Graduation Ceremony 16 Tuesday 1 December 2015 at 1630hrs Jesuits Church Valletta. Graduand s Speech Kenneth Grima (Faculty of Arts)

Transcription

1 Graduation Ceremony 16 Tuesday 1 December 2015 at 1630hrs Jesuits Church Valletta Graduand s Speech Kenneth Grima (Faculty of Arts) Huwa ta unur liema bħalu għalija li llejla qiegħed naqsam magħkom uħud mill-ħsibijiet li għandi jberrnu f moħħi. Illum, l-università ta Malta, mhux qiegħda biss titkabbar bis-suċċessi akkademiċi miksuba minna lkoll wara daqstant snin ta studju u sagrifiċċju, imma fuq kollox qiegħda tiftaħar bl-ewwel għotja ta Dottorat fl-istudji tat-traduzzjoni. F dan il-jum tant sabiħ, qiegħda titnaqqax storja dejjiema li mhi se tinħakem qatt mill-istar taż-żmenijiet. It-traduzzjoni f Malta għandha għeruqha li jmorru lura għal bosta sekli. Is-sejba storika tal-famużi żewġ ċippi f Tas-Silġ f Marsaxlokk fis-seklu 17 turi li fi żmien il-kartaġiniżi diġà niltaqgħu mal-ewwel sinjali bikrin ta traduzzjoni, tant li l-iskrizzjoni bilingwi li tidher imnaqqxa fuq dawn iċ-ċippi tinġieb kemm bil-puniku kif ukoll bil-grieg. Minkejja dan però, kellhom jgħaddu bosta snin sakemm ilprattika tat-traduzzjoni għall-malti titnieda bis-serjetà u tibda tiffjorixxi f pajjiżna b qawwa liema bħalha. Id-dħul ta Malta fl-unjoni Ewropea f Mejju tal-2004 ma ġabx biss rivoluzzjoni politika f pajjiżna, imma wassal fuq kollox għal theżżiża lingwistika għall-ilsien Malti. Mas-sħubija, ilsienna sar ilsien uffiċjali tal-unjoni Ewropea u tal-istituzzjonijiet Ewropej. Dan għen sabiex il-moviment tattraduzzjoni f Malta jkompli jissaħħaħ qatigħ. Kien għalhekk li f Ottubru tal-2003, bil-ħidma sfiqa tal- Professur Joseph Eynaud, il-fakultà tal-arti fl-università ta Malta, bl-approvazzjoni tar-rettur u tad- Dekan tal-fakultà tal-arti, bdiet toffri għall-ewwel darba kors ta tħejjija professjonali u akkademika fit-traduzzjoni permezz tad-dipartiment tal-istudji tat-traduzzjoni, tat-terminoloġija, u tal- Interpretar imwaqqaf apposta. 1

2 Matul ġrajjietu, il-poplu tagħna dejjem għex f ambjent lingwistiku fejn il-lingwa tal-ħakkiem kienet illingwa tal-kultura, tal-letteratura, tal-intellettwali u tal-amministrazzjoni filwaqt li l-lingwa tal-popolin dejjem tqieset bħala lingwa inferjuri mitkellma biss u qatt miktuba. Imġiba bħal din ħolqot preġudizzju lingwistiku lejn il-malti li xekkel l-iżvilupp ta lsienna fil-qasam tal-letteratura. Malmogħdija taż-żmien però, l-għarfien tal-ilsien Malti bħala lingwa b identità distinta rawwem kuxjenza b risqu li wasslet biex il-kittieb lokali juża l-malti sabiex jesprimi lid-dinja ġewwiena tiegħu u jagħraf il-fejda kulturali u soċjali tal-lingwa popolari (Friggieri 1989: 186). Fuq kollox, it-traduzzjoni letterarja kellha sehem ewlieni fil-mixja tal-letteratura Maltija għax mhux biss għenet fl-espansjoni tal-letteratura lokali imma għenet biex b xi mod tipprovdi linji gwida, b mod konxju jew inqas konxju, fl-iżvilupp tal-letteratura oriġinali bil-vernakular li matul is-seklu 19 kienet għadha fl-istadju infantili tagħha. Meta qed nitkellmu fuq traduzzjoni letterarja m aħniex sempliċiment qed niffukaw fuq il-ħila li l- kontenut lingwistiku f test letterarju jinqaleb minn ilsien għall-ieħor fl-għama. Anzi, hi proċess li għandu l-għan li t-tifsira magħġuna fil-kelma, u lil hinn minnha, tgħaddi b mod sħiħ fit-test il-ġdid filwaqt li jibqa jinżamm l-ispirtu oriġinali. B hekk, it-test tradott jitħalla mexxej u naturali bit-tama li jkollu l-istess effett fuq il-qarrej il-ġdid li ħalla t-test ewlieni. Il-ħsieb tat-traduttur letterarju għalhekk m għandu qatt ikun li b xi mod ipoġġi kultura f konfront ma oħra, imma li d-differenzi ta bejniethom jitqarrbu sabiex il-valur taż-żewġ kulturi jissarraf f pont li jlaqqa flimkien id-diversità. Meta qed nitkellmu dwar il-kultura, qed nitkellmu dwar kunċett wiesa u kumpless. Minkejja li m hemmx definizzjoni waħda ta x nifhmu b kultura, li hu żgur hu li l-lingwa tintrabat mill-qrib malkultura u dan għax il-lingwa hija simbolu li jirrappreżenta poplu partikulari, u tirrifletti l-esperjenzi storiċi, politiċi u kulturali ta dak il-poplu minsuġa mal-mod kif dan l-istess poplu jsawwar ħsibijietu u jħares lejn il-ħajja matul il-medda taż-żmenijiet. Kull lingwa għandha l-individwalità tagħha li tagħżilha minn lingwi oħrajn. Madanakollu, kull lingwa għandha għan komuni: dak li sservi ta mezz ta komunikazzjoni bejnietna l-bnedmin. U għax tintrabat speċifikament ma kultura partikulari, illingwa hija mera tad-differenzi kulturali li jeżistu bejn komunitajiet differenti u li dawn id-differenzi kienu jeżistu sa minn dejjem. Ġaladarba t-tifsira moħmija fil-kelma tintrabat ma lingwa speċifika, li fiha nnifisha tkompli tintiseġ ma prattiċi, valuri u attitudnijiet speċifiċi, matul iż-żmien, l-aspett tal-kultura twaħħad mal-istudji tat-traduzzjoni bħala kunċett ġdid. Għaldaqstant, il-lingwa mhijiex sempliċiment lista ta kliem 2

3 imqassma f kategoriji imma hi realtà soċjali li tintrabat b mod sfiq ma kultura u t-tnejn flimkien jinfluwenzaw lil xulxin u jimxu id f id. Dan jixhed li t-traduzzjoni hi attività komunikattiva bejn kultura u oħra, fejn il-messaġġ irid jgħaddi minn kultura moħmija f lingwa partikulari għal kultura magħġuna f lingwa speċifika oħra u li t-traduttur, bħala id kreattiva u parteċipattiva, ma jistax jinjorahom. Il-letteratura għandha l-għeruq u l-punt tat-tluq tagħha fil-kultura u minħabba li t-traduzzjoni tistrieħ fuq il-komunikazzjoni bejn kultura u oħra, hi fenomenu kulturali li mhux biss isaħħaħ il-lingwa u l- kultura li fihom qed jiġi tradott it-test letterarju permezz ta influss ta ideat ġodda filwaqt li jagħti l- ħajja mill-ġdid lit-test ewlieni billi jlaqqgħu ma udjenzi ġodda, imma saħansitra jsawwar kultura b oħra. U minħabba li l-letteratura tissawwar f kultura u t-traduzzjoni tintrabat intrinsikament mallingwa, u ġaladarba l-lingwa tintrabat mal-kultura, mela t-twaħħid bejn il-lingwa, il-kultura, illetteratura u t-traduzzjoni huwa minn awl id-dinja. Li kieku ma kienx għat-traduzzjoni u għall-ħilet it-traduttur għaqli li jagħraf jagħti leħen lis-silenzju, kieku l-bniedem mhux għajr ħlejqa tgħum fis-skiet. Hija t-traduzzjoni, fuq kollox dik letterarja, li bilkumplessità tagħha, iġġedded ħilet il-kittieb oriġinali li jinterpreta r-realtà ta madwaru. Hija l-istess traduzzjoni letterarja, li tlaqqa flimkien f galdarun imlewwen bil-kreattività, żewġ realtajiet lingwistiċi u kulturali, jekk mhux aktar, bil-għan li mhux biss tisħaq id-diversità lingwistiko-kulturali, imma tistieden lill-qarrej jinnamra ma testi ġodda li jberrħu l-bibien tad-duwalità mwaħħda bil-għan li l-qadim jitħallat mal-ġdid, il-kontinwità tissensel mat-tibdil, l-omoġenità tintiseġ mad-diversità, ixxebh jissawwar mad-differenza, u l-oriġinalità tiżżewweġ mat-tennija, biex b hekk mhux biss jagħraf is-siwi ta ħaddieħor, imma fuq kollox tiegħu nnifsu bħala ħlejqa li għandha sehem ewlieni minn dan il-wirt lingwistiku u kulturali dinji. La darba nifhmu dan, is-sehem tat-traduttur jinbidel u jmur lil hinn minn sempliċiment kopjatur jew pappagall għaref. Minflok, isir medjatur, negozjatur, xi ħadd li jrid ikollu l-ħila li jixhed responsabbiltà mhux biss lejn ix-xogħol oriġinali tal-awtur primarju, frott qagħda lingwistika u kulturali speċifika, imma saħansitra lejn l-udjenza l-ġdida ta qarrejja, anke huma magħġuna fi sfond kulturali u lingwistiku partikulari. U jekk it-traduzzjoni hi xempju ta kumplessità, daqstant ieħor hu t-traduttur letterarju, moħmi bejn ħaltejn: daqskemm hu qarrej, hu wkoll kittieb kreattiv; daqskemm hu interpretu (jew riinterpretu), hu wkoll awtur jekk mhux ukoll koawtur; daqskemm hu medjatur kulturali, hu wkoll promotur tad-differenzi. Li hu żgur hu li t-traduttur letterarju għandu sehem ewlieni fit-tiġdid tat-test oriġinali u għaldaqstant għandu jislet is-soluzzjonijiet aħħarija li jiġġustifikaw id-deċiżjonijiet meħuda billi jirnexxilu jippenetra l-espressjoni lingwistika u kulturali tal- 3

4 kittieb ewlieni kif imfisser fl-istil tat-test oriġinali ħalli jġeddu filwaqt li jnaqqas, għalkemm qatt ixejjen, kull telfien kulturali li jaf ikun hemm u jiċċelebra l-kisbiet li jistgħu jitwieldu. Mhux ta b xejn mela li t-traduttur letterarju għandu funzjoni bil-wisq viżibbli u mill-aktar attiva fil-proċess ħabrieki tat-traduzzjoni. Qatt f għomri ma bsart xi profondità ta ħsibijiet hemm jixxettlu madwar it-traduzzjoni. U qatt ma immaġinajt li din ir-relazzjoni tiegħi mat-traduzzjoni, kemm fuq livell prattiku u anke fuq dak akkademiku, kellha tissokta f namur daqstant għammiel. Kollox beda b kumbinazzjoni. Kienet l- imħabba tiegħi lejn il-malti li wasslitni biex wara li ggradwajt bħala għalliem fl-1995, nibda nittraduċi għall-ewwel b gost. Madanakollu, mill-ewwel intbaħt li m hemmx prattika mingħajr teorija u bilmaqlub. Imma ma kien hawn ebda kors fl-università ta Malta li joffri tħejjija akkademika lil tradutturi prospettivi. Hekk kif sirt naf li fl-2003 il-fakultà tal-arti kienet se tibda toffri Diploma Postgradwatorja fl-istudji tat-traduzzjoni u l-interpretar, dħalt għaliha b ruħi u ġismi. Kienet infetħitli tieqa ġdida li qatt ma bsart li kellha twassalni sa hawn! Fl-2005 ksibt id-diploma Postgradwatorja fl-istudji tat-traduzzjoni u l-interpretar, u fl-2006 l-grad Maġisterjali fl-istudji tat- Traduzzjoni. Imma f qalbi bqajt noħlom li nkompli nistudja dan il-qasam żagħżugħ daqskemm antik. Eżattament fl-2010, qtajtha li nissokta bl-istudji tiegħi fit-traduzzjoni f livell ta Dottorat mad- Dipartiment fl-istudji tat-traduzzjoni, it-terminoloġija u l-interpretar. Imma t-triq ma kenitx faċli. Dak iż-żmien l-università tagħna ma kenitx toffri Dottorat fl-istudji tat-traduzzjoni u, għalhekk, kelli nħabbat bibien Universitajiet oħrajn. Kienu bosta dawk l-universitajiet Brittanniċi li aċċettaw ilproposta tiegħi u offrewli li nibda d-dottorat magħhom fl-istudji tat-traduzzjoni fosthom dawk ta Cardiff, Birmingham, East Anglia u Warwick. Imma bla flus... la tgħannaq u lanqas tbus u ġaladarba, sa dak iż-żmien, ma kont ħadt l-ebda għajnuna finanzjarja, ma stajtx nissokta bl-istudji tiegħi barra minn Malta. Imma ġara dak li qatt ma immaġinajt. Darba fost l-oħrajn ċempilt il-professur Charles Briffa biex nurih bix-xewqa tiegħi li nibda Dottorat fl-istudji tat-traduzzjoni. Malli dan qalli li d- Dipartiment kien se jibda joffri Dottorati fl-istudji tat-traduzzjoni, ma stajtx nemmen lil widnejja. Imma l-intoppi ma naqsux, mhux biss għax kelli nikkumbatti biex nuri l-validità tal-proposta tiegħi msejsa fuq it-teorija u l-prattiċità, imma fuq kollox għax ma kellix fuq min nistrieħ ġaladarba kont jien l-ewwel student li bdejt Dottorat fl-istudji tat-traduzzjoni. Imma bi pjaċir, nistqarr li l-proposta tiegħi ntlaqgħet. Imma anke hawn, kellha tkun id-determinazzjoni tiegħi li għenitni ma nċedix hekk kif komplew ifiġġu aktar intoppi. Imma dawn ingħelbu wkoll. Bejn il-kliem u l-fatti hemm baħar jikkumbatti. Li tistudja f livell ta dottorat u jkollok tlitt itfal għadhom żgħar flimkien ma impjieg full-time u responsabbiltajiet oħrajn, ikomplu jtaqqlu l-mixja 4

5 kollha kemm hi... mixja li uffiċjalment damet għaddejja erba snin, għalkemm fir-realtà ħadet ħames snin sħaħ sakemm laħqet miljietha. Kienu bosta dawk l-iljieli li qattajt nistudja u l-għada rrid inqum għal ġurnata xogħol. U kienu wkoll ħafna dawk il-mumenti fejn kelli aptit intajjar kollox u nħabbat rasi mal-ħajt u nisħet is-siegħa u l-mument li fettilli nidħol għal ħaġa bħal din. Is-sagrifiċċji personali u familjari li kelli nagħmel ma naqsux u kien hemm drabi fejn inħkimt minn solitudni qawwija u bkejt, anke fis-silenzju ta ruħi, l-aktar meta wieħed minn uliedek jistqarrlek bla tlaqliq, Ma kenitx teżi li qed tagħmel!. Imma bl-għajnuna ta Alla, ta marti Ritienne, tal-professuri Charles Briffa u Martine Vanhove (is-superviżuri tiegħi), u ta ħafna oħrajn komplejt għaddej u ma ċedejtx anke meta xkanajt. Għalhekk illum, hija wkoll ġurnata kbira għalija personali u għall-familja tiegħi. Nixtieq nagħlaq billi minn qalbi nirringrazzja lil kull min weżinni, b mod dirett jew indirett, forsi anke mingħajr ma jaf. Nirringrazzja l-ewwel nett lil Alla li bil-mod tiegħu ma ħallieni qatt waħdi u lillġenituri tiegħi li bis-sempliċità u l-umiltà tagħhom, emmnu fija u fil-ħiliet tiegħi. Niżżi ħajr ukoll lill- Professur Charles Briffa mid-dipartiment tal-istudji tat-traduzzjoni, tat-terminoloġija, u tal- Interpretar fil-fakultà tal-arti u lill-professur Martine Vanhove miċ-ċentru Nazzjonali Franċiż ta Riċerka Xjentifika Langage, Langues et Cultures d Afrique Noire f Pariġi, li mill-ewwel emmnu filħolma tiegħi u ħeġġewni kemm felħu matul ir-riċerka kollha kemm hi. Nirringrazzja wkoll minn qalbi lill-professur Joseph Eynaud li kellu viżjoni liema bħalha u kien pijunier fit-tnedija ta dan id- Dipartiment żagħżugħ u lil Maria Ciappara li kienet hi li b kelma ħeġġitni nibda din it-triq hekk twila. Grazzi wkoll lill-professur Jean Boase-Beier mill-università ta East Anglia li emmnet bi sħiħ fil-proġett ta riċerka tiegħi u għenitni qatigħ minkejja li ma kontx student tagħha. Inħossni grat ukoll lejn il- Bord tal-eżaminaturi, li b kuxjenza safja, eżaminaw it-teżi tiegħi tad-dottorat u evalwaw id-difiża tiegħi, ir-rettur tal-università u d-dekan tal-fakultà tal-arti li emmnu fil-viżjoni tal-professur Joseph Eynaud u taw bidu għat-twaqqif tad-dipartiment tal-istudji tat-traduzzjoni, tat-terminoloġija, u tal- Interpretar fil-fakultà tal-arti. Niżżi ħajr ukoll lill-gvern Malti li bis-saħħa tal-malta Government Scholarship Scheme tal-2012 stajt niffinanzja dan l-istudju mingħajr ma noħloq piżijiet żejda fuq ilfamilja tiegħi. Imma fuq kollox nirringrazzja lill-mara tiegħi Ritienne u lil uliedna Matteo, Danjel u Katrina (avolja min jaf kemm bagħtuni nixxejjer l-aktar meta kienet taqbiżli bil-goff) li tant kellhom, u għad fadlilhom, x jissaportuni (u jiena lilhom!!). Għeżież tiegħi, nitlobkom minn qalbi taħfruli kull meta weġġajtkom b imġibti u żvugajt magħkom id-dwejjaq u l-frustrazzjoni li kelli meta ma kellu qatt ikun hekk. Lilkom ilkoll niddedika dan l-ewwel Dottorat fl-istudji tat-traduzzjoni fl-istorja tal-università ta Malta. 5

6 U fuq kollox, nirringrazzja lilkom miġbura hawnhekk illejla li ġejtu bi ħġarkom tifirħu magħna u li kontu għalina lkoll ta spalla. Ippermettuli ngħaddi l-aħħar messaġġ lit-tfal tiegħi: Għeżież Matteo, Danjel u Katrina, ħadd minna ma jista jwettaq il-ħolm tagħkom jekk mhux intom stess. Jien u ommkom qegħdin hawn għalikom. Urejniekom bil-fatti li meta trid tasal xi mkien f ħajtek għandek tistinka kemm tiflaħ u ma tippretendi xejn. Aħna, min-naħa tagħna, lesti nagħtukom kulma teħtieġu biex tirnexxu f ħajjitkom imma intom tridu tkunu lesti li taħdmu b risq dak li temmnu fih u tqisu l-pariri li nagħtukom għall-ġid tagħkom. Intom tridu tkunu biex tilħqu l-għan aħħari ta ħajjitkom. Grazzi ħafna u l-lejla t-tajba. Friggieri, O. (1989) Il-letteratura Maltija bħala xhieda ta nazzjonalità, in Cortis, T., ed., L-Identità Kulturali ta Malta, Valletta: Id-Dipartiment tal-informazzjoni,