зависи и од економските побарувања на индивидуата или на нејзиното семејство или едноставно околностите во кои моментално егзистира да ја принудат на таков избор. За некого е важно што се работи и да се сака и се посвети внимание на тоа што се работи, други пак работат чисто механички и само го гледат крајниот продукт од својот вложен труд т.е. паричниот надомест кој ќе го добијат на крајот на месецот. Би сакала кога секоја индивидуа би припаднала во оние првите и да работи со љубов и посвета, а оние работници-роботи да се сведат на минимум. Ама, најлошо е кога кај оние кои сакаат да работат и да се посветат ќе ја убиете желбата и ќе го згаснете мотивот за работа, зошто дури тогаш сè ќе се сведе на релативизам и рутина, секој ќе оди на работа, ќе гледа само да,,прелета работното време и да си дојде дома, а за тоа ќе трпат прво корисниците на услугите, потем и самите работници. Оттука барањето за морал и етика кај секој работник го ставам на пиедестал. Тука ќе го цитирам Имануел Кант кој за моралот ќе рече моралот не е само доктрина која нас ни објаснува како да бидеме среќни, уште повеќе моралот нас ни појаснува како да станеме достојни за да бидеме среќни (во контекст на работата ова би го протолкувала како-вашиот морал нема само да ве направи среќни додека сте на работа и успешнo ја извршувате истата, уште повеќе тој ќе ви помогне преку начинот на кој ги пружате услугите на другите, да се почувствувате достојни за таквата среќа-за мене ова второво е повозвишено чувство), како и една стара кинеската поговорка која вели: кој е способен да се вцрвенува во образите, тој не може да има црно срце ( ова пак би го

2 протолкувала како - доколку сите работници имаат морал, етика и способност да се засрамат и признаат кога ќе згрешат, со сигурност ќе имаме работници кои секој работодавач би ги посакал покрај себе, зошто ако се изгуби моралот и етиката кај еден работник никакви казни веќе не помагаат). Во оваа статија конкретно ќе се осфрнам на моралот и етиката во правничката професија. Улогата на правниците е значајна и повеќекратна во едно општество. Едните ја делат правдата решавајќи спорови со донесување на пресуда, други ги застапуваат странките во судница овозможувајќи им да остварат некое нивно загарантирано право, трети составуваат акти или потврдуваат акти и потписи, четврти извршуваат судски пресуди, петти со помало, но не и понезначајно место, медијаторите, тука се да се погрижат спорот да се реши на мирен начин со компромисно решение. Нема модерна, демократска правна држава без правници. Но, колку и да е голема нивната улога во едно општество, од друга страна дотолку помалку внимание се посветува на нивната работа, сметајќи дека таа е комплетно уредена со закони и други прописи, а уште повеќе пак се заборава на етичката страна во нивното работење. Оттука и оправданоста да ја напишам оваа статија која ќе ја обработи професионалната етика на правниците, како коректив на крутата професионалност и строго регулираната со закони правничка професија, во рамки на која професија постојат повеќе занимања, но јас овде ќе се осфрнам само на професионалната етика на нотарите во нашата земја. 1.) ПРОФЕСИОНАЛНА ЕТИКА И ПРАВНИЧКА ЕТИКА КАКО ВИД НА ПРОФЕСИОНАЛНА ЕТИКА Етиката е гранка на филозофијата која се занимава со моралната компонента на човековиот животот и обично се нарекува филозофија на моралот 1. Корените на етиката се во филозофијата која дава најопшти сознанија, бара од луѓето да размислуваат за она што го кажува, а етиката е филозофска наука, која е повикана теоретски да ги решава практичните проблеми кои се јавуваат пред човекот во животот - како треба да се постапува, што треба да се смета за добро и за зло итн. Етиката е систем на норми и вредности врз основа на кои секоја индивидуа, во дадена општествена ситуација, одлучува 1 Stojanovic. S. (1957). Sta su moral i etika.pristina: Miladin Popovic, str.29

3 што е исправно или погрешно, добро или лошо, праведно или неправедно, односно одлучува како ќе постапи во конкретна ситуација, а тоа да биде етички исправно 2. Кога зборувавме за поделба на етиката, на теориска и нормативна, нормативната етика ја дефинираме како етика на определена општествена група или на припадници на одредена професија. Ако се осфрнеме на етика во професијата ќе кажам дека денес постојат различни професии и секоја од нив си има изградено сопствен професионален морал и етика, кои имаат карактеристики кои ја одразуваат посебноста на таа професија (често едни важат најстрого во една професија, а во друга такви норми воопшто и не се потребни). 3 Професионалната етика е збир на морални вредности и принципи кои во процесот на работата ги почитува и практикува личноста, работникот, професионалецот. Професионалната етика се однесува на улогата на личноста во извршувањето на одредена професија, а тоа најдобро го покажува и мислата дадена од прочуениот професионален истражувач Меделсхајм : Работата има вредност толку колку што вреди човекот кој кој ја извршува, како и онаа позната етичка професионална максима: Важно е што работите, но уште поважно е како тоа го работите! 4. Предмет на наш интерес ќе биде професионалната етика кај правниците. Правничката професионална етика ги опфаќа моралните правила, односно норми за постапување и однесување на припадниците на правничката професија при извршување на нивните професионални должности. Таа претставува строг морален и етички систем на специјално обучени луѓе, кои работат нешто особено како што е правото и вредностите и нормите од тој систем се специфични, одговараат на основните работни задачи во таа професии и важат строго во неа. Денес се практикува моралните норми за професионално однесување на припадниците на одредени професии, па и на правничката да се запишуваат во посебни етички нормативни акти наречени етички кодекси. Кодексите претставуваат збир од вредности и правила, морални норми, наложени дејствија кои треба да ги извршува секој во струката (па и секој правник како професионалец и како член на стручно професионално здружение), односно тие се морални и професионални заповеди за 2 Pojman, L., Fieser. J (2009). Ethics: Discovering Right and Wrong. Belmont: Wadsworth Cengage Learning, p.4 3 проф.д-р Темков, К. (2011). Професионална етика. Кавадарци: Дом на култура Иван Мазов-Климе, стр.12 и стр.13 4 ибид, стр.16 и стр.13

4 припадниците на одредена професија. Вакви кодекси има и за припадниците на правничката професија. Со оглед на тоа дека работата на правниците строго е регулирана со закони, подзаконски акти, кодекси и други прописи, а правничката професија опфаќа повеќе занимања, јас во оваа статија избрав да ги разгледам само професионалните норми сместени во Етичкиот кодекс на нотарите, односно само професионалната етика на нотарите како правници, зошто од идеалното во нивното работење сме далеку, но од некаде мора да се почне ако сакаме да обезбедиме вистинска правна држава. Професионалната етика на нотарите ќе ја разгледам преку обработка на одредбите од Кодексот за професионална етика на нотарите во Р.Македонија, а користејќи ги Кодексите од некои одбрани земји од Балканскиот регион ќе дадам и мои забелешки за добивање на подобар Кодекс за нотарите. 2.) ПРОФЕСИОНАЛНА ЕТИКА НА НОТАРИТЕ ВО Р.МАКЕДОНИЈА Почетоците на нотаријатот се смета дека датираат од развиениот период на средниот век, што не значи дека разни форми на дејности на нотаријатот не се вршеле и порано, па и во римско време. Називот нотар или јавен бележник (notarius publicus), потекнува од латинскиот збор notarius, што значи писар. 5 За татковина на модерниот европски (латински) нотаријат се смета Италија каде што тој дефинитивно бил признат во времето на Фридрих Барбароса и папата Александар III. Официјални нотари постоеле уште во стариот Рим, во хеленистичкиот свет и во Византија. Нотарската служба ја превзеле и европските народи во повеќе земји со свои специфичности, како што се Франција, Германија, Австрија, Шпанија и други, но под разни називи. На Универзитетот во Болоња, кон почетокот на XIII-от век, дејствувала посебна катедра за нотарско право. Во XIII-ти век нотарската служба ја вршеле припадниците на клерот, потоа, сè повеќе оваа професија ја вршеле школуваните правници-лаици. На просторите на поранешните југословенски републики нотаријатот се појавува историски многу рано. Прво, тој се воспоставил во приморските градови на Далмација и во Дубровник. Кралството Југославија во 1930 година го донело Законот за јавни бележници, кој се потпирал на 5 Прирачник-Нотаријатот поблиску до граѓаните (2013). Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија, стр.3

5 одредбите на австрискиот Закон за нотаријат, а истиот бил ставен вон сила со воспоставувањето на народната власт во ФНРЈ во 1944 година 6. Модерната ера се карактеризира со три главни групи на нотаријат, и тоа 7 : латински, англоамерикански и скандинавски нотаријат, но најзастапен облик на организација и работа на оваа служба е латинскиот нотаријат. Латинскиот тип на нотаријат значи дека нотарската служба нотарите ја вршат како нивно основно и исклучиво занимање, а не смеат да вршат други дејности (како адвокатската). Во континентална Европа, правната традиција се базира на латинскиот тип на нотаријат. Овој тип на нотаријат е застапен и во нашата земја. Нотаријатот во Р.Македонија датира од 1998 година кога беа избрани првите нотари кои јавната служба ја вршеа врз основа на Законот за вршење на нотарските работи од 1996 година, во кој за првпат беа уредени основните надлежности на нотаријатот како самостојна, независна и јавна служба. Иако, во Уставот нема изречна одредба за нотаријатот како јавна служба ( како што има за адвокатурата), сепак постојат уставни одредби, кои се посредна или непосредна основа за востановување на нотаријатот, и тоа 8 : амандман 21 и член 51 од Уставот со кои се дава можност за постоење на институции со јавни овластувања, член 58 од Уставот според кој учеството во управувањето и одлучувањето на јавните установи и служби се уредува со закон врз основа на принципот на стручност и компетентност и членовите 61 и 69 од Уставот според кои Собранието, како носител на законодавната власт, може со закон да уредува одделна материја од значење за остварување на правта и интересите на граѓаните и другите правни субјекти, а во функција на нормално одвивање на правниот промет и живот во државата. Нотаријатот е институција-служба со јавни овластувања, кои овластувања ги утврдува законодавниот орган со закон, како овластен орган согласно со Уставот. Оттука, логично е што во Законот за нотаријатот, тој се дефинира како: самостојна и независна јавна служба која врши работи од видот на јавни овластувања утврдени со закон; таа служба не постапува по службена должност, туку по барање на граѓаните и други правни субјекти (слично како и кај судиите, и нотарите се непристрасни повереници на странките) и основен носител и вршител на оваа служба е нотарот кој нотарските работи ги врши слободно, независно, 6 д-р Тумановски, Д. (2001). Историски развој на нотаријатот во Европа и нотаријатот во Македонија, Нотариус, бр1, 12-23, стр.22 7 ибид, стр.4 8 д-р Стоев, Ф.(2008). Развој на македонскиот нотаријат како јавна и самостојна служба.нотариус, бр.8,34-36, стр.34

6 самостојно, непристрасно, стручно, врз основа на Уставот и Закон. Од вака дефинираниот законски статус на нотаријатот произлегува дека ние прифаќаме т.н. слободен, латински нотаријат, кој тип на нотаријат се карактеризира со рамнотежа помеѓу карактерот на нотаријатот како јавна служба, односно како самостојна и независна служба или како функционално-оптимален компромис меѓу јавниот карактер на нотарската служба и на нејзиното вршење од страна на слободни и висококвалификувани лица, кои самите поднесуваат деловен ризик од нивната работа, како и организациска форма со високо државно значење. Карактерот на нотаријатот како јавна служба 9 произлегува од влијание на државата преку нејзините органи во: определување на статусот, организацијата и начинот на работење на нотаријатот (дефинирање на нотаријатот, бројна нотари, овластувања на нотарите и сл.), определување на видот на јавните овластувања на нотарот да составува и издава нотарски исправи за одреден вид на правни работи или факти, кои пак ако се исполнети одредени законски пропишани услови, имаат својство на јавни, односно извршни исправи, именување и разрешување, како и привремено оддалечување од службата на нотарите, определување на условите за помошници на нотарот, организација на нотарите во Нотарска комора и надзор над работењето на Комората и нотарите, посебно со овластувањето за поднесување на предлози за дисциплинска одговорност на нотарите. Карактерот на нотаријатот како слободна професија 10 произлегува од неколку факти, и тоа: непостоење на одредена клиентела, можност за ограничена конкуренција, правото директно да наплатуваат награда и да ги надоместуваат трошоците од нивните странки, сами да ги поднесуваат трошоците поврзани со нотарската канцеларија, плаќање на штета која нивната странка ќе ја претрпи и сл..(кога говориме за самостојност на нотаријатот, јас веднаш се присетувам на зборовите на проф. д-р Драган Тумановски, кој вели: Нема правна држава без независен и самостоен нотаријат, колку и да истиот во одредени сегменти е регулиран од страна на државата 11 ). Согласно Законот за нотаријатот на Р.Македонија 12 нотаријатот претставува самостојна, независна јавна служба во која се вршат нотарски работи од видот на јавни овластувања 9 д-р Јаневски, А.(2001). Нотарската дејност во Р.Македонија, Нотариус, бр.1, 24-37, стр ибид, стр д-р Тумановски, Д.(2007). Морални норми на однесување и нотарски морален кодекс, Нотариус, бр.7, 6-12, стр.7 12 Закон за нотаријатот. Скопје: Службен Весник на Р.Македонија, бр.55/07, бр.86/08, бр.139/09 и бр.135/11

7 врз основа на закон, по барање на граѓаните, државните органи, правните лица и други заинтересирани институции. Нотарите, нотарските работи ги вршат независно, стручно и непристрасно врз основа на Устав, закон, ратификувани меѓународни договори и други прописи и општи акти засновани врз закон. Тие ја вршат нивната служба како основно занимање. Нотарите не смеат истовремено да вршат друга професионална дејност или јавна функција, не смеат истовремено да работат како адвокати, но оваа забрана не се однесува на вршењето на научни и уметнички дејности, држење настава, работа како судски преведувач, како и на вршење на должности во Комората и во меѓународните нотарски здруженија. Нотарите се должни нотарските службени дејствија да ги вршат совесно, чесно и непристрасно, а не смеат, без оправдани причини, да одбијат превземање на службени дејствија. Тие лично (а не државата) се одговорни за штетата која во службата или во врска со службата, намерно или од крајна небрежност, ја предизвикале на нивните странки или на трети лица и за истата одговараат согласно општите правила за надомест на штета што ја предизвикале службени лица 13. Нотарите за повреда на Законот, Кодексот на професионална етика на нотарите и актите на Комората одговараат дисциплински 14. Нотарите одговараат дисциплински ако со нивното однесување во вршењето на службата, спротивно на Кодексот, ја нарушат честа и угледот на нотарската служба, ако ја доведат во прашање довербата на нотарската служба или ако ја повредат нотарската должност со незаконито, нестручно, односно несовесно постапување. Дисциплинската постапка против нотарите, согласно одредбите на Законот за нотаријатот и Правилникот за дисциплинска постапка и дисциплинска одговорност, ја спроведува Дисциплинскиот совет при Комората, како првостепен орган, по предлог на Министерот за правда, претседателот на основниот суд на чиешто подрачје е седиштето на нотарот или на претседателот на Комората, а по претходна претставка на нотарот или странката чиешто право или интерес се повредени со конкретните службени дејствија на нотарот. Постапката пред Дисциплинскиот совет е итна. Поднесениот предлог содржи факти и докази со кои се утврдува постоењето на дисциплинска повреда. 13 За таа цел постои законска обврска за нотарите, пред започнување со работа, да се осигураат од одговорност за штета која би можеле да им ја причинат на трети лица при вршење на нотарската служба, а најнискиот износ на осигурување изнесува евра во денарска противвредност. 14 Закон за нотаријатот. Скопје: Службен Весник на Р.Македонија, бр.55/07, бр.86/08, бр.139/09 и бр.135/11, чл.116-чл.133

8 Предлогот веднаш се доставува на нотарот на кој се однесува, кој пак во рок од 8 дена од приемот, доставува одговор и докази кои се наведени во предлогот, а се наоѓаат кај него. По доставениот одговор на нотарот, односно по истекот на рокот од 8 дена, претседателот на Дисциплинскиот совет закажува претрес. Претресот пред Дисциплинскиот совет е јавен, а истиот се оддржува во отсуство на нотарот и неговиот бранител, ако уредно биле повикани, а отсуствуваат од неоправдани причини. По изјаснување на членот-известител за предметот и на предметниот нотар, Дисциплинскиот совет пристапува кон изведување на докази. За оддржаниот претрес се составува записник, по што Дисциплинскиот совет пристапува кон одлучување. Дисциплинскиот совет може да донесе некоја од следниве одлуки: одлука со која нотарот се ослободува од одговорност дека сторил дисциплинска повреда; одлука со која нотарот се огласува за виновен за сторена дисциплинска повреда и му се изрекува соодветна дисциплинскa меркa (писмена опомена, јавна опомена, парична казна, привремено одземање на правото на вршење на нотарската служба или трајно одземање на правото на вршење на нотарската служба) и решение за привремено оддалечување од службата. Против одлуката на Дисциплинскиот совет, со која е изречена дисциплинска мерка, нотарот има право на жалба до Управниот одбор на Комората, како второстепен орган, во рок од 8 дена од приемот на одлуката. Управниот одбор, кога одлучува како второстепен орган, постапува според начелата на казненото право и правилата на казнената постапка. Управниот одбор на Комората, на седница која е јавна, може да донесе некоја од следниве одлуки, и тоа: да ја укине одлуката на Дисциплинскиот совет и предметот да го врати на повторно постапување и одлучување; да ја потврди одлуката на Дисциплинскиот совет или со решение да ја отфрли поднесената жалба како недозволена или ненавремена. Против донесената одлука на Управниот одбор со која се потврдува одлуката на Дисциплинскиот совет или против решението на Управниот одбор на Комората, нотарот има право да поведе управен спор пред Управниот суд. Конечната одлука, донесена по спроведената дисциплинска постапка, ја извршува претседателот на Комората. Првото за поведување на дисциплинска постапка застарува по истекот на две години од сторување на повредата, односно на една година од дознавање за повредата при вршење на надзор 15. Воедно, одговорноста за сторено казнено дело, односно прекршок не 15 Правилник за дисциплинска постапка и дисциплинска одговорност на нотарите (2010), Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија, чл.2-чл.29

9 ја исклучува дисциплинската одговорност на нотарот. Според податоците на НКРМ, добиени врз основа на поднесено барање за пристап до информации од јавен, во 2014 год., на републичко ниво, биле поднесени 45 предлози за покренување на дисциплинска постапка (од кои 44 од Минстерот за правда, а само едно од претседателот на НКРМ), а се постапувало по 30 од нив ( во 3 од нив била изречена писмена опомена, во 12 била изречена јавна опомена, а во 8 била изречена парична казна, но немало изрекување на привремено или трајно одземање на правото за вршење на нотарска служба). Ако се навратиме на нашата проблематика, ќе кажам дека денеска бројот на јавните служби се зголемува со оглед на големото социјално значење кое тие го имаат. За нив, како и за целото општество, етиката е неостранлив аспект т.е. тие не можат да бидат негативно етички поставени, бидејќи нивното дејствување е востановено со цел обезбедување на подобар живот на граѓаните и ред во целата заедница. Нивните цели не се самостојни, туку посредни и морални-пред сè, доброто на општеството и на неговите луѓе. Јавните служби имаат етичка доблест на голема потреба за граѓаните и за општеството, затоа се бара нивните функции да ги извршуваат со полн капацитет и што е можно подобро 16. Нотаријатот е една таква јавна служба, па како таков, и за него и за неговите вршители, е важно да им бидат блиски на современите етички вредности и начела. Оттука, се јавува потреба да се разгледа етиката, односно почитувањето и практикувањето на етичките начела и норми кај нотарите. За таа цел, ние во оваа глава ќе го разгледаме нашиот Кодекс на професионална етика на нотарите. Кодексот на професионална етика на нотарите на Р.Македонија е донесен врз основа на Статутот на Нотарската комора 17 и претставува збир на усвоени начела по кои нотарите треба да се управуваат во нивната работа и доследно да ги почитуваат. Кодексот има седум точки, означени со римски бројки, без посебни наслови на истите, и тоа: Кодексот во точка еден 18 упатува на тоа дека должност на сите нотари да се грижат за негова правилна примена, а на секоја повреда на професионалната етика да се укажува, сè со цел корегирање на однесувањето, преку колегијален однос и преку надлежните органи на Комората. 16 проф. д-р Темков, К.(2011). Нотарска етика, Нотариус, бр.20, 9-30, стр согласно Статутот на Нотарската комора на Р.Македонија, чл Кодекс на професионална етика нотарите (1999).Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија, точка1, стр.1

10 Понатаму, Кодексот во втората точка 19, содржи одредби кои се однесуваат на односот на нотарите кон странките, нотарите-колеги и кон Нотарската комора. Односот на нотарите кон Комората од нив бара да, со оглед на тоа дека Комората во своето работење е самостојна и независна асоцијација која ги обединува сите именувани нотари и е одговорна за начинот на извршување на задачите на нотарите, постојано придонесуваат за нејзино успешно работење и да го чуваат и негуваат нејзиниот углед. Изборот во било кој орган на Комората, треба да е чест за секој нотар и ниту еден нотар не може да одбие да прифати таква обврска. Исто така, нотарите треба со особено внимание и совесно ги исполнуваат обврските кои произлегуваат од членството во Комората, како и нивните професионални обврски од работна, морална и материјална природа, а недозволено и казниво е, кога тие преку врски, препораки или злоупотреба на раководните функции во Комората или на било кој друг начин, даваат услуги или прибираат клиенти, како и превземаат клиенти од други нотари. Односот на нотарите кон нивните колеги од нив бара да меѓусебните односи бидат искрени, чесни и коректни и истите да настојуваат да ги зајакнат, односно да се залагаат за постојана стручна и професионална солидарност и другарски однос во работата. Односот на нотарите кон нивните странки од нив бара да нотарските услуги на граѓаните им ги даваат стручно, навремено и во потполност. Непристојно е кога нивните услуги ги вршат спротивно на законските прописи и општите акти на Комората, како и кога им се нудат на граѓаните кои веќе си направиле избор за нивен нотар или би се определиле за друг нотар, особено ако ова се прави преку понуди за пониски наплати за извршените нотарски услуги или преку давање на проценти за да се привлече поголем број на граѓани како клиенти. Воедно, непристојно е кога нотарите нивните нотарски работи ги вршат надвор од нивните канцеларии и вон определеното работно време, освен кога тоа е определено со законските прописи или актите на Комората. Нотарите никако не смеат да ги омаловажуваат и потценуваат другите нотари-колеги, заменици-нотари, нотарски приправници, а особено не граѓаните како нивни клиенти. 19 Кодекс на професионална етика нотарите (1999).Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија, точка 2, стр.1

11 Третата точка 20 се однесува на односот на нотарите кон странките, од аспект на нотарска тајна, пропишува дека, оние податоци кои, граѓанинот или било кој орган, ќе им ги довери во врска со извршување на нотарските услуги или кои нотарите сами ги сознале на друг начин, а се од доверлива природа, претставуваат професионална нотарска тајна. Обврската за чување на нотарска тајна се однесува и на списите кои нотарите ги чуваат во нивните архиви. Нотарите она што го сознале од граѓаните, а што претставува нотарска тајна, можат да го откријат само ако нивната странка на несомнен начин тоа им го дозволила. Четвртата точка 21 содржи одредби кои се однесуваат на стручно усовршување и чување и унапредување на личниот и професионален углед на нотарите, согласно кои одредби од нотарите се бара да постојано ги усовршуваат нивните стручни и општи познавања, а нивните знаења несебично да ги пренесуваат на нотарските приправници и заменици. Нотарите во секое време, при извршување на активностите од нотарската професија и во личниот живот, треба да манифестираат висок степен на личен и морален углед. Исто така, тие не смеат нивните професионални активности да ги вршат спротивно на начелата од Кодексот, а со цел истакнување на нотарската професија или на било кој друг начин со намера да се рекламираат. Петтата точка 22 се однесува на односот на нотарите кон нотарските приправници, кој однос од нив бара да тие посветат посебно внимание во работата со нотарските приправници и се грижат за нивно успешно стручно усовршување и издигање. Тие на нотарските приправници треба им ги објаснат одредбите на Кодексот, Статутот на Комората и другите општи акти, како и одредбите од програмата за практично усовршување, односно да им укажат на начинот на нивно однесување кон другите нотари, кон граѓаните и кон вработените во органите на управување во Комората. Нотарите, со посебно внимание, нотарските приправници треба да ги упатат во начелата на нотарската етика.нотарите треба да ги наградат нотарските приправници според закон, како и да им обезбедат доволно време за подготвување и полагање на нотарскиот испит. Односот меѓу нотарите и нотарските приправници, не смее во никаков облик, да претставува злоупотреба на службената претпоставеност и доверба. Воедно, освен обврски за нотарите, постоие и обврска за нотарските приправници, кои треба да ја чуваат 20 Кодекс на професионална етика нотарите (1999).Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија, точка3, стр.2 21 ибид, точка 4, стр.5 22 ибид, точка 5, стр.5

12 нотарската тајна која ја сознале за време на нивното практично оспособување, како и по престанокот на нивниот работен однос, во дадена нотарска канцеларија. Шестата точка од Кодексот се однесува на нотарската канцеларија и работењето во неа, а седмата и последна точка од него 23, упатува на тоа дека истиот, со постоечкиот текст, е отворен за внесување на нови начела за постапување и однесување на нотарите, нотарските приправници и на сите други лица вработени кај нотарите. Кодексот не содржи одредби кои конкретно се однесуваат на негова повреда и на постапката во случај на повреда на неговите одредби. 3.) ЗАБЕЛЕШКИ ЗА ДОБИВАЊЕ НА ПОДОБАР КОДЕКС НА ПРОФЕСИОНАЛНА ЕТИКА НА НОТАРИТЕ ВО Р.МАКЕДОНИЈА Откако го разгледавме Кодексот за професионална етика на нотарите во Р.Македонија, а ги прочитав и Кодексите за нотарска етика во некои од земјите од Балканскиот регион, и тоа Р.Србија, Р.Црна Гора, Р.Хрватска, можам да укажам на некои мои забелешки како би добиле подобар Етички кодекс за нашите нотари. Еве кои се тие: -водена по примерот на Кодексите на Р.Црна Гора и на Р.Хрватска, сметам дека и нашиот Кодекс треба да започне со основни, општи начела кои во своето работење ќе ги почитуваат и практикуваат нотарите. Ова може да се направи на идентичен начин како што тоа веќе е направено во Кодексот на Р.Црна Гора, со тоа што ако се додадат овие начела, непотребни ќе бидат, точката четири од нашиот Кодекс именувана како Стручно усовршување и чување и подигање на личниот и морален углед на нотарите и одредбите од точка два кои пак се однесуваат на недопуштени постапки на нотарите; -втората моја забелешка се однесува на хаотичноста на одредбите кои се однесуваат на односот на нотарите кон странките, кон нотарите-колеги и кон Нотарската комора, а се наоѓаат во точка два од сегашниот Кодекс. Како што тоа веќе е направено во Кодексите на Р.Црна Гора и на Р.Хрватска, сметам дека е неопходно секој од овие односи, пооделно да се издвои во посебни точки, па така: 23 Кодекс на професионална етика нотарите (1999).Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија, точка 7, стр.6

13 -кај односот на нотарите кон странките, сметам дека во целост треба да се превземат одредбите од Кодексот на Р.Црна Гора, а пак од Кодексот на Р.Хватска да се превземат само последните две одредби, кои во овој Кодекс ги нема, а гласат: Јавните бележници не смеат на нивните странки да им причинат непотребни трошоци во постапките и Доколку превземаат службени дејствија во кои учествуваат повеќе странки во ист предмет, тие се должни совесно да ги штитат интересите на сите странки, без оглед на тоа која од нив прва им поднела барање за превземање на тие службени дејствија, односно која од нив ги плаќа трошоците и наградата ; -кај односот на нотарите кон странките, од аспект на нотарската тајна, сметам дека во целост треба да се превземат одредбите од Кодексот на Р.Црна Гора, со тоа што од Кодексот на Р.Хрватска треба да се придодаде одредбата која се однесува на чување на нотарската тајна, а која гласи: Јавните бележници се должни, во законски утврдени рамки, да ги чуваат како тајна сите податоци и информации кои ги дознале во извршување на службата. Јавните бележници не смеат да ги злоупотребуваат сознанијата кои во извршување на службата ги дознале, против нивните странки или на било кој друг начин, а пак од нашиот Кодекс да се задржи одредбата која се однесува на случајот кога може да се открие нотарската тајна со согласност на странките, зошто во Кодексот на Р.Црна Гора има само одредби за откривање на нотарската тајна без нивна согласност, а која одредба гласи: Она што нотарите го дознале од странките, а претставува тајна, можат да го откријат само во случај ако самите странки, на несомнен начин, тоа им го дозволиле ; -кај односот на нотарите кон другите нотари-колеги и кон Нотарската комора, сметам дека во целост треба да се превземат одредбите од Кодексот на Р.Црна Гора, со тоа што кај односот кон колегите-нотари, би превзела одредби кои во Кодексот на Р.Хрватска подобро се формулирани (иако имаат иста суштина како оние од Кодексот на Р.Црна Гора), а се однесуваат на меѓусебното уважување, почитување и помагање, а кои одредби гласат: Јавните бележници во службата ќе се залагаат за меѓусебно уважување и почитување, за професионална солидарност и колегијалност, односно за заедничко пријателство и лојалност, во извршување на службата, така и надвор од неа, кои пак произлегуваат од потребата за чување и за подигање на угледот на јавните бележници и на јавнобележничката служба, на дигнитетот на правната професија воопшто, кои пак се

14 заеднички интереси на сите јавни бележници и Во извршување на службата, јавните бележници меѓусебно си помагаат преку разменување на стручни совети, мислења или на друг практичен начин, односно одредбите кои се однесуваат на постапување по замолница на друг нотар/јавен бележник, а гласат: Јавните бележници се должни да постапуваат по замолница на друг нотар, која им е упатена согласно со закон, освен ако тоа не можат да го направат поради презафатеност. Тие се должни да прифатат да бидат предложени за замена на друг нотар, освен ако не се спречени со сопствени обврски во службата или пак од други лични причини. Јавниот бележник на кој му е одредена замена, за време на замената, е должен на замолениот нотар да му ги даде сите потребни податоци и списи во врска со службените дејствија за замената. Кај односот на нотарите кон Нотарската комора, во целост би ги превзела одредбите од Кодексот на Р.Црна Гора, но би ја додала одредбата која ја има во Кодексот на Р.Хрватска, а која овде ја нема, а гласи: Јавните бележници настојуваат да развиваат и негуваат меѓусебни колегијални односи, односно тие ги уважуваат аргументираните ставови на органите на Комората. Доколку имаат различно мислење од нив, етички ќе биде тоа да му го образложат на односниот орган на Комората, сè со цел унапредување на заедничките ставови, како би добиле поконструктивна и попродуктивна комуникација помеѓу нотарите, но и помеѓу нотарите и Нотарската комора; -кај односот на нотарите кон судовите, управните и други органи, сметам дека е најдобро од Кодексот на Р.Црна Гора во целост треба да се превземат одредбите кои го регулираат истиот (инаку идентични одредби прочитав и во Кодексот на Р.Хрватска); -кај односот на нотарите кон нотарските приправници, соработници и другите лица вработени во нотарските канцеларии, сметам дека треба да се превземат одредбите од Кодексот на Р.Црна Гора, со тоа што, заради целосно регулирање на истиот, мислам дека треба да се додадат одредбите од Кодексот на Р.Хрватска кои конкретно се однесуваат на забраната за склучување на договори и за решавање на евентуалните спорови меѓу нотарите, а кои гласат: На јавните бележници им е забрането склучување на договори за поделба на добивка или ортаклак со нивните соработници, советници, приправници или со било кои други лица и Сите евентуални спорови помеѓу јавните бележници и нивните соработници, советници и приправници, јавните бележници ќе се обидат да ги решат на мирен и на достоинствен начин, лично или преку органите на Комората. Доколку се

15 работи за јавнобележнички соработници, советници и приправници на друг јавен бележник, тие се должни прво нему лично да му се обратат заради мирно решавање на предметниот спор (вакви одредби веќе постојат кај односот на нотарите кон другите нотари, па логично би било и овде да се вметнат), односно од нашиот Кодекс да се задржат постоечките одредби кои се однесуваат на наградување и давање време за подготовка на нотарски испит, кои одредби во тој Кодекс ги нема, а кои гласат: Нотарите мора да ги наградат нотарските приправници согласно закон и Нотарите се должни на нотарските приправници да им обезбедат доволно време за подготвување и полагање на нотарскиот испит ; -нашиот Кодекс нема одредби кои се однесуваат на негова повреда и на постапката во случај на повреда на неговите одредби, затоа сметам дека: прво, барем начелно треба да се регулира повредата на Кодексот (како што тоа е направено во другите Кодекси кои ги разгледав); второ, со оглед на тоа дека во Правилникот за дисциплинска постапка и дисциплинска одговорност на нотарите, во Законот за нотаријатот и во Статутот на Нотарската комора, постојат одредби со кои се регулира дисциплинската одговорност на нотарите во случај на повреда на Кодексот, сметам дека најдобро ќе биде во Кодексот да се внесе одредба која конкретно упатува на нивна доследна примена во случај на исполнување на основот за дисциплинска одговорност на нотарите и трето, со оглед на тоа дека овие правни прописи само ја регулираат дисциплинската постапка во случај на повреда на Кодексот, јас водена по примерот на законските прописи во Р.Црна Гора и во Р.Хрватска, сметам дека е подобро прво да се спроведе постапка пред посебно формирана Етичка комисија, која ќе даде превентивно мислење, а дури потоа, во случај на повторно кршење на Кодексот, нотарот дисциплински да одговара (во нашата земја, ваква постапка, пред посебно Советодавно тело, се спроведува за судиите, а добро е истата да ја има кај нотарите, па дури и кај адвокатите). Нашиот Кодекс, во последната точка, завршува со одредби кои пропишуваат дека во иднина може да се додаваат нови начела и правила на постапување и однесување на нотарите и на сите други лица вработени во нивните канцеларии. Тоа се добри и целосно издржани одредби, сè со цел обезбедување на негова актуелност и усогласеност со нотарската практика. Идентични одредби има и во Кодексот на Р.Црна Гора, но со оглед

16 на тоа дека таму тие се подобро формулирани, сметам дека таква формулација треба да се прифати и во нашиот Кодекс на професионална етика на нотарите. ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА Видовме дека професионалната етика е збир на вредности и принципи и правила кои ја одразуваат самата професија и важат најстрого во неа, а кои во процесот на работење треба да да ги почитува и практикува професионалецот (стручњакот), а во контекст на тоа што е предмет на наш интерес, дека правничката етика пак е посебен вид на професионална етика, која е збир од вредности и принципи, низа на етички норми за постапување и однесување на правниците во вршење на нивните професионални должности. Сите овие вредности, принципи и правила, како вид наложени дејствија кои треба да ги извршува секој во струката, сочинуваат посебни етичко-нормативни акти или етички кодекси. Токму затоа, професионалната етика на нотарите како правници ја разгледав преку обработка на Етичкиот кодекс кој важи за овој правнички профил во нашата земја а за компарирање ги искористив и Кодексите од некои одбрани земји од Балканскиот регион, а во врска со неа, спроведов и научно-истражувачка работа помеѓу самите вршители на овој правнички профил (заедно со судииите и адвокатите) и помеѓу граѓаните како нивни странки/клиенти (заклучоците од истата може да прочитате подолу во делот Прилози). Покрај постоење на основни вредности и морални начела во етиката на сите професии ( па и на правничката), со оглед на спецификите кои се својствени за правничката професија (без оглед на нејзината хетерогена структура), треба да постои и постои (ова во направеното истражување го потврдија самите нотари, судии и адвокати, како и граѓаните) посебна професионална етика на правници, односно посебна правничка професионална етика, во која важат овие, но и други специфични вредности, начела и принципи, кои ги нема во останатите професии. Секоја професија автономно си ги уредува правилата на однесување и на постапување на нејзините вршители т.е врши саморегулација на внатрешните односи во неа, преку нивно нормирање во соодветни кодекси. Токму затоа, јас во оваа статија го разгледав Етичкиот кодекс кој важи за нотарите како правници, во нашата земја, а компаративно и тие кои важат во некои земји

17 од Балканскиот регион, за да на крај излезам со мои забелешки кои би требале да допринесат за нивно сообразување со потребите од праксата, но и со нивна подоследна примена од самите судии како вршители. Упатените забелешки, јасно потврдија дека одредбите од нашиот Етички кокдекс, во најголем дел, се доволни и добри и идентични со одредбите во останатите кодекси, освен согледаната потреба за измени на некои од одредбите во постоечките начела и принципи заради нивна подобра формулација, иако суштински тие се добри или за внесување на нови начела и принципи (тоа во истражувањето го побараа и самите вршители на овие професии) како би се внимавало на нивната актуелност, односно потврдија дека професионалната етиката на нотарите во нашата земја, според начинот на нејзино регулирање, битно не се разликува од оној на кој таа е регулирана во некои од земјите од Балканскиот регион. Заклучокот дека најголем дел од одредбите во Етичкиот кодекс за нотарите, се добро формулирани, отвори нова потрага по причините зошто тие не го даваат посакуваниот ефект во пракса, со што за жал остануваат само,,мртво слово на хартија. Она што логично прво паѓа на ум, секако е нивна недоследна примена во пракса. Дека тоа е така, го потврдија и резултатите од истражувањето, каде мнозински дел од анкетираните нотари, заедно со судиите и адвокатите одговорија дека одредбите од етичките кодекси (колку и тие да се добри) не ги применуваат доволно (може тие лично да, но не и нивните колеги), а тоа практично се покажа преку дадените одговори за тоа дали ги применуваат принципите од етичките кодекси, односно кои принципи најмногу, а кои најмалку ги спроведуваат во пракса (тоа како може да погледнете беа истите принципи), како и преку одговорите на граѓаните за тоа кои принципи најмалку ги препознаваат кај вршителите на овие професии (во најголем дел одговорите им се совпаднаа, зошто и тие посебно ги издвоија принципите на независност, непристрасност и стручност), со што се потврди мојата теза дека во нашата земја професионалната етика на нотарите, па и на судиите и на адвокатите, теориски добро и доволно е регулирана, но практично истата недоволно се применува. Воедно, недоследната примена на начелата и принципите од етичките кодекси се покажа како еден од причинителите за помала етичност кај вршителите на овие правнички професии, но водејќи се од одговорите од истражувањето, самите вршители и граѓаните, проблемот врзан за подоследна примена на етичките кодкеси и за поголема етичност кај припадниците на овие правнички професии, го поврзаа не само со доследно почитување

18 на начелата и принципите од кодексите (кој недостаток го лоциравме), со потребата за нивна измена или дополнување (кое иако во мала мера, сепак е потребно), односно со построго санкционирање на нивната повреда (недоволно покренати постапки, изречени благи санкции), туку и со промени во свеста и етичкиот однос помеѓу самите вршители на овие правнички професии и на граѓаните како странки / клиент), зошто сепак се работи за двостран однос (а истражувањето само потврди дека и двете страни се задоволни, но не во потполност од тој однос). Последново, пак го отвора прашањето за тоа како да се измени свеста и однесувањето на вршителите на овие правнички професии, но и на граѓаните како нивни странки / клинети, со што директно ќе се допринесе за доследно спроведување на одредбите од етичките кодекси кои важат во овие правнички професии, но и генерално ќе се обезбеди поголема етичност кај припадниците на овие и на сите други правнички професии. Ова секако е прашање, чија што потрага по одговори, би можело само да ме поттикне да напишам уште една статија и спроведам уште едно истражување, со што би ја заокружила целата проблематика. Ова пак ме потсети и поттикна да завршам со зборовите на големиот почитуван професор по право Алан Дершовиц кој вели: Нема совршено дело. Потрагата по совршенство нема крај, но тоа не значи дека треба да се откажете од истата, кои зборови мене ме охрабрија во иднина да седнам и да напишам некое свое ново дело, подобро од претходното, преку кое освен лична сатисфакција, јас ќе се издигнам и на повисоко интелектуално и академско ниво.

19 КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА: -книги, прирачници, публикации: -д-р Јаневски, А. (2001). Нотарската дејност во Р.Македонија, Нотариус, бр.1, д-р Стоев, Ф.(2008). Развој на македонскиот нотаријат како јавна и самостојна служба. Нотариус, бр.8, проф.д-р Темков, К. (2011). Професионална етика. Кавадарци: Дом на култура Иван Мазов-Климе -проф.д-р Темков, К. (2011). Нотарска етика. Нотариус, бр.20, д-р Тумановски, Д. (2001). Историски развој на нотаријатот во Европа и нотаријатот во Македонија, Нотариус, бр1, д-р Тумановски, Д.(2007). Морални норми на однесување и нотарски морален кодекс, Нотариус, бр.7, Pojman, L., Fieser. J((2009). Ethics: Discovering Right and Wrong. Belmont:Wadsworth Cengage Learning -Stojanovic. S. (1957). Sta su moral i etika.pristina: Miladin Popovic -Прирачник-Нотаријатот поблиску до граѓаните (2013). Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија -правни акти (закони, статути, правилници, кодекси): -Закон за нотаријатот. Скопје: Службен Весник на Р.Македонија,бр.55/07, бр.86/08, бр.139/09 и бр. 135/11 -Кодекс на професионална етика нотарите (1999).Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија -Правилник за дисциплинска постапка и дисциплинска одговорност на нотарите (2010), Скопје:Нотарска комора на Р.Македонија -Статут на Нотарската комора на Р.Македонија -Kodeks javnobiljeznicke etike (2011). Zagreb: Hrvatska Javnobiljeznicka komora -Kodeks notarske etike (2011). Podgorica: Notarska komora R.Crne Gore -Zakon o javnom beleznistvu. Beograd: Slzbeni Glasnik R.Srbije, br.31/11 -Zakon o notarima. Podgorica: Sluzbeni List R.Crne Gore, br.49/08

20 ПРИЛОЗИ НАУЧНО -ИСТРАЖУВЧКА РАБОТА За потребите за разгледување на професионалната етика во правничката професија (конкретно кај судиите, адвокатите и нотарите) јас се одлучив да извршам научно-истражувачка работа помеѓу самите вршители на судиската, адвокатска и нотарска функција и помеѓу граѓаните како нивни странки и клиенти со цел да видам какви се нивните размислувања во однос на правничката професионална етика, потребата за истата, нејзините принципи и сл., за што ја употребив анкетата како метод, односно анкетата како постапка каде преку анкетен прашалник се истражуваат и прибираат податоци, информации, ставови и мислења во врска со предметот на истражување (за мене тоа беше професионалната етика на судиите, адвокатите и нотарите). Анкетата беше спроведена на примерок од по 30 судии, адвокати и нотари на територија на Р.Македонија, избрани по случаен избор, како и на примерок од 100 граѓани на територија на Р.Македонија, избрани по случаен избор. Анкетата беше анонимна, дел се спроведе електронски, а дел на терен и содржеше 15, односно 14 прашања, кои како беше наведено во Упатството, дел се одговараа со заокружување на еден одговор, а дел со можност да се заокружат повеќе одговори. Од спроведената научно-истражувачка работа ги издвоив следниве заклучоци: -мнозинскиот дел од анкетираните вршители на судиска, адвокатска и нотарска дејност (85,6%), како и од анкетираните граѓани како нивни клиенти (95%), сметаат дека треба да постои посебна професионална етика на правниците како посебен вид професионална етика, односно со оглед на хетерогената структура на правната професија, потребна е посебна етика за секој правнички профил, која како таква ќе има начела и принципи својствени само за нив; -вршителите на судиска, адвокатска и нотарска дејност, но и граѓаните како нивни клиенти, се согласни дека вредностите кои важат во етиката на сите професии треба да важат и во правничката професионална етика, со тоа што првите приоритет дадоа на следниве три вредности: знаење и вештини(26,7%), професионалност (22,2%) и чување на професионална тајна (16,7%), со тоа што процентуално голем број на одговори доби и

21 професионалната одговорност (15,6%), а вторите пак ги издвоија следниве вредности: знаењe и вештини (27,3%), чување на професионална тајна (22%) и професионална одговорност (20%), со што може да се заклучи дека примат се дава на поседувањето на знаење и вештини, на професионалноста во работењето (составен дел од таа професионалност секако е чувањето на т.н. професионална тајна), но и на поднесувањето на одговорност во случај на повреда на обврските од работењето; -со оглед на тоа дека постои посебна професионална етика на правници, одредбите со кои истата е уредена се запишани во соодветни етички кодекси. Дека постојат посебни кодекси за професионална етика на правниците знаат мнозински дел од анкетираните граѓани (65%), а пак најголем дел од анкетираните судии, адвокати и нотари (81,1%) рекоа дека знаат дека постојат такви кодекси, чии одредби ги знаат, но и доследно ги применуваат во пракса; -за граѓаните, принципи кои се најзначајни и очекуваат да ги применуваат вршителите на судиска, адвокатска и нотарска професија се: непристрасност (26,6%), независност (25,3%) и стручност (21,7%), но истовремено тоа се и принципите кои најмалку ги препознаваат кај нив (непристрасност (26,7%), независност (24%) и стручност (19,7%)), а кои пак се поврзани со самиот начин на одлучување/ работење на судиите, адвокатите и нотарите. Принципи кои граѓаните најмногу ги препознаваат кај вршителите на овие правнички професии се: пристојност (26,3%), еднаквост(22,7%) и достоинство (15,7%), кои пак принципи се поврзани со начинот на однесување на вршителите на овие професии кон граѓаните. Анкетираните граѓани сметаат дека следниве принципи би требало да се додадат во постоечките етички кодекси, а кои сега ги нема: одговорност (71,5%), хуманост (21%) и грижливост (7,5%), и ако се водиме по опцијата со мнозински број на одговори, ќе речам дека тоа е принцип кој е поврзан со начинот на работење на судиите, адвокатите и нотарите кои во случаите на неизвршување или ненавремно, неисправно извршување на нивните надлежности треба да си поднесат одговорност; -за судиите, адвокатите и нотарите, најзначајни принципи кои најмногу ги применуваат нивното работење се: непристрасност (24,4%), независност (22,2%) и стручност (18,6%), но истовремено како одговорија, тоа се и принципите кои најмалку се применуваат во пракса, затоа би сакале повеќе да се применуваат во иднина (непристрасност (24,1 %),

22 независност (22,2%) и стручност (19,3%), кој одговор колку на прв поглед да изгледа збунувачки, ако навлеземе подлабински со анализа, ќе видиме дека тоа се принципи поврзани со самиот начин на одлучување/работење на судиите, адвокатите и нотарите, кои пак колку и да сакаат да работат самостојно, непристрасно и стручно, сепак тие се под постојани влијанија, притисоци и ургенции, на кои можеби тие лично се имуни, но не и нивните колеги, кои таквите влијанија ги прифаќаат за нивни приватни или професионални интереси, а ова секако се одразува прво, директно на нивото работење, второ, индиректно и на перцепцијата за нивното работење кај колегите, па и кај јавноста воопшто. Анкетираните судии во постоечките текстови од етичките кодекси кои важат во нивните професии би ги додале следниве принципи: одговорност (35%), хуманост (25%) и грижливост (21,7%) и истапување во јавност (13,3%), додека пак анкетираните адвокати би ги додале следниве принципи: санкционирање повреди на Кодексот (45%), општи начела за работа (35%) и недопуштено стекнување на клиенти (13,3%), а пак анкетираните нотари, со оглед на тоа дека постоечкиот текст од нивниот етички кодекс содржи само одредби без да бидат издвоени во посебни параграфи, едногласно се согласија со потребата тоа да се направи во најбрзо време (100%); -анкетираните судии, адвокати и нотари, како и граѓаните сметаат дека поголема етичност кај вршителите на овие професиии и подоследна примена на етичките кодекси кои важат во нивните професии, ќе се обезбеди директно со промена на свеста и однесувањето кај самите вршители (28,5%, односно 34%), но и со поголема етичност во однесувањето на самите странки/колеги зошто сепак е двостран однос (16,7%, односно 15%), а индиректно ќе се обезбеди со построги санкции изречени во постапките во случај на повреда на етичките кодекси ( 23,4%, односно 22,5%), а следствено на тоа и со повеќе покренати постапки во случај на повреда на овие кодекси (20,7%, односно 16,5%), како и со изменети или нови начела во постоечките кодекси т.е со нивно актуелизирање со потребите во пракса (10,7%, односно 12%); -кога говориме за поголема етичност и подобрен етички однос меѓу вршителите на судиска, адвокатска и нотарска професија и граѓаните како нивни странки/клиенти, како еден од директните начини за продуцирање на поголема етичност кај самите судии, адвокати и нотари и за подоследна примена на етичките кодекси кои важат за нив,