Iz vje {taj sa se mi na ra o ener get skoj efi ka sno sti PRIN CI PI ENER GET SKE EFI KA SNO STI

Transcription

1 List u~enika i nastavnika Sredwe stru~ne {kole u Pqevqima Godina IV Broj 4 Uspje {no po slo va we Tim ber Mont-a DRU GA NA GRA DA PRED U ZE ]U ZA (Strana 6) Iz vje {taj sa se mi na ra o ener get skoj efi ka sno sti PRIN CI PI ENER GET SKE EFI KA SNO STI (Strana 10) Re zul ta ti li te rar nog kon kur sa po vo dom Da na Evro pe DVIJE NAGRADE ZA NA[U [KOLU (Strana 21) Iz raz go vo ra sa ma tu ran tom - tre }i ste pen stru~ ne spre me JE VO QE TI ONO [TO UÎ[ U po tra zi za naj bo qim u~e ni - kom za vr {nog raz re da na tre }em ste pe nu stru~ ne spre me, na {li smo se u odje qe wu III3, smjer tr - go vac. Raz go va ra li smo sa Ivan - kom Un ko vi}, u~e ni com ko ja je dva pret hod na raz re da za vr {i la sa od li~ nim uspje hom i pri mjer - nim vla da wem. We ne ocje ne, ali i do sto jan stve no po na {a we i iz - gra en rje~ nik, raz bi ja ju pred - ra su du da u~e nik tre }eg ste pe na ne mo è bi ti od li ~an ak i pri - mjer dru gim u~e ni ci ma u {ko li. Pri mje }u je mo da je i pro {le, kao i ove {kol ske go di ne, za jed nog od naj bo qih u~e - ni ka tre }eg ste pe - na stru~ ne spre - me, iza bra na u~e ni ca tr go va~ - kog smje ra. Da li je u pi ta wu pu ka slu ~aj nost ili mi sli{ da obra - zov ni pro fil tr - go vi na i ugo sti - teq stvo nu di u~e ni ci ma ve }e mo gu} no sti i bo qi kva li tet ra - da, ne go osta li obra zov ni pro fi - li na tre }em ste pe nu stru~ no sti? Ne mi slim da je u pi ta wu slu - ~aj nost. O kva li te tu ra da na dru - gim obra zov nim pro fi li ma ni - sam kom pe tent na da go vo rim, ali mi slim da je u pi ta wu ~i we ni ca da se na ovaj smjer upi su ju uglav - nom dje voj ke, a one su ~e sto za in - te re so va ni je za {ko lu i od go vor - ni je u ra du. Pri to me ne è lim da pot ci je nim rad i za la ga we mla di - }a ni u mom ni u dru gim odje qe - wi ma, ali je ~i we ni ca da je me u od li~ nim a ci ma obi~ no vi {e dje vo ja ka. Ko ji je bio tvoj mo tiv da se upi {e{ na ovaj smjer? Ka da je tre ba lo da se na kon za - vr {e ne osnov ne {ko le od lu ~im ko jim pu tem po }i, ma {ta la sam da se upi {em na ta da po pu la ran smjer teh ni ~ar mar ke tin ga i tr go vi ne. S ob zi rom da sam uo~i - la da se na ovaj smjer upi su ju ma - hom od li~ ni i vr lo do bri u~e ni - ci, od lu ~i la sam da ne ri zi ku jem i da iza be rem onaj smjer tre }eg ste pe na ko ji je naj bli ì ono me {to sam ja è qe la da u~im. Da nas se uop {te ne ka jem {to sam tu gdje je sam, jer sam se u ovom za ni - ma wu pot pu no pro na {la. Mi sli{ li da su u~e ni ci tre - }eg ste pe na u pod re e nom po lo - à ju u od no su na u~e ni ke ~e tvr - tog ste pe na stru~ ne spre me? To je ta ko e jed na od pred ra su - da. Ne mi slim da su u pod re e nom po lo à ju u~e ni ci tre }eg ste pe na, kao ni bi lo ko u ovoj {ko li. Va - `no je vo qe ti ono {to u~i{ i bi ti do sle dan se bi. Da nas je mno - go onih ko ji za vr {e IV ste pen stru~ ne spre me i on da tra è po - sao u pro dav ni ca ma ili su per - mar ke ti ma. Zar ni je bo qe ste }i pra vu kva li fi ka ci ju za po sao ko jim è li{ da se ba vi{? Da li bi i ti è qe la da se na kon sred we {ko le za po sli{ u ne koj tr go va~ koj rad wi? Iako vje ru jem da taj po sao mo - è da is pu ni ~o vje ka i pru ì mu za dovqstvo, mo ji su pla no vi dru - ga ~i ji. Da }u sve od se be da se upi - {em na tu ri sti~ ki fa kul tet, jer sam u du {i ve li ki avan tu ri sta, vo lim da pu tu jem, da upo zna jem dru ge kra je ve i raz li ~i te kul tu - re. Da li bi, ka da bi to mo gla, uve la ne ke pro mje ne u ovoj {ko li? In si sti ra la bih na po ve zi va wu te o ri je i prak se. To me se i do sa da te ì lo u ovoj {ko li, ali ka da su u pi ta wu te o rij - ski pred me ti, on da bih po ve }a la broj u~i o ni ca u ko ji ma bi bi lo mo gu }e ko - ri {}e we ra ~u na - ra i pro jek to ra u ra du. Ta kva pre da va wa su uvi jek in te re san ti ni ja i pri stu pa~ ni ja u~e ni ci ma. Raz go vor oba vi le: Er mi na Kor di} IV1, Na ta {a Ro - }en IV1 i Ti ja na Drob wak I2 RI JE^ URED NI KA Po {to va ni ~i ta o ci, pred va ma je ~e tvr ti broj {kol skog li sta Sred wo {ko lac, li sta u~e ni ka i pro fe so ra Sred we stru~ ne {ko - le u Pqe vqi ma. Na we go vom ure - i va wu ra di lo je {est pro fe so - ra i tri de set i tri u~e ni ka, zbog ~e ga ovaj list iz go di ne u go di - nu sve vi {e po pri ma obi qe` ja u~e ni~ kog li sta i po sta je naj - vjer ni je ogle da lo wi ho vog ì - vo ta i ra da. S ob zi rom da su u~e - ni ci idej ni tvor ci ovog bro ja Sred wo {kol ca i da je na te me - qi ma wi ho vih ra do va on i na - stao, ja }u vas, umje sto uobi ~aj ne ri je ~i ured ni ka, upo zna ti sa ~la no vi ma no vi nar ske sek ci je na {e {ko le i wi ho vim ak tiv no - sti ma. ^la no vi no vi nar ske sek ci je su u~e ni ci raz li ~i tih obra zov nih pro fi la, raz li ~i tih smje ro va i ste pe na stru~ ne spre me. To su: Ne ma wa Vu ka {i no vi}, Alek san - dar Ter zi}, Ti ja na \u i}, Na ta - {a Ro }en, Er mi na Kor di}, Ma - ri na Ki ja no vi}, Je le na Mak si mo vi}, Ma ri ja na Ja ko vqe - vi}, Dra ga na Iri}, Je zdi mir Iz raz go vo ra sa ma tu ran tom IV ste pen stru~ ne spre me PRA VIL NO OR GA NI ZO VA WE VRE ME NA VO DI NAS USPJE HU Ako upi ta te bi lo kog pro fe so ra ili u~e ni ka Sred - we stru~ ne {ko le u Pqe vqi ma ko ga bi ma tu ran ta svo je {ko le iz dvo ji li i sa po no som pred sta vi li jav no sti, svi }e vam, bez mno go raz mi {qa wa, re - }i da je to u~e nik IV2 odje qe wa (teh ni ~ar mar ke - tin ga i tr go vi ne ) Ne ma wa Vu ka {i no vi}. Ne ma wa pli je ni ne sa mo od li~ nim ocje na ma i bri qant - nim re zul ta ti ma na svim po qi ma, ve} i svo jom skrom no {}u, smi re no {}u, to pli nom u obra }a wu, uva à va wem sa go vor ni ka u bi lo ka kvom raz go vo - ru, sprem no {}u da uvi jek i svi ma iza e u su sret i ka è li je pu ri je~. Ta we go va oso bi na do {la je do iz ra à ja i u ovom raz go vo ru. Da li je kul ti vi sa no po na - {a we ne {to sa ~im se ~o vjek ra - a ili je u pi ta wu ste ~e na oso bi - na? Pri je sve ga, hva la na pa `wi ko ju mi po kla wa te ovim in ter - vju om. Da kle, mi slim da je kul tu ra, sa svim svo jim vi {e stru kim zna ~e - wi ma, oso bi na ko ja se sti ~e to kom ì vo ta i to pri je sve ga od ro di - te qa, {ko le i dru {tva u ko me se na la zi mo. Da li }e ne ko bi ti od - li ~an ili pro sje ~an ak, ko no - bar ili de kan, ni je od pre sud nog zna ~a ja. Bit no je da svi vo li mo ono ~i me se ba vi mo, a naj bit ni je je bi ti do bar ~o vjek i sva kog ~o - Lon ~ar, Mi lan Baj ~e ta, \or i - je Ko va ~e vi}, Sa bi na De li}, Ad - na De li}, Ni ko la Po po vi}, Bog - dan Gru ji ~i}, Er na Vla ho vqak, Iva na Ba i lo vi}, Ma ri ja ]u zo - vi}, Ni ko li na Ba jo ka Pe tro vi}, Da ni ca Je~ me ni ca, Ir ma û tu ri}, Ke mal Av do vi}, El ve din Hra sto vi na, Ana Da mja - no vi}, Ti ja na Dro mqak, Lej la Ka di}, Ni ko li na Pe tro vi}, Ste - fan Ku ki}, Jo van Pe tro vi}, Og - wen Go lu bo vi} i Og wen Gr bo vi}. Svi su oni, po red re dov nih {kol skih oba ve za, na la zi li do - voq no vre me na, vo qe i è qe da bar dva sa ta sed mi~ no na no vi - nar skoj sek ci ji pra te kra tak kurs no vi nar stva, sti ~u ele - men tar na zna wa o slo è nom po - slu no vi na ra i raz li ~i tim ob li - ci ma no vi nar skog iz ra à va wa, a vje ka pod jed na ko uva à va ti i po - {to va ti, jer na kra ju, svi smo mi sa mo obi~ ni qu di, ni bo qi ni go - ri od osta lih. Da li je te {ko po sti }i mak - si mal no do bre re zul ta te iz svih na stav nih pred me ta? Pa, te {ko je ste, ali ne mo gu }e ni je. Po treb no je do sta tru da i do sta od ri ca wa da bi se do {lo do mak si mal no do brih re zul ta ta iz svih pred me ta. [to se du bqe ula - zi u su {ti nu na stav nih pred me - ta, lek ci je po sta ju sve za htjev ni - je i te è za shva ta we, a i vre me na za u~e we je sve ma we. Mi vi {e ni smo dje ca, pa se dio oba ve za ro - di te qa ko ji ra de i za ra u ju za po tom svo ja zna wa pre to ~e u dje - lo kroz raz li ~i te iz vje {ta je, ~lan ke, stru~ ne pri lo ge, re por - ta è, cr ti ce, ko men ta re, osvr te, vi je sti iz ì vo ta {ko le, in - ter vjue... Je dan dio wi ho vog no vi nar - skog ra da na }i }e te na stra ni - ca ma ko je su pred va ma. Sva ku ra dost u ve zi sa po zi tiv nim pri je mom ovog li sta kod ~i ta - la~ ke pu bli ke, po di je li }u sa svo jim ko le ga ma i u~e ni ci ma, ali svu od go vor nost za mo gu }e pro pu ste sno sim sa ma. Po gre {ke su uvi jek mo gu }e, ali kao {to La ro{ fu ko ve li: Po gre {ka je sa stav ni dio isti ne, to je ste put do we, kao {to su otro vi sa stav - ni di je lo vi li je ko va. Sne à na Gru ji ~i}, glav ni i od go vor ni ured nik ì vot, ne mi nov no pre ba cu je i na nas, mla de. To je sa svim pri rod - no i to me bi svi tre ba lo da te ì - mo. Za to je za po sti za we do brih re zul ta ta po treb na pri je sve ga pra vil na ogra ni za ci ja vre me na. Da li je tvom in te lek tu al - nom raz vo ju do pri ni je la i {ko la u ko joj u~i{? Da, Sred wa stru~ na {ko la je ve o ma, ali ve o ma, do pri ni je la mom in te lek tu al nom raz vo ju. Za to su za slu `ni svi pro fe so ri ko - ji su mi u to ku ove ~e ti ri go di ne pre da va li, a pri je sve ga moj raz - red ni star je {i na, Fa dli ja [a ba - ni}. Za to sa po no som mo gu re }i da sam u~e nik ove {ko le i da }e mi kao ta kva uvi jek osta ti u sr cu. Ot kud tvo ja qu bav pre ma pi - sa wu i {ta ti je zna ~i lo prvo mje sto na li te rar nom kon kur su po vo dom Da na Evro pe? Qu bav pre ma pi sa wu se ja vi la jo{ ka da sam bio {e sti raz red osnov ne {ko le i od ta da do da nas ta qu bav je sa mo ra sla i po sta ja - la sve sna `ni ja. Pr vo mje sto na dr àv nom tak mi ~e wu je bi lo ne - {to po seb no i neo ~e ki va no za me - ne. Zbog ve li ke kon ku ren ci je, ni - sam se na dao na gra di. Ni kad ne }u za bo ra vi ti 9. maj go di ne i sva ki sat, mi nut, sva ki tre nu tak sa sve ~a nog uru ~e wa na gra de, osta }e mi traj no u sje }a leo bih da is tak nem jed nu oso bu ko ja je mno go do pri ni je la raz vo ju mo ga ta len ta kroz li te - rar no-no vi nar sku sek ci ju i re - dov ne ~a so ve u {ko li. To je mo ja pro fe so ri ca ma ter weg je zi ka i kwi èv no sti - Sne à na Gru ji - ~i}. Ka ko se be vi di{ u bu du} no - sti? Tre nut no ne raz mi {qam pre - vi {e o bu du} no vim za sa - da {wost i wo me gra dim bu du} - nost. Sva ka ko da pla ni ram da se upi {em na ne ki od è qe nih fa - kul te ta, i ako bu de sre }e i zdra - vqa da ga za vr {im na vri je me, na dam se da }u na pre do va ti u oda - bra noj stru ci. Raz go vor oba vi le: Dra ga na Iri} III2, Iva na Ba i - lo vi} II3 i Er na Vla ho vqak II3

2 2 AKTUELNO Unapre ewe zapo{qavawa putem stru~nog obrazovawa [ef evrop ske ko mi si je za Cr nu Go ru u po sje ti Pqe vqi ma Sred wa stru~ na {ko la do bi la EFQM ser ti fi kat U ra du se mi na ra, osim na {e {ko le, u~e stvo va le su jo{ i stru~ ne {ko le iz Pod go ri ce, Tiv ta i Nik - {i}a. GTZ su pred sta vqa li net Bur me ster, vo a ti - ma, Vol fgang Hart man i Ma ri a na Al man sber ger, pre da va ~i, Uro{ Ze ko vi}, ko or di na tor pro jek ta i asi sten ti na pro jek tu. Po sqed wem se mi na ru pri su stvo vao je i go spo din Jo a him Ro tluf, ser ti fi - ko va ni eva lu a tor za EFQM, ko ji je ob i {ao i na {u {klu ra di pro cje ne do ko je mje re su me - ha ni zmi, pro ce du re i pro pi si uskla e - ni sa EFQM stan dar - di ma. EFQM mo del iz vr sno sti pred sta - vqa okvir za or ga ni - za ci o ne si ste me upra - vqa wa, pro mo vi san od stra ne Evrop ske fon - da ci je za upra vqa we kva - li te tom (EFQM), a na mi je - wen je svim or ga ni za ci ja ma ko je è le da bu du {to kon - ku rent ni je na tr ì {tu. EFQM se mo è ko ri sti ti na ~e ti ri na ~i na: 1. Kao okvir ko ji po ma è or ga ni za ci ja ma u raz vo ju vi zi je i ci qe va za bu du} - nost na opi pqiv i mjer qiv na ~in. 2. Kao okvir ko ji or ga - ni za ci je mo gu ko ri sti ti u ci qu iden ti fi ka ci je i ra - zu mi je va wa si stem ske pri - ro de po slo va wa i ve ze iz me - u uzro ka i po sqe di ce. 3. Kao osno va za do bi ja we EFQM na gra - de ko ja kom pa ni ja ma omo - gu }a va di je qe we naj bo qih prak si me u uspje {nim kom pa ni ja ma, a sve u ci qu kon ti nu al nog na pret ka. 4. Kao di jag no sti~ ki alat za pro cje nu tre nut nog sta wa u pro ce si ma or ga ni za ci je na osno vu ~e ga se pra vi stra te gi ja, iden ti fi ku ju pri o ri te ti i re sur si, ka ko bi se stvo ri li re al ni pla - no vi po slo va wa. Ova ko rist od EFQM-a se jo{ na zi va i sa mo pro cje na. [ko la je u pret hod ne dvi - je go di ne de fi ni sa la mo to Sa jam auto mo bi la u Bu dvi U okvi ru pro jek ta UNA PRE \E WE ZA PO [QA VA - WA PU TEM STRU^ NOG OBRA ZO VA WA (VET) We - ma~ ko dru {tvo za teh ni~ ku sa rad wu (GTZ), u pret hod ne dvi je go di ne, or ga ni zo va lo je pet se - mi na ra na te mu UNA PRE \E WE KVA LI TE TA UPRA VQA WA SRED WIM STRU^ NIM [KO LA MA NA OSNO VU EFQM MO DE LA. {ko le ZNA WE PO BJE - \U JE, mi si ju KVA LI - TET NO STRU^ NO OBRA ZO VA WE U KO - RAK S VRE ME NOM i vi zi ju ZA VA WE LI DER SKE PO ZI CI - JE U SRED WEM STRU^ NOM OBRA ZO - VA WU U CR NOJ GO - RI. Po red to ga, u {ko- li se spro vo de sa mo - e va lu a ci ja (ana li za ja kih i sla bih stra - na), upra vqa we pro - jek ti ma, upra vqa we pro ce - si ma, ru ko vo e we utvr i va wem ci qe va i kon - tro la po EFQM me to da ma. [ko la je do bi la ser ti - fi kat ko jim se zva ni~ no po tvr u je da se u {ko li pri mje wu ju stan dar di u skla du sa EFQM teh no lo - gi jom. Po red ser ti fi ka ta, ko ji je do bi la na {a {ko la, ser ti fi ka te su do bi li i po je di na~ no ~la no vi {kol- skog ti ma: Mer van Av do vi}, di rek tor {ko le, De si mir Mo jo vi}, pro fe sor ma {inske gru pe pred me ta i Ra de Ter zi}, re gi o nal ni ICT ko - or di na tor. De si mir Mo jo vi}, prof. NA PU TU KA EVROP SKOJ UNI JI ^la no vi no vi nar sko li te rar ne sek - ci je Sred we stru~ ne {ko le bi li su u~e - sni ci jav ne tri bi ne ko ja je odr à na u pro sto ri ja ma Aka dem skog cen tra u Pqe - vqi ma, 22. sep tem bra go di ne. [ef de le ga ci je Evrop ske uni je u Cr - noj Go ri, go spo din Le o pold Ma u rer, odr - ào je pre da va we stu den ti ma i u~e ni ci - ma sred wih {ko la sa ci qem da upo zna mla de sa pu te vi ma evrop skih in te gra - ci ja. U~e ni ci na {e {ko le su ima li pri - li ku da pro {i re svo ja zna wa o Evrop skoj uni ji i da kroz otvo ren i kon struk ti van di ja log do bi ju pot pu ni ju sli ku o do sa da - {wim i bu du }im ko ra ci ma ko je na {a ze mqa pred u zi ma na pu tu za ~lan stvo u za jed ni cu evrop skih na ro da. (Op {ir ni je u ru bri ci Evrop ske in te gra ci je) Sa bi na De li}, III1 BIL TEN CEN TRA ZA STRU^ NO OBRA ZO VA WE Iz {tam pe je po ~et kom ok to bra go - di ne iza {ao pr vi broj In for ma tiv nog bil te na Cen tra za stru~ no obra zo va we u Cr noj Go ri. Pre ma ri je ~i ma glav nog i od - go vor nog ured ni ka Bil te na, Du {ka Raj ko - vi }a, di rek to ra Cen tra za stru~ no obra zo - va we, Bil ten je na stao kao re zul tat po tre be da se ak tiv no sti CSO-a br zo, kva li tet no i sve o bu hvat no pred sta ve jav no sti. Sve te ativ no sti CSO-a su iz raz te `we za pri - bli à va wem kon cep tu dru{tva zna wa, a do stup no i kva li tet no obra zo va we za sve gra a ne Cr ne Go re, je dan od glav nih ci qe - va stru~ nog obra zo va wa. U ovom bro ju Sred wo {kol ca nu di mo vam ne ko li ko tek - sto va pre u ze tih iz Bi te na. Sne à na Gru ji ~i} Sa jam za po {qa va wa u Bi je lom Po qu PO SJE TA BU DVAN SKOM SAJ MU AUTO MO BI LA U~e ni ci I6 odje qe wa (auto me ha tro ni - ~a ri) po sje ti li su 9. ok to bra go di - ne Sa jam auto mo bi la u Bu dvi. Ova po sje - ta je bi la vid jed no dnev ne stru~ ne eks kur zi je u~e ni ka i od li~ na pri li ka da se a ci na sa mom po ~et ku svog bo rav - ka u ovoj {ko li upo zna ju sa naj no vi jim ti po vi ma auto mo bi la, ka ko bi upot pu - ni li stru~ na zna wa iz ove obla sti i mo - gli da kva li tet no po ve ù te o ri ju i prak - su. Vo e pu ta su bi li: Ra den ko Lac man, pro fe sor stru~ nih pred me ta u sa o bra }aj - noj stru ci i Sne à na Gru ji ~i}, odje qew - ski star je {i na odje qe wa I6. Ste fan Ku ki}, I6 (Op {ir ni je u ru bri ci Sa o bra }aj) USPJE [NO PRED STA VQA WE [KO LE NA SAJ MU ZA PO [QA VA WA U~e ni ci Sred we stru~ ne {ko le su 8. i 9. apri la go - di ne po sje ti li Sa jam za po {qa va wa or ga - ni zo van u Bi je lom Po qu. Me u u~e sni - ci ma su se na {li pred stav ni ci sred - wih {ko la iz ve }i ne gra do va sa sje ve ra Cr ne Go re. U~e ni ci na {e {ko le, u sa rad - wi sa svo jim pro fe - so ri ma, or ga ni zo va - li su vr lo uspje {no pred sta vqa we ra da [ko le, a na li je po osmi {qe nom {tan du po sje ti o ci su ima li pri li ku da vi de dio sa vre me ne opre me i u~i la ko je ko ri ste u~e ni ci u sva ko dnev nom ra du. Za u~e ni ke je bio obez bi je en pre voz do od re di {ta, a uti sak je da su svi ovo pu - to va we do ì vje li kao za ni mqi vo i ko ri - sno is ku stvo jer im je, po red za ba ve ko ju do no se ova ko or ga ni zo va na pu to va wa, omo gu }e no i da svo je rad ne bi o gra fi je pre da ju na ne ki od {tan do va ka ko bi, even tu al no, bi li an ga ò va ni na traj nim ili se zon skim po slo vi ma. Za one ma tu ran te ko ji ma su, ipak, pri - o ri te ti stu di ra we i pra vi iz bor fa kul - te ta, [ko la or ga ni zu je pu to va wa na saj - mo ve vi so kog obra zo va wa, a sve sa ci qem da svi na {i u~e ni ci bu du bla go vre me no upo zna ti sa svim onim {to je od zna ~a - ja za wih, bi lo da tra è po sao ili da è - le uspje {no da stu di ra ju na kon za vr {et - ka sred we {ko le. Je le na Mak si mo vi}, IV3

3 AKTUELNO 3 Stra te gi ja raz vo ja stru~ nog obra zo va wa NA CRT AK CI O NOG PLA NA RAZ VO JA Sa tribine u Milet ba{ti Ras pra va na te mu Stra - te gi ja raz vo ja stru~ nog obra - zo va wa odr à - na je u pro sto ri ja ma Sred we stru~ ne {ko le 12. no vem bra go di ne. Ras pra vu je otvo rio di rek tor {ko le, Mer van Av do vi}, ko ji je po - zdra vio pri sut ne: pred stav - ni ka Mi ni star stva pro svje - te i na u ke, go spo di na Mar ka Jo ki }a; sa vjet ni ka za stru~ - no obra zo va we, go spo u Zo ru Bo gi }e vi}; di rek to ra Cen - tra za stru~ no obra zo va we, go spo di na Du {ka Raj ko vi }a; pred stav ni ka GTZ-a, go spo - di na Uro {a Ze ko vi }a; pot - pred sjed ni ka Op {ti ne Pqe - vqa; pred stav ni ka Op sti bqak; di rek to ra Gim na - zi je Ta na si je Pe ja to vi} ; di rek to ra Sred we {ko le bqa ka; pred stav ni ke Rud - ni ka ugqa, Vek tre Ja ki}, Atlas-Mont ban ke, kao i sve pri sut ne pre da va ~e Sred we stru~ ne {ko le u Pqe vqi ma. Uvod no iz la ga we pod nio je go spo din Mar ko Jo ki}, a na crt stra te gi je de taq no je pre zen to va la go spo a Zo ra Bo gi }e vi}. Di sku si ja je bi - la ve o ma is crp na, a pri - sut ni su iz ni je li ar gu men - to va ne pri mjed be. Ne ki od za kqu ~a ka do ne se ni u to ku ras pra ve su: da bi tre ba lo for mi ra ti plan upi sa pre - ma po tre ba ma tr ì sta ra da, po boq {a ti flek si bil nost, od no sno, ukqu ~i ti vi {e obra zov nih pro gra ma u na - stav ni pro ces, po ve }a ti do - stup nost i pro hod nost i obez bi je di ti kva li tet no stru~ no oba zo va we. Ta ko e, pri sut ni su se slo ì li da je ve o ma zna ~a - jan fak tor uspje ha sa rad wa iz me u {ko le, Mi ni star - sva pro svje te i na u ke i lo - kal ne za jed ni ce. Ale ma Vla ho vqak Sa rad wa Sred we stru~ ne {ko le i GTZ-a KOM PJU TER SKO KON STRU I SA WE U pro sto ri ja ma Sred - we stru~ ne {ko le u Pqe - vqi ma, 12. no vem bra go di ne, pri god nom sve ~a - no {}u je obi qe è no otva ra we no ve sa vre me ne u~i o ni ce za kom pju ter - sko kon stru i sa we. Skup je otvo rio di rek - tor [ko le Mer van Av do - vi}, obra tiv {i se to - plim ri je ~i ma po zdra va pri sut nim pred stav ni - ci ma GTZ-a, Mi ni star - stva pro - svje te i na u - ke, me di ja, na stav ni ci - ma i u~e ni - ci ma. U uvod noj ri - je ~i, di rek - tor je za hva - lio za po mo} i uka za no po vje re we od stra ne na ro da i Vla de We ma~ ke, ~i ji je pred - stav nik- GTZ, is ta kao trud i ne se bi~ nu po dr - {ku Mi ni star stva pro - svje te i na u ke i iz ra zio za hval nost svim pri sut - nim na ovom, za {ko lu, va `nom do ga a ju. Is pred GTZ-a, pri sut - ni ma se obra tio go spo din Uro{ Ze ko vi}, ko or di na - tor pro jek ta GTZ-a. On je iz ra zio za do voq stvo zbog uspje {ne sa rad we sa Sred wom stru~ nom {ko- lom, kao i è qu za uspje - {nom edu ka ci jom u~e ni ka kao bu du }ih stru~ wa ka sa vi so kim ste pe nom pro fe - si o nal ne ob u ~e no sti. Go spo a Zo ra Bo gi }e - vi} se pri sut ni ma obra - ti la is pred Mi ni star - stva pro svje te i na u ke. Ona je iz ra zi la na du da }e se u ovoj u~i o ni ci kva li tet no i stru~ no obra zo va ti bu du }i ka dar ko ji }e svo jim spo sob no - sti ma, zna wem i vje {ti - na ma za do vo qi ti po tre be tr ì {ta ra da. U~i o ni ca je opre mqe na sa 17 sa vre me nih kom pju - te ra, {tam pa ~em i pro - jek to rom. Vri jed nost ovog pro jek ta je oko eura, od ko jih je eura obez bi je dio GTZ, eura Mi ni star stvo pro svje te i na u ke i eura Sred wa stru~ na {ko la. Je zdi mir Lon ~ar, III4 Raz go vor sa di rek to rom Sred we stru~ ne {ko le ZNA WE PO BJE \U JE Krup ne pro mje ne ko ji ma Sred wa stru~ na {ko la u Pqe vqi ma od lu~ no ide na - pri jed, sve ve }e in te re so va - we u~e ni ka za smje ro ve raz - li ~i tih obra zov nih pro fi la u woj, utvr i va we mo toa, mi si je i vi zi je [kole, kao i niz ak tu el nih u~e - ni~ kih pi ta wa, bi li su po - vod da ~la no vi no vi nar ske sek ci je na {e {ko le raz go - va ra ju sa di rek to rom, Mer va nom Av do vi }em. Kra jem ok to bra po - ~e la je pri ~a oko eks - ter ne pro vje re zna wa na ma tu ri. Mo è te li nam da ti bli è in for - ma ci je o eks ter noj pro - vje ri zna wa, od no sno ima te li in for ma ci je da li }e ove go di ne bi - ti or ga ni zo van ova kav ob lik pro vje re zna wa? Uvo e we eks ter ne pro vje re zna wa do pri - no si kva li te tu na stav - nog pro ce sa, pri je sve ga zbog to ga {to su wom obez bi je e ni jed na ki uslo vi po la ga wa ma tu - re i upi sa na fa kul tet za u~e ni ke svih cr no - gor skih {ko la. Na i me, ma tur ski is pit }e bi ti or ga ni zo van u isto vri - je me u svim {ko la ma u Cr noj Go ri i iz vo di }e se pod istim okol no sti - ma. U~e ni ci }e mo }i da svo - ju zre lost po tvr de na po tu - no iden ti~ noj vr sti te sto va, ~i me }e se one mo gu }i ti bi - lo ko ji vid zlo u po tre be i su bjek tiv no sti pri li kom ocje wi va wa i kva li fi ko - va wa u~e ni~ kog ra da, kao i ra da pred met nih na stav ni ka. Na ovaj na ~in se do la zi i do objek tiv ni jih po ka za te qa kva li te ta ra da u {ko la ma. Zna we u~e ni ka }e bi ti re al - no iz mje re no i upo re di vo sa dru gim u~e ni ci ma i {ko la - ma u Cr noj Go ri. O~e ku je se da }e ve li ki broj ne re al - nih lu ~a iz po je di nih {ko la bi ti eli mi ni san. Eks ter no po la ga we ma tu re je jed na od naj krup ni jih pro - mje na u do sa da {wem si ste mu {ko lo va wa. Me u tim, do bro je po zna to i u prak si po tvr - e no pra vi lo da sva ki vid pro mje na, pa i onih naj po - èq ni jih, ne mi nov no ra a ot por. Naj te è je ne ko me ob ja sni ti ono {to je do bro za we ga. Ka da se po ja vi la stru ja, kao teh no lo {ki pro - na la zak, ima la je ne u po re - di vo ve }i broj pro tiv ni ka ne go pri sta li ca i tre ba lo joj je do sta go di na da se do - ka è u prak si. Na la zi mo se u dru gom kla si fi ka ci o nom pe ri o du i ima mo svi do voq no vre me - na da se pri pre mi mo za ma - tu ru. Sa svim od go vor no, mo - gu da obe }am ma tu ran ti ma da }e im {ko la pru ì ti mak si mal nu lo gi sti~ ku po - dr {ku i po mo}. Omo gu }i}e im ne sme ta no pri pre ma we ma tur skog is pi ta u {kol- skim pro sto ri ja ma, or ga ni - zo va we do dat nih i do pun - skih ~a so va, ko ri {}e we kom pju te ra i ras po lo ì ve li te ra tu re, obez bi je di ti ma te ri ja le ko ji su do sta - vqa ni u~e ni ci ma pret hod - nih ge ne ra ci ja kao vid pri - pre me za po la ga we ma tu re. For mi ra }e mo tim za po mo} u~e ni ci ma ko ji po la ù eks - ter nu ma tu ru. Ja }u bi ti ru - ko vo di lac tog ti ma. Po zi - vam sva kog ma tu ran ta ili we go vog ro di te qa, ko ji ima bi lo ka kvih pro ble ma sa ma tu rom, da mi se li~ no obra ti za po mo} i za jed - ni~ ki }e mo ih rje {a va ti. Osta je sa mo da se ra di i u~i. [ko la je utvr di la svo - ju vi zi ju, a to je za dr à va - we li der ske po zi ci je u stru~ nom obra zo va wu, kao i svoj mo to, dat u slo ga nu zna we po bje u je. [ta je to {to ovu {ko lu sta vqa na li der sku po zi ci ju u od no su na dru ge sred wo {kol ske usta no ve? Kva li tet ra da u Sred woj stru~ noj {ko li pre po znat je ne sa mo na lo kal nom i dr - àv nom ni vou, ve} i od naj - e mi nent ni jih stru~ wa ka iz ino stran stva, kao {to su stru~ wa ci ko je je an ga ò vao GTZ, sa ko ji ma {ko la odav no sa ra u je. We ma~ ki stru~ wa - ci za eva lu a ci ju bi li su pri jat no iz ne na e ni kva li - te tom ra da u {ko li i do - brom or ga ni za ci jom. Tu vri - jed nost je potvdio, iz me u osta log, i se mi nar za kva li - tet, gdje je za u~e {}e u ra du od svih stru~ nih {ko la sa sje ve ra, iza bra na je di no Sred wa stru~ na {ko la u Pqe vqi ma, a we ni pred stav - ni ci su se na {li na se mi na - ru sa pre stav ni ci ma jo{ sa - mo tri iza bra ne {ko le iz Pod go ri ce, Nik {i }a i Tiv - ta. Po no sni smo na EFQM ser ti fi kat ko ji na {a {ko - la sa da ima. Na {i pre da va - ~i, ka ko iz stru~ nih, ta ko i iz op {te o bra zov nih pred me - ta, ~e sti su u~e sni ci se mi na - ra i obu ka na ko ji ma do pu wu - ju svo je pe da go {ko zna we. Ma li broj {ko la ima ta kve pri vi le gi je. In for ma ti~ ko-teh ni~ ka opre mqe nost {ko le je bez sum we sta vqa na mje sto li - de ra u stru~ nom obra zo va - wu. Iz da na u dan se, kao {to ste mo gli pri mi je ti ti, po ve }a va broj kom pju ter ski opre mqe nih ka bi ne ta, a u~i o ni cu ka kva je u~i o ni ca za kom pju ter sko kon stru i - sa we u na {oj {ko li, po sje - du je jo{ sa mo jed na cr no gor - ska {ko la (ma {in ska {ko la u Pod go ri ci). Ovih da na {ko la }e na ba vi ti i tzv. in te li gent nu ta blu, ko ja ima sve od li ke kla si~ - ne ta ble, ali i kom pju te ra sa ve li kim mo ni to rom. Mo - ram is ta }i da opre mqe nost ka bi ne ta za no vi smjer auto me ha tro ni ~ar, opre ma - we elek tro i ma {in skih ka bi ne ta i ra di o ni ca, po - sje do va we CNC stru ga za u~e ni ke ma {in skog smje ra, kao i niz naj sa vre me ni jih teh ni~ kih po ma ga la, za i sta na {u {ko lu ~i ni je din stve - nom u ci je loj Cr noj Go ri. Iz da na u dan u~e ni ci sve vi {e zna wa i vje {ti na sti - ^la no vi no vi nar ske sek ci je Sredwe stru~ne {ko le sa di rek to rom, Mer va nom Av do vi }em ~u na ~a so vi ma prak ti~ ne ne go te o rij ske na sta ve. Ka da je u pi ta wu mo to [ko le zna we po bje u je - ne tre ba ga pu no ob ja {wa va ti jer je sve ja sno sa mo po se bi. Ci ti rao bih jed nu in te re - sant nu re ~e ni cu pro fe so ra Vu ji ce La zo vi }a: Soft ver je po bi je dio har dver. Re kao bih da je upra vo ta ko, i da zna we, istin sko i u ì vo tu pri mje wi vo zna we, pred sta - vqa naj ve }e bo gat stvo i ciq ko me mo ra mo te ì ti. Sva ka in ve sti ci ja u zna we, bi lo da je u pi ta wu li~ na, po ro - di~ na, dru {tve na itd. }e se si gur no de se to stu ko is pla - ti ti. Ni su SAD svjet ski li - de ri za to {to naj bo qe igra - ju ko {ar ku, ve} {to su im uni ver zi te ti, od no sno zna - we, ide je, is tra ì va we i pri mje na ino va ci ja u prak - si po gon ski agre gat sve u kup - nog raz vo ja. Pri mje }u jem da broj ne ge - ne ra ci je uspje {nih stu de - na ta, ko ji su te me qe zna wa na fa kul te ti ma po tvr e nog, ste kli u ovoj {ko li, i da nas odr à va ju kon tak te sa svo - jim sred wo {kol skim pre da - Imaj vremena za ~itawe - to je osnova mudrosti. Imaj vremena za rad to je cijena uspjeha. Imaj vremena za razmi{qawe - to je izvor mo}i. Imaj vremena za igru to je tajna mladosti Imaj vremena za prijateqstva - to je put sre}e. Imaj vremena za za sawarewe - to je put ka zvijezdama. Imaj vremena da voli{ i da te vole - to je boìja privilegija. Imaj vremena da gleda{ oko sebe - suvi{e je kratak dan za sebi~nost. Imaj vremena za smijeh - to je muzika du{e. Irska izreka va ~i ma. Vje ru jem da su oni naj bo qa po tvr da kva li te ta na {eg ra da i naj bo qa sli ka oprav da no sti ova kvog mo toa i vi zi je [ko le. Na {a ide ja vo di qa je ja sna u~e nik mo - ra iz ove {ko le iza }i ras - po lo è ni ji i sre} ni ji ne go {to je u wu u{ao. Uspjeh na - {ih u~e ni ka na fa kul te ti - ma i u pred u ze }i ma, na kon iz la ska iz na {e {ko le, naj - bo qi je po ka za teq kva li te - ta na {eg ra da i po tvr da na - {e vi zi je. Sa zna li smo da uspje {no pri vo di te kra ju post di plom - ske stu di je na Eko nom skom fa kul te tu u Pod go ri ci i da }e te za ko ji mje sec i zva ni~ - no do bi ti di plo mu ma gi stra eko nom skih na u ka. Di plo ma ma {in skog in è we ra vam je omo gu }i la mje sto pro fe so - ra ma {in ske gru pe pred me - ta u ovoj {ko li, a da li Vam zna wa iz obla sti eko no mi je omo gu }a va ju uspje {no ba vqe - we men xer skim po slom, jer di rek tor {ko le je, da ta ko ka è mo, eg ze ku tiv ni me na xer u woj? Na kon dva na est go di - na ra da sa a ci ma, ja sam go di ne do {ao na mje sto ru ko vo di o ca U~e ni~ ke za dru ge, mje - sto na ko me su me na xer - ske spo sob no sti bi le ve o ma po treb ne. Ako vam uz to ka èm da sam bio pri su tan u ne kim od bo ri ma di rek - to ra i sli~ nim ak tiv - no sti ma, on da je ja sno da su mo ja zna wa iz obla sti eko no mi je od - no sno me nax men ta i{la, na su prot usta qe - nom {a blo nu, od prak - ti~ nih ka te o rij skim. Ma gi star ske stu di je, smjer me nax ment bi zni - sa, su mi obez bi je di le for ma li za ci ju is ku - stve no ste ~e nih zna wa, ali su mi, ne ma sum - we, olak {a le u znat noj mje ri i oba vqa we slo è nih ak tiv no sti ru ko vo e wa u vr - lo kom plek snoj or ga ni za ci - ji ka kva je stru~ na {ko la. Shva tio sam pra vo zna ~e we ne kih poj mo va i wi ho vu pri - mje nu u ru ko vo e wu, kao {to su stra te gi ja i pla ni ra we, li der stvo, pro mje ne i ko mu - ni ka ci ja u or ga ni za ci ji, me - u qud ski od no si i upra vqa - we qud skim re sur si ma, upra vqa we kva li te tom i jo{ mno go to ga. Sa vje to vao bih sva kog ~i - ta o ca da raz mi sli o kon - cep tu cje lo ì vot nog u~e wa (LLL). Ono {to na {e dru go ve si gur no in te re su je, je ste eks kur zi ja. Mo è te li nam re }i da li }e se ove go di ne, osim ve} tra di ci o nal nih, jed no dnev nih stru~ nih i ve - o ma ko ri snih eks kur zi ja, or ga ni zo va ti i vi {e dnev na eks kur zi ja, na pri mjer u ino stran stvo? Ako se pri ja vi mi ni mum 45 za in te re so va nih u~e ni - ka za vr {nih raz re da, pa ~ak i u~e ni ka III raz re da ~e - tvr tog ste pe na, da se po pu ni je dan auto bus, or ga ni zo va - }e mo eks - kur zi ju. I z b o r mar {u te i vri je me tra ja we eks kur zi je pre pu - {tam u~e - ni ci ma. Mo `da bi ovo bi la d o b r a pri li ka da po zo - vem sve ma tu ran te (ali i u~e ni ke III raz re da) da se, uko li ko su za in te re so va ni, pri ja ve za eks kur zi ju odje - qen skim star je {i na ma ili pe da go gu {ko le i na vri je me or ga ni zu ju pri ku pqa we nov - ca. Ako se ja vi bar taj mi - ni mal ni broj u~e ni ka, eks - kur zi ja }e se iz ve sti u pro qe lim da po zdra vim sve ~i ta o ce ovog li sta i da se va ma za hva lim na sa rad wi. Raz go vor oba vi li: Alek san dar Ter zi} IV2, Ma ri ja na Ja ko vqe vi} III2 i Lej la Ka di} I2

4 4 PEDAGOGIJA Uti caj ro di te qa na uspjeh u~e ni ka PRE ZA HTJEV NI RO DI TE QI Ka da je u pi ta wu od nos ro - di te qa pre ma {ko li i oba ve - za ma ko je a ci u woj ima ju, mo gli bi smo iz dvo ji ti ne ko - li ko ti po va ro di te qa. Ne ta - ko ri jet ko sre {}e mo one ko - ji u sve mu po dr à va ju svo ju dje cu, sma tra ju }i da se kri - vi ca za lo{ uspjeh u~e ni ka mo è pri pi sa ti je di no pre - da va ~i ma. To su ro di te qi sa - vre me nog do ba i wih je sva - kim da nom sve vi {e. Go to vo u fa zi iz u mi - r a w a na la zi se onaj ne ka da - {wi tip ro di te qa ko ji sma - tra da pre da va~ ni ka da ne mo è po - gri je {i ti i o{te ti - ti wi ho vo di je te, te da je u in te re su dje ce da pre da va ~i bu du {to stro ì pre ma u~e - [ta je pi sme nost [ta je pi sme nost? Na pr vi po gled jed - no stav no pi ta we, za pra vo je da le ko slo - è ni je od we go ve usta qe ne de fi ni ci je - spo sob nost pi sa wa i ~i ta wa. Na po re do sa raz vo jem dru {tva i na pret kom ci vi li za - ci je, mi je wao se si stem vri jed no sti, pa sa mim tim i shva ta we poj ma pi sme nost. Ne ka da se pi sme nom oso bom sma trao sva ki ~o vjek ko ji zna da pi {e i ~i ta, ne za vi sno od ste pe na stru~ ne spre - me.kri te ri jum po ko me se od re u je pi - sme nost raz li ko vao se ne sa mo od jed nog do dru gog vre men skog pe ri o da, ve} raz - li ~i ti kri te ri ju mi pi sme no sti po sto - je i dan-da nas u raz li ~i tim dr à va - ma.ne gdje se sma tra da je oso ba ne pi sme na ako ne zna ~i ta ti i pi sa ti (po ne gdje) i ra ~u na ti, dok u dr à va ma kao {to su Ja pan, Hong Kong i Gva ja na, ne pi sme nom oso bom se sma tra ona ko ja ne ma osnov no obra zo va we. Pre ma UNE - SKO-voj de fi ni ci ji funk ci o nal ne pi - sme no sti, oso ba je pi sme na ako mo è pra vil no pro ~i ta ti i na pi sa ti sa stav u ve zi sa sva ki da {wim ì vo tom, od no - sno ko ja mo è pro ~i ta ti i na pi sa ti pi smo. UNE SKO-va de fi ni ci ja pi sme no sti, ni ci ma. Mi }e mo u ovom bro ju Sred - wo {kol ca go vo ri ti o tre }em ti pu pre za htjev nim ro di - te qi ma. Ovi ro di te qi o~e - ku ju pre vi {e od svog dje te ta i stal no te è da dru gi vi de da je wi ho vo di je te pa met - no. Wi ma je, na rav no, do bro po zna to ko li ko je wi ho vo di - je te in te li gent no, ali u to tre ba uvje ri ti i oko li - nu. Za to su neo p - hod ne {to bo - qe ocje - ne u {ko li, p r i - mjer no vla da - we, is - ti ca we u sva - koj si - tu a ci ji, us pje - si na sva kom ko ra ku. Da vi di mo ka ko se osje }a ju dje ca ta kvih ro di te qa i {ta im po ru ~u ju: VO LI ME ZBOG ME NE, NE ZBOG DRU GIH Zbog ne skla da iz me u ro - di teq skih am bi ci ja i spo - sob no sti u~e ni ka, do la zi do mno gih su ko ba iz me u ro di - ta qa i dje ce. Mo `da je naj - lo {i je is ho di {te ova kvog od no sa, ako di je te po vje ru je u o~e ki va wa ro di te qa, pa i ono od se be po~ ne o~e ki va ti pre vi {e. Ova dje ca te è da bu du naj bo qa, a ako ni su, do - la zi do raz li ~i tih smet wi, naj ~e {}e gla vo bo qe. Wi ho - vi ro di te qi za to ni ka da ne - }e kri vi ti se be, ve} di je te, tvr de }i da je ono ta kvo jer ima pre vi so ke am bi ci je. Ali, kriv ci su ipak ro di te qi, jer je di je te ve} u ra nom dje tiw - stvu uo~i lo wi ho va o~e ki - va wa i sa da te ì da se do ka - LIM, ALI NE MO GU Ako ro di te qi ne pri hva ta - ju di je te sa svim we go vim in - di vi du al nim oso bi na ma, ne - go ga vred nu ju kroz we go ve uspje he, dje ca mo gu re a go va ti de pre si jom uko li ko ne is pu - ne o~e ki va wa ro di te qa. Dje - PI SME NOST NE KAD I SAD Pedagogija sporta i rekreacije Da bi se uka za lo na me u - sob nu za vi snost tri poj ma o ko ji ma je ri je~: pe da go gi ju, vas pi ta we i sport, po treb no je pr ven stve no ob ja sni ti iz - vor no zna ~e we sva kog od tih poj mo va. Od svog osni va ~a Her bar ta pa do da nas, pe da go gi ja se de - fi ni {e na isti na ~in - kao na u ka o vas pi ta wu. Ri je~ pe - da go gi ja je na sta la od gr~ ke ri je ~i pa i da go gus, gdje iz raz pa i dos zna ~i dje ~ak; kao i od ri je ~i ago {to zna ~i vo di ti. U po ~et ku je ovaj ter min imao bu kval no zna ~e we. Pa i da go - gus je u Ati ni za i sta bio rob ko ji je vo dio si na svog go spo - da ra kod u~i te qa. U An ti~ - kom Ri mu pa i da go gus je bio za ro bqe ni u~e ni Grk ko ji je pred sta vqao ku} nog u~i te qa svog go spo da ra. Ri je~ vas pi ta we je slo ven - skog po ri je kla. Po ti ~e od ri - je ~i vas = sav i pi ta ti = hra - ni ti, we go va ti, ga ji ti. Ta ko je ova ri je~ u po ~et ku ozna ~a - va la is kqu ~i vo bri gu o mla - di ma, dok da nas ozna ~a va cje - lo vi tu bri gu o raz vo ju i osa mo sta qi va wu dje te ta. Ri je~ sport je skra }e ni ob - lik sta ro en gle ske ri je ~i dis - port sa zna ~e wem kre ta ti se, ra zo no di ti, uì va ti. U sa - me u tim, ne od go va ra de fi ni ci ji pi - sme no sti u 21. vi je ku, da toj u Stra te gi - ji obra zo va wa od ra slih, gdje se pod pi - sme no {}u pod ra zu mi je va ne sa mo spo sob nost ~i ta wa, pi sa wa i ra ~u na - wa, ve} i spo sob nost ~i ta wa sa ra zu mi - je va wem, vje {ti na ko mu ni ka ci je, kao i ko ri {}e we sa vre me nih in for ma ti~ - kih teh no lo gi ja uz po zna va we stra nih je zi ka. Da nas sa pra vom mo è mo re }i da oso ba ko ja ne po zna je vje {ti nu ra da na ra ~u na ru ne po sje du je pi sme nost neo p - hod nu za 21. vi jek. Ne spor no, in for ma - ti~ ka pi sme nost nu àn je dio pi sme no - sti da na {wi ce. Me u tim, i pi ta we in for ma ti~ ke pi - sme no sti je da le ko slo è ni je ne go {to dje lu je u pr vi mah. Mo gli bi smo ~ak da ka è mo da da nas u do ma }in stvi ma ima vi {e ra ~u na ra ne go in for ma ti~ ki pi - sme nih oso ba ko je ga ko ri ste. U osnov - nim i sred wim {ko la ma uve den je niz oba ve znih i iz bor nih ICT pred me ta, ko ji u~e ni ci ma pru à ju mo gu} nost sti - ca wa, ka ko osnov ne in for ma ti~ ke pi - sme no sti, ta ko i spe ci ja li sti~ kih zna - wa. I ta zna wa su do ka zi va. Ipak, ko li ko je sa mo onih ko ji ima ju kre i ran vre me noj upo tre bi ri je~ sport se od no si na psi ho fi - zi~ ku ak tiv nost ~o vje ka ko ju ka rak te ri {e tak mi ~e we sa dru gi ma ili sa sa mim so bom. Pe da go gi ju i vas pi ta we sport in te re su je kao pod ru~ - je u ko me se in ten ziv no is po - qa va ju i raz vi ja ju ~o vje ko ve sna ge i spo sob no sti. Pe da go - gi ja spor ta je no va di sci pli - na ko ja se ba vi raz vi ja wem tak ti ke za po sti za we {to bo - qeg raz vo ja dje ce i omla di ne kroz ba vqe we spor tom i re - kre a ci jom. Sport se i da nas sma tra jed nim od naj va `ni - jih fak to ra pra vil nog i fi - zi~ kog i psi hi~ kog raz vo ja omla di ne. Me u tim, u no vi je vri je me sve je uo~ qi vi ja po tre ba za raz vi ja wem pe da go i je spor ta kao neo p hod ne di sci pli ne u raz vo ju zdra ve li~ no sti dje - te ta. Ne sa mo da se mla di sve ma we ba ve spor tom, ve} i oni ko ji se ba ve spor tom, ~i ne to na ne zdrav na ~in, pre na pre - ù }i svo je sna ge u ci qu po - sti za wa {to bo qih re zul ta - ta. Ni je ri je dak slu ~aj da ne ki spor ti sti pri bje ga va ju ko ri {}e wu dro ge ra di bo qeg uspje ha, da se do pin gu ju i na raz li ~i te na ~i ne mu ~e svo je ti je lo. Is tra ì va wa su po - ca ova kvih ro di te qa ne ma ju pra vo na sla bu ocje nu, pra vo na ne u spjeh. Ro di teq ske po - ru ke su : Ti to mo è{, ali ne }e{. Ne tru di{ se do voq - no. A isti na je da se dje ca tru de, ali ne mo gu. Ne ka dje ca na po ru ke ro - di te qa : Sve smo ti omo gu - }i li, to li ko smo se `r tvo va - li za te be, a {ta nam ti da je{ za uz vrat?!, po ~i wu da ka `wa va ju sa ma se be, a po - ne kad ~ak è le i da se ubi ju. OT KRI VAJ TE I RAZ VI JAJ TE TA LEN TE Ro di te qi mo ra ju svo je di - je te usmje ra va ti u skla du sa sklo no sti ma dje te ta, a ne sa svo jim am bi ci ja ma. Mo ra ju po ka za ti po {to va we i in te - res za ono {to di je te è li da ra di, ~ak i kad je to pre ma wi ho vom mi {qe wu ne va `no. Do bar ro di teq }e pod sti ca - ti di je te da se raz vi ja, a ne - }e ga tje ra ti da bu de sa vr {e - no. Do bar ro di teq }e vo di ti ra ~u na o po tre ba ma dje te ta, a ne o svo jim è qa ma i o~e ki - va wi ma. Ma ri ja na Ja ko vqe vi}, III2 pro fil na po pu lar noj dru {tve noj mre - ì Fa ce bo ok, i pri li~ no se do bro sna - la ze na woj, a s dru ge stra ne ne ra zu mi - ju or ga ni za ci ju do ku me na ta u ra ~u na ru, ima ju po te {ko }a u sa vla da va wu osnov - nih ope ra ci ja u pro gra mu za ob ra du tek - sta, pa im jed no stav na pro mje na fon ta iz gle da kao uni {te we do ku men ta na ko - jem ra de sa ti ma Ko li ko je onih ko ji - ma je i sa ma pro mje na ra ~u na ra ba uk A da ih pi ta te je su li kom pju ter ski pi - sme ni, ka za li bi da je su. Uko li ko oso ba ni je spo sob na za sa mo - sta lan rad na ra ~u na ru ve} joj je po treb - na po mo} da is pi {e naj o bi~ ni ji tekst, po {a qe mejl ili pro na e ono {to je in te re su je na in ter ne tu, a uz to oba ve - zno tra ì po mo} ka da pro mi je ni kom - pju ter, ona tre ba da se za pi ta po sje du je li pi sme nost neo p hod nu za 21. vi jek. Ti ja na Dro mqak, I2 PEDAGOGIJA, VASPITAWE I SPORT Ako pe da go gi ja ho }e da vas pi ta va ~o vje ka u sva kom po gle du, ona pri je sve ga mo ra da ga po zna je u sva kom po gle du. - U{in ski ka za la da ne ki vr hun ski spor ti sti umi ru mla di od sr - ~a nih obo qe wa. To su si tu a - ci je u ko ji ma do iz ra à ja do - la zi pe da go gi ja spor ta, in si sti ra ju }i na re al noj mje ri na po ra u spor tu. Ta le nat tre ba pri mje wi - va ti u prak si, ta ko da sva ki ~o vjek ima mo gu} nost ba vqe - wa spor tom i da svi gra a ni bu du fi - zi~ ki ak tiv ni. Umje sto iz grad - we ve li kih sta di o na, tre - ba gra di ti ma - we, ko ji bi bi li do stup ni svi ma. Sport ni ka da ne smi je pre }i gra ni cu re - al nih ~o vje ko vih spo sob no - sti i pra vil nog funk ci o ni - sa wa ~o vje ko vog or ga ni zma. Pe da go gi ja spor ta je naj vi {e po ve za na sa ki ne zi o lo gi jom i pe da go gi jom. Od ki ne zi o lo - gi je pre u zi ma in for ma ci je o struk tu ri i funk ci o ni sa wu qud skog or ga ni zma, a od pe da - go gi je o od go ju i vas pit nom dje lo va wu spor ta na mla de. Mla di spor ti sta mo è se - bi po sta vi ti pre vi so ke ci - qe ve, {to u slu ~a ju da ne po - stig ne o~e ki va ni uspjeh do vo di do obes hra bri va wa. Tu do iz ra à ja do la zi ulo ga is ku snog tre ne ra, ko ji mo ra vje {tim vo e wem raz go vo ra i pra vil nim na vo e wem pri - mje ra po mo }i spor ti sti da pri hva ti da je neo p hod no po - sta vi ti se bi op ti ma lan ni vo aspi ra ci ja, da se do uspje ha u spor tu do la zi po stup no, te da su na tom pu tu neo p hod ni i uspo ni i pa do vi. Sli~ na je si tu a ci ja i sa am bi ci o znim i uspje {nim spor ti sti ma ko - ji mo gu po sta ti ego i - sti i aso ci jal ne oso be, sprem ne da pot ci je ne svo je ma we uspje {ne vr - {wa ke. Tre - ner }e im uka - za ti da po sto je i dru ge obla sti ~o vje ko vog dje lo va wa (umjet nost ili na u ka) u ko - ji ma se is ti ~u we go vi vr - {wa ci, te da su per i or nost u jed noj obla sti ni po {to ne zna ~i su per i or nost u ì vo - tu İ na kra ju, sje ti mo se Ma - ka ren ko vog od go vo ra na pi - ta we ka da je po stao pe da gog: Bi lo je to ono ga ~a sa ka da sam na u ~io da na mno go raz - li ~i tih na ~i na po sta vim isti za htjev, iz rek nem isto upo zo re we ili opo me nu, u za - vi sno sti od in di vi du al nih oso bi na vas pi ta ni ka i pe da - go {ke si tu a ci je. Ni ko li na Pe tro vi} I2 ka Pe tro vi} II2 Iz pr vog bro ja In for ma tiv nog bil te na CSO a Ux be ni ci S ob zi rom na zna ~aj ux - be ni ka u pro ce su sa vre - me ne na sta ve, Odje qe we za ux be ni ke svo je ak tiv no sti usmje ra va ka pri pre mi na slo va ko ji se ko ri ste za obra zov ne pro gra me sa naj ve }im bro jem u~e ni - ka/ca. U tom smi slu te ku - }e ak tiv no sti su usmje re - ne na tri pod ru~ ja ra da: Eko no mi ja, pra vo i ad mi - ni stra ci ja, Elek tro teh - ni ka i Tr go vi na, tu ri - zam i ugo sti teq stvo. CSO je u te ku }oj go di ni iz dao tri no va ux be ni ka, a u pri pre mi je 10 no vih na - Na osno vu ~la na 62 Op {teg za ko na o obra zo va wu i vas pi ta wu ( Slu `be ni list RCG, br. 64/02, 31/05 i 49/07), mi ni star pro svje te i na u ke do no si [KOL SKI KA LEN DAR ZA 2010/2011. GO DI NU ^lan 1 Ovim {kol skim ka len da rom (u da qem tek stu: Ka len - dar) pro pi su je se po ~e tak na stav ne go di ne, vri je me or ga ni zo va wa obra zov no-vas pit nog ra da i kla si fi ka - ci o ni pe ri o di u usta no va ma u to ku na stav ne 2010/2011. go di ne. Ras po red or ga ni zo va wa obra zov no-vas pit nog ra da iz sta va 1 ovog ~la na je pri log ovom Ka len da ru i ~i ni we gov sa stav ni dio. ^lan 2 Na stav na go di na po ~i we u sri je du, 1. sep tem bra go di ne, a za vr {a va se u uto rak, 14. ju na go - di ne. Na stav na go di na za u~e ni ke za vr {nog raz re da za vr - {a va se u pe tak, 20. ma ja go di ne. ^lan 3 Obra zov no-vas pit ni rad se or ga ni zu je u ~e ti ri kla - si fi ka ci o na pe ri o da. Pr vi kla si fi ka ci o ni pe ri od po ~i we u sri je du, 1. sep tem bra, a za vr {a va se u pe tak, 29. ok to bra go - di ne. Dru gi kla si fi ka ci o ni pe ri od po ~i we u po ne dje qak, 1. no vem bra, a za vr {a va se u pe tak, 31. de cem bra go di ne. Tre }i kla si fi ka ci o ni pe ri od po ~i we u po ne dje qak, 24. ja nu a ra, a za vr {a va se u pe tak, 25. mar ta go - di ne. ê tvr ti kla si fi ka ci o ni pe ri od po ~i we u po ne dje - qak, 4. apri la, a za vr {a va se u uto rak, 14. ju na go di ne. ê tvr ti kla si fi ka ci o ni pe ri od za u~e ni ke za vr - {nog raz re da po ~i we u po ne dje qak, 4. apri la, a za - vr {a va se u pe tak, 20. ma ja go di ne. ^lan 4 Na sta va se or ga ni zu je u pe to dnev noj rad noj sed mi ci. Iz u zet no, u slu ~a ju na dok na de na stav nog rad nog da na, na sta va se mo è or ga ni zo va ti i su bo tom. ^lan 5 Eks ter na pro vje re zna wa u~e ni ka na kra ju pr vog i dru gog ci klu sa oba vi }e se 25. i 26. ma ja go di ne. Eks ter na pro vje re zna wa u~e ni ka na kra ju tre }eg ci - klu sa oba vi }e se od 9. ma ja do 16. ma ja go di ne. Ma tur ski i stru~ ni is pit oba vi }e se, po pra vi lu, od 1. ju na do 15. ju na go di ne. Ka len da rom ma tur skog, od no sno stru~ nog is pi ta utvr di }e se da tum i vri je me po la ga wa oba ve znih i iz bor nih pred me ta, od no sno stru~ no-te o rij skih pred - me ta i od bra ne stru~ nog ra da, kao i da tum ob ja vqi - va wa re zul ta ta is pi ta i iz da va wa di plo me. ^lan 6 Zim ski ras pust po ~i we u po ne dje qak, 3. ja nu a ra go di ne, a za vr {a va se u ne dje qu, 23. ja nu a ra go di ne. Pro qe} wi ras pust po ~i we u po ne dje qak, 28. mar ta go di ne, a za vr {a va se u ne dje qu, 3. apri la go di ne. Qet wi ras pust za u~e ni ke stru~ nih {ko la po ~i we po za vr {et ku pro fe si o nal ne prak se, u skla du sa za - ko nom. ^lan 7 Usta no va mo è od stu pi ti od ovog Ka len da ra zbog okol no sti ko je ni je su wi me pred vi e ne, s tim da je du - `na da ostva ri broj rad nih da na utvr en za ko nom, naj ka sni je do 20. ma ja go di ne za u~e ni ke za vr {nog raz re da, a za osta le u~e ni ke naj ka sni je do 14. ju na go di ne. ^lan 8 Ovaj Ka len dar stu pa na sna gu osmog da na od da na ob - ja vqi va wa u Slu `be nom li stu Cr ne Go re. Pod go ri ca, 29. jul go di ne slo va za na ve de na pod ru~ - ja ra da. U na red nom pe ri - o du ak tiv no sti je po treb - no usmje ri ti na iz ra du ux be ni ka za dru ga pod ru~ - ja ra da ko ja po ha a ma wi broj u~e ni ka/ca, ka kvih je ve }i na u stru~ nom obra - zo va wu u Cr noj Go ri. M I N I S T A R Sla vo qub Stijepovi}

5 PEDAGOGIJA 5 Iz vod iz Za ko na o obra zo va wu i vas pi ta wu IZ MJE NE I DO PU NE DO SA DA [WEG ZA KO NA O OBRA ZO VA WU Skup {ti na Cr ne Go re je da na 27. ju la go di ne do ni je la Za kon o iz mje na - ma i do pu na ma Op {teg za - ko na o obra zo va wu i vas - pi ta wu (Slu `be ni list RCG br. 64/02,31/05 i 49/07), ko ji je stu pio na sna gu go di ne. Ne ke, na ma in te re sant ne do pu ne, od no se se npr. na ~lan 5 u ko me se ka è da se po sli je ~la na 9 do da ju dva no va ~la na ko ji gla se: ~lan 9a Za bra na dis kri mi na - ci je, - NI JE DO ZVO QE - NO: FI ZI^ KO, PSI HI^ - KO I SO CI JAL NO NA SI QE; ZLO STA VQA - WE I ZA NE MA RI VA WE DJE CE I UÊ NI KA; FI - ZI^ KO VA WE I VRI JE \A WE LI^ NO STI, OD NO SNO SEK SU AL NA ZLO U PO TRE BA DJE CE I UÊ NI KA ILI ZA PO - SLE NIH I SVA KI DRU GI OB LIK DIS KRI MI NA - CI JE U SMI SLU ZA KO - NA, i no vi ~lan 9b [kol ska me di ja ci ja, ko - ji gla si: U PO STUP KU RJE [A VA WA KON FLI - KA TA ME \U DJE COM, UÊ NI CI MA, RO DI TE - QI MA I ZA PO SLE NIM U USTA NO VI MO GU SE AN VA TI PO SRED - NI CI, U SKLA DU SA ZA - KO NOM. U ~la nu 32 se ka è da se po sli je ~la na 49 do da je no - vi ~lan, 49a Dru ga dje lat - nost usta no ve, ko ji utvr u - je da usta no va ko ja ima rje {e we o li cen ci mo è da oba vqa i dru gu dje lat nost ko ja je u fun ki ci ji obra zo - va wa i vas pi ta wa, pod uslo vom da se ne ome ta obra zov no-vas pit na dje lat - nost usta no ve. Dru ga dje lat - nost mo è da bu de da va we uslu ga, pro iz vod wa, pro - da ja ili bi lo ko ja dje lat - nost ko jom se una pre u je ili do pri no si ra ci o nal - ni jem i kva li tet ni jem obra zov no-vas pit nom ra du. Naj zna ~aj ni ja iz mje na u Za ko nu ti ~e se Struk tu re {kol skog, od no sno uprav - nog od bo ra, pa se ta ko u ~la nu 41 na ja vqu je iz mje na ~la na 73, ko ji sa da gla si: [KOL SKI OD BOR, USTA NO VU IZ OBLA STI STRU^ NOG OBRA ZO VA - WA, Î NE: JE DAN PRED - STAV NIK ZA PO SLE NIH, Ê TI RI PRED STAV NI KA MI NI STAR STVA, JE DAN PRED STAV NIK SO CI - JAL NIH PART NE RA I JE - DAN PRED STAV NIK RO - D I T E Q A. PRED STAV NI KE MI NI - STAR STVA BI RA I RA ZR - JE [A VA MI NI STAR, PRED STAV NI KE ZA PO - SLE NIH BI RA NA STAV - NI^ KO VI JE ]E TAJ NIM GLA SA WEM, A PRED - STAV NI KE RO DI TE QA BI RA SA VJET RO DI TE - QA, TA KO \E TAJ NIM GLA SA WEM. Istog da na, Skup {ti na Cr ne Go re je do ni je la Za - kon o iz mje na ma i do pu na ma Za ko na o stru~ nom obra zo - va wu ( Slu `be ni list RCG, br. 64/02 i 49/07), ko - ji je stu pio na sna gu go di ne. ^lan 5 ka è da se ~lan 4 Ugo vor o na sta vi, od no sno obra zo va wu mi je wa i ka è da [ko la mo è iz vo di ti stru~ no obra zo va we u cje - li ni ili te o rij ski dio u {ko li, a prak ti~ no obra zo - va we ili dio prak ti~ nog obra zo va wa kod po slo dav ca. Obim prak ti~ nog obra zo - va wa kod po slo dav ca od re - u je se obra zov nim pro gra - mom. Me u sob na pra va i oba ve ze iz me u {ko le i po - slo dav ca, kao i pra va i oba ve ze u~e ni ka, ure u ju se ko lek tiv nim ugo vo rom o na - sta vi od no sno in di vi du al - nim ugo vorm o obra zo va wu ko ji za kqu ~u ju po slo da vac i ro di teq, od no sno sta ra - teq u~e ni ka. ^lan 7 mje wa se ~lan 6 Ospo so bqa va we i usa vr - {a va we i gla si: RA DI STI CA WA, OSA VRE ME - WA VA WA ILI DO PU NA ZNA WA, VJE [TI NA I KOM PE TEN CI JA PO - TREB NIH ZA RAD I RA DI PRI PRE ME ZA RA DA, [KO LA ILI PO - SLO DA VAC OR GA - NI ZO VA TI OSPO SO - BQA VA WE I USA VR [A VA WE U TRA JA - WU DO JED NE GO DI NE, NA OSNO VU KO JEG SE STE ]I OD GO VA - RA JU ]A STRU^ NA KVA - LI FI KA CI JA, KO JA MO BI TI NA U NA STAV KU OBRA ZO VA - WA, OD NO SNO STI CA WA NI VOA OBRA ZO VA WA, U SKLA DU SA ZA KO NOM. ^lan 14 ka è da se u ~la nu 13 stav 2 mje wa i gla - si: UÊ NIK SE UPI SU - JE U [KO LU KAO RE DO - VAN ILI VAN RE DAN UÊ NIK. RE DOV NI UÊ - NIK STI Ê OBRA ZO VA - WE RE DOV NIM PO HA \A- WEM NA STA VE. VAN RED NI UÊ NIK STI Ê OBRA ZO VA WE PO HA \A WEM PRI PREM - NE NA STA VE (IN STRUK - TIV NO-KON SUL TA TIV - NE NA STA VE) I PO LA GA WEM IS PI TA, U SKLA DU SA OVIM ZA KO - NOM. Boqe je nau~iti nepotre - bno, nego ništa. I na kra ju, ono {to naj vi {e in te re su je i po ga a na {e u~e ni ke: Iz - mje na ~la na 21, a u ~la nu 23, stav 7 gla si: AKO U TO KU NA STAV NE GO DI - NE IMA 30 I VI [E NEO - PRAV DA NIH IZ O STA NA - KA, UÊ NIK GU BI STA TUS RE DOV NOG UÊ - NI KA. Ale ma Vla ho vqak, dip.prav nik Sa pe da go {kog se mi na ra Cen tar za stru~ no obra - zo va we i Za vod za {kol - stvo, u sa rad wi sa evrop - skom or ga ni za ci jom ETF, or ga ni zo va li su se mi nar za na stav ni ke mje {o vi tih i sred wih stru~ nih {ko - la pod na zi vom Kqu~ na kom pe ten ci ja - u~i ti da se u~i. ê tvo ro dnev na obu ka (od 27. do 30. sep tem bra) u pro - sto ri ja ma Cen tra za stru~ - no obra zo va we ima la je za ciq da 24 po la zni ka usmje ri ka usva ja wu kqu~ nih kom pe ten ci ja ko je bi pod - u ~a va we u~i ni li za ni - mqi vim, pri to me in si - sti ra ju }i na sa rad wi me u ko le ga ma kao glav nom po - kre ta ~u osa vre me wa va wa na sta ve u sred wim stru~ - nim {ko la ma. Pr vog da na obu ke pred - stav ni ci Za vo da za {kol - [ta bi svi pro fe so ri tre ba lo da zna ju KA KO MO TI VI SA TI UÊ NI KE DA RA DE Je dan od naj va `ni jih ci - qe va sva ke {ko le je ste ima ti {to bo qe u~e ni ke. Osim in di vi du al nih spo - sob no sti u~e ni ka i va {a spo sob nost da ih mo ti vi - {e te ima }e ogro man uti caj na wi hov uspjeh, a ti me i na va{ uspjeh kao pre da va ~a. Po sto ji stra te gi ja od [EST zlat nih pra vi la ko jih bi se sva ki pro fe sor tre ba lo da pri dr à va. Na u ~i te ova pra vi la i po sti gli ste ciq: PO MO ZI TE UÊ NI CI MA DA SE UKLO PE Mno gi u~e ni ci pr vih raz re da ima ju pro ble ma da se uklo pe u no vu {kol sku sre di nu. Ako sret ne te pro - fe so ra ko ji po ku {a va da od sa mog po ~et ka stvo ri bli zak od nos sa svim (a ne sa mo po je di nim) u~e ni ci - ma, pri e im kao pri ja teq i upo zna wi ho ve sklo no - sti, ali i wi ho ve te go be, ne moj te mi sli ti da to ra - di slu ~aj no! Ru ko vo e we qu di ma je naj va `ni je u sva kom po slu, pa i na - stav ni~ kom. Da bi ste uspje li u svo jim pla no vi ma, mo ra te u~e ni ci ma da sta - vi te do zna wa da im vje ru - je te, ~ak i on da ka da ih jo{ uvi jek do bro ne po zna je te. Da bi ste ih ubi je di li u to, mo ra te se i ma lo `r tvo va - ti. Ne ka ih ve} pr vog {kol - skog da na do ~e ka iskren po - gled i to pao osmi jeh. Ciq je da se osje }a ju pri jat no kao da vas ve} du è vre ma na po - zna ju. I ne ka od mah svi po~ nu da ra de, ko li ko mo gu i ka ko mo gu. Ne da se upo - zna ju, ne da se pri pre ma ju, ve} im od mah daj te ne ki za - da tak, ali oba ve - zno ta kav da ga oni mo gu da ura - de. Na kon {to za - vr {e taj po sao, vi im sr da~ no ~e - sti taj te i to }e po di }i wi ho vo sa mo po u - zda we i è qu da u~e. To je do ka za na stra te gi ja za pot - pu no ukqu ~i va we u~e ni ka u na stav ni pro ces. ZA DO VO QI TE TRI OSNOV NE PO TRE BE SVO JIH UÊ NI KA Da bi ste stvo ri li naj bo - qe ka dro ve, bit no je i da za do vqi te ne ke od wi ho - vih po tre ba. Pr va je po - tre ba za si gur no {}u. Svi qu di è le si gur nost, mla - Seneka UÎ TI DA SE UÎ stvo pre zen to va li su po - la zni ci ma PRNS (pro fe - si o nal ni raz voj na ni vou {ko le), s po seb nim osvr - tom na stru~ no usa vr {a- va we na stav ni ka. Ka ta log stru~ nog usa vr {a va wa na - stav ni ka do stu pan je svim na stav ni ci ma na saj tu Za - vo da, a u we mu su ta~ no de - fi ni sa ni vi do vi obu ke i za to pred vi e na ma te ri - jal na zna wa na stav ni ka. Stru~ no usa vr {a va we kroz ta~ no pred vi en broj sa ti obu ke je ne {to {to ~e ka sva kog na stav ni ka za - po sle nog u stru~ nom obra - zo va wu ( i obra zo va wu uop - {te). Jed no stav no re ~e no, na stav ni ko vo u~e we se ne za vr {a va ne go tek po ~i we do bi ja wem za po sle wa u sred wem obra zo va wu, a to }e bi ti pr vi od va `ni jih uslo va za na sta vu po mje - di po seb no. Oni mo ra ju osje }a ti da su za {ti }e ni od stra ne {ko le ili svog raz red nog. U~e ni ke }e te vi {e pri do bi ti sop stve - nim pri mje rom od go vor nog i zre log po na {a wa, ne go hi qa da ma is pra znih pri ~a. Oni è le pro fe so re ko ji ma mo gu vje ro va ti (bi lo u po - slu ili pri vat no) i na ko - je se mo gu ugle da ti. Ako us - pi je te da za do vqi te ovu po tre bu, do bi }e te pra vog sa rad ni ka. Ka ko to da us - pi je te? Pr vom pri li kom ka da se u~e nik osje ti ugro è no, sta ni te na we go vu stra nu i dje li ma mu po ka ì te da ste ozbiq ni u to me. Dru ga po tre ba je ste po tre ba za va `no {}u. To je è qa da se po je di nac iz dvo ji iz ma - se, do bi je ne ko pri zna we i da se osje }a va `nim u o~i - ma dru gih. Kad god ka è te ne {to {to }e u~e ni ku da - ti osje }aj da je vred ni ji od osta lih, za do vo qi }e te ovu po tre bu. Da bi ste to uspje - li, ne tre ba vam mno go tru - da. Kad god va{ u~e nik od - ra di do bro ne ki po sao, ma kar i naj sit ni ji, vi ga po hva li te jav no. I tre }a po tre ba, je ste osje }aj pri - pad no sti. Mla di vo le da su dio ne kog ti ma i da sa - ra u ju sa dru gi ma. Zbog to - ga mo ra te u odje qe wu na - pra vi ti osje }aj sa rad we, sre }e i za do voq stva. Ako u to me us pi je te, do bi }e te u~e ni ke ko ji }e uì va ti u ri u~e ni ka. U na red na tri da na po la zni ci su usvo ji li vje {ti ne pod u ~a - va wa, a pre da va ~i su bi li So ren Ni el sen, El vi ra Ha xi be go vi} Bu ba wa i Hans Jo er gen Knud sen (ETF). Po la zni ci su na kra ju se mi na ra do bi li pro jekt ne za dat ke kroz ko - je bi tre ba lo da pri ka ù i pri mi je ne sve one kom pe - ten ci je ko je su uo~i li kao kqu~ ne u pod u ~a va wu svo - jih u~e ni ka. Pre zen ta ci ja svom po slu i da }e sve od se be da wi hov tim, tj.odje - qe we, us pi je da ostva ri svo je ci qe ve. STVO RI TE PO ZI TIV NO RAD NO WE Da bi va{ trud uspio, po - treb no je da ima te do bro mje sto za rad. Pr vo mo ra te da stvo ri te am bi jent u ko me }e bi ti po - vje re wa i gdje }e se u~e ni - ci do bro osje }a ti. [ko la mo ra bi ti mje sto gdje }e svi bi ti ras po lo è ni i sre} ni. Ove uslo ve stvo ri }e te ako ne kri ti ku je te, ne osu u je - te ili se ne à li te. Ne moj - te u~e ni ke okri vqi va ti ako ne {to ni su ura di li ka - ko tre ba. Stvo ri te okru è - we u ko me ne }e po sta ja ti stra ho vi od lek ci ja i ne u - spje ha. Ta ko e, ni ko ne vo - li ne iz vje snost. Ako se va - {i u~e ni ci pi ta ju {ta }e i ka ko ra di ti na idu }em ~a - su, ako ne zna ju da li }e i ka ko bi ti na gra e ni za trud, ako ne zna ju {ta }e se i na ko ji na ~in u~i ti, ako ne - ma ju pred sta vu {ta se ta~ - no od wih tra ì, to }e stvo ri ti ne pri jat no sti i uma wi ti wi ho vu è qu za u~e wem. Kqu~ za iz grad wu po vje re wa le ì u to me da u~e ni ci ma do zvo li te da na - pra ve po ne ku gre {ku, a da ih pri to me ne kri ti ku je te. Ako se ne {to ta ko de si, bo - qe je da se usred sre di te na rje {e we. Po mo zi te u~e ni ku da is pra vi gre {ku, na u ~i lek ci ju i po boq {a svo ju vje {ti nu. ra do va pred stav ni ka po je - di nih {ko la (ukqu ~u ju }i i na {u {ko lu) or ga ni zo - va }e se 11. no vem bra u pro - sto ri ja ma Cen tra za stru~ - no obra zo va we, a to }e bi ti i po ka za teq uspje {no sti ovog se mi na ra, od no sno uspje {no sti po la zni ka od ko jih }e naj bo qi bi ti an - ga ò va ni kao sa rad ni ci tre ne ri pri li kom obu ke u stru~ nim {ko la ma. Sve tla na Drob wak, pro fe sor PO SVE TI TE PU NU SVIM UÊ NI CI li te da osje ti te na pre - dak kod svo jih u~e ni ka? Da bi ste to po sti gli, mo ra te ih pr vo upo zna ti. Po zna va - we wi ho vih do brih i lo - {ih stra na, po mo }i }e vam pri do no {e wu od lu ka o do - pun skim ~a so vi ma, do dat - nom obra zo va wu i sli~ no. Slu {aj te wi ho ve è qe i ide - je (ali sa mo slu {aj - te), a vi on da od lu ~i - te ko je od wih su iz vo dqi ve. Ako vi bu de te okre nu ti pre - ma u~e ni ci ma, oni }e bi ti okre nu ti pre ma {ko li i uspje hu. Ako vi è li te da po mog - ne te wi ma, oni }e è - qe ti da vam po ka ù svo ju kre a tiv nost, sa - rad wu, po sve }e nost pred me tu i to na naj - bo qi mo gu }i na ~in. MO TI VI [I TE VA [E UÊ NI KE Jed na od kqu~ nih pe - da go {kih vje {ti na je - ste mo ti va ci ja u~e ni ka. Ako je u~e nik mo ti vi - san, on po sti è mno go ve }i uspjeh. Da bi ste po sti gli mak si mal ne re zul ta te, mo - ra te ve li ku pa `wu po sve ti - ti od no su sa u~e ni ci ma. Da bi ste mo ti vi sa li u~e ni ke, mo ra te se i vi ma lo po tru - di ti i `r tvo va ti, ali }e vam se to na kra ju is pla ti - ti. Po hva le su ve li ki mo - tiv. One su je dan od naj bo - qih na ~i na da se za dr ì do bro po na {a we u~e ni ka, a isto vre me no im po ma è te da bu du za do voq ni so bom i da se jo{ vi {e tru de. U~e - ni ci mo gu bi ti mo ti vi sa ni ne sa mo ocje nom, ve} i li je - pom ri je~ ju i po {to va wem. Do zvo li te u~e ni ci ma da, kad god je to mo gu }e, sa mi iza be ru na ~in na ko ji }e te ob ra i va ti gra di vo. To }e u wi ma stvo ri ti ve }i osje - }aj od go vor no sti i bi }e za - do voq ni. U~e nik u sva kom mo men tu mo ra bi ti si gu ran da ga kao li~ nost po {tu je - te, a kao a ka po dr à va te. UMA WI TE STRES Stres iza zi va mno ge {tet ne po sqe di ce, ka ko kod pro fe so ra, ta ko i kod u~e - ni ka. Ako je u va {em po - slu pri su tan stres, on da ne }e te ra di ti ka ko tre ba. Svo jim u~e ni ci ma ja sno de - fi ni {i te za dat ke, utvr di - te od go vor nost, ka ko bi zna - li {ta tre ba da ra de i ko me od go va ra ju. Go re opi sa na na gra i va wa sma wu ju stres i to u ve li koj ko li ~i ni. Va {i pri vat ni pro ble mi ne smi ju uti ca ti na kva li - tet ra da. Po {to va we u~e - ni ka i pot pu no od su stvo vri je a wa, oma lo va à va wa i ismi ja va wa, pod ra zu mi je - va ju se sa mi po se bi. U~e ni - ci ne smi ju do la zi ti na ~as o~e ku ju }i da }e za sva ki po gre {an od go vor, ne na u - ~e nu lek ci ju ili ne smo tren gest bi ti vri je a ni i po - ni à va ni. Umje sto to ga, po - na vqaj te svo jim u~e ni ci - ma da ne ma raz lo ga da se bri nu i se ki ra ju za po ja ve ko je ne mo gu iz mi je ni ti, a po seb no za sit ni ce ko je ih sva ko dnev no iza zi va ju. Je dan od la kih na ~i na da uti ~e te na u~e ni ke je ste da sa wi ma, kao se bi rav ni - ma, raz go va ra te o na ~i ni ma ko ji mo gu po spje {i ti u~e - we, a ne po sred nom ko mu ni - ka ci jom pod sti ~i te da na po vr {i nu is pli va naj bo - qi dio wi ho ve li~ no sti. Ma ri ja na Ja ko vqe vi}, III2

6 6 IZ \A^KOG UGLA Iz ì vo ta mla dih PIR SIN ZI I TE TO HIT ILI NE? Pri zna }e te, svi smo po ne - kad raz mi {lja li o pir sin zi ma, ili, pak, o te to va à ma. Ma lo je mla dih ko ji ni su po è lje li da na svom ti je lu ima ju te to - va ù ili pir sing, ili i jed no i dru go. To je hit mo je ge ne ra - ci je i svo je vr sna od li ka na {ih bun tov nih go di na, ka da se mno go ~e {}e raz mi - {lja o ono me {to je po pu lar no ne go o ono me {to je ko ri sno. î ni nam se da da - nas na sva kom ko ra - ku mo è mo da na e - mo le gal ne pir sing ili tat too maj sto re. Va ra te se, njih je mno go ma nje ne go {to mi sli mo, bar onih le gal nih i si gur - nih. Ka da raz mi {lja - mo o te to va à ma, go to - vo ni ka da ne po mi sli mo da po mo }u apa ra tu re (iga la) ko je maj stor ko ri - sti mo è mo do bi ti ne ku in fek tiv nu bo lest. Jed na od naj ~e {}ih bo le sti ko ja se pre no si ne do volj no hi gi - jen skim ma {i ni ca ma i apa - ra tu rom, je ste HIV. Ta ko zbog ne pa `nje ili par nov ~a - ni ca vi {e, mo è mo bi ti osu - e ni na smrt. Mi mla di è li - mo, mo ra te bi ti is kre ni, da pro e mo {to jef ti ni je. Ne ma - ri mo za svo je zdra vlje, è lje li bi smo sve da pro ba mo, u sve - mu da se oku {a mo. Mo to ve - }i ne je VOT JE JE DAN, TRE BA SVE PRO BA - vot za i sta je ste je dan, ali mi o nje mu ne raz mi {lja mo na na ~in na ko ji bi to tre ba lo. To J ed nom bje {e je dan ma li dje ~ak ko ji je imao lo {u na rav. Nje gov otac mu je dao ke su ek se ra i re kao mu da, sva ki put kad po bje sni i iz gu bi kon - tro lu nad so bom, za ku ca je dan ek ser u ogra du. Pr vog da na dje ~ak je za ku cao 37 ek se ra u ogra du. To kom slje de }ih ne - ko li ko mje se ci, on je na u ~io da kon tro - li {e svoj bi jes i broj uku ca nih ek se ra se sma nji vao. Ot krio je da je lak {e kon tro li sa ti svo ju na rav, ne go za ku ca va ti ek se re u je naj bo lji pri mjer ko li ko smo ne zre li i na iv ni. Po sto je oni naj i zra zi ti ji pri mje ri ne zre lo sti, ka da mla da oso ba te to vi ra ime svo je sim pa ti je. A sim pa ti je, pa i pr ve lju ba vi, bu du i pro - u. Na ma se, me u tim, ~i ni d a ne po sto ji ni pro {lost ni bu du} vi mo sa mo za sa da {njost. Vri je me, htje li mi ili ne, br zo pro e, ono {to je bi lo u mo di i{ ~e zne, a na na {im ti je li ma osta nu li ko vi ili ime na oso ba ko je nam vi - {e ni {ta ne zna ~e i za ko je nas ne ve è ni {ta osim te to - va è ko ja na jed nom, u ne - kim no vim okol no sti ma, po - sta je op te re }e nje. Ta da se ogra du. I ta ko je do {lo vri je me, da to kom ci - je log da na ni je po bje snio. On je re kao to svom ocu, a otac mu je re kao da sva kog pu ta kad bu de uspio da kon - tro li {e svo je po na {a nje, iz ogra de i{ - ~u pa po je dan ek ser. Da ni su pro la zi li i jed no ga da na dje ~ak je bio u sta nju da ka è svom za pi ta mo, ka ko da iz bri {em ovo ~u do sa svo je ko è!!?? To ni je ta ko lak pro ces, a ni je ni jef tin. Te to va à se ne mo è pot pu no uklo ni ti, ta ko su po ru ~i li stru~ nja ci iz naj - po zna ti jeg cen tra u De tro i - tu. Te to va à se mo è je di no iz bli je di ti, i to na slje de }i na - ~in: po ste pe no se ukla nja ju slo je vi ko è, ka ko bi se te to - va à iz bli je di la. Na gla {a vam, iz bli je di la - ne pot pu no uklo ni la, jer je to ne mo gu }e. Ovaj po stu pak je uz gred i ve - o ma bo lan. Da nas po sto je naj ra zli ~i ti je bo je ka ko bi va - {a te to va à iz le da la {to sa - vr {e ni je. Ne le gal ni tat too maj sto ri }e da ti va ma da oda be re te mje sto, bo ju, kao i osta le de ta lje, me u tim Je su li vas pi ta li i je ste li vi ikad raz mi {lja li o to me da ni ste ko jim slu ~a jem aler gi~ - ni na bo je, po {to an ti ti je la u va {em or ga ni zmu mo gu da na pra ve bur nu re ak ci ju za to {to ne pri hva ta ju bo je? Le ga lan tat too maj stor }e od vas tra ì ti da pr vo ode te kod lje ka ra, ka ko bi - ste pro vje ri li da li ste i na ko je sup stan ce pri sut ne u bo ja ma aler gi~ ni. Vo di - }e ra ~u na i o to me da li je na mje stu na ko jem è li - te da se te to vi ra te bez - bjed no to ra di ti. Ako te - to vi ra te ne ~i je ime, in ci ja le, ili ne ko sli~ no obi lje` je, raz mi sli te da li ne {to ta kvo za slu ù je da se na e na va {em ti - je lu i da li ste si gur ni da }e te do kra ja svog ì vo ta sa ra do {}u no si - ti ta kav znak. Na rav - no, sve ovo se od no si na traj ne te to va è. Po zna to vam je, sva ka ko, da po sto je i te to va è na od re - e no vri je me. To su ta ko zva - ne po vr {in ske te to va è. Pa, u tom slu ~a ju ako je va {a è - lja za te to va òm ba{ to li ko ja ka, on da bar bi raj te onu va ri ja na tu ko ja }e vam osta - vi ti mo gu} nost da se pre do - mi sli te. Pir sin zi pred sta vlja vlja ju dru gu vr stu ukra sa na va - {em ti je lu. Kao i kod te to va - à, i kod pir sin ga mo ra mo vo di ti ra ~u na o to me ka kvog EK SE RI U OGRA DI ocu da je po ~u pao sve ek se re. Otac je uzeo si na za ru ku i od veo ga do ogra - de. Otac je re kao: Do bro si ura dio, si - ne moj, ali po gle daj sve te ru pe u ogra di. Ogra da vi {e ni ka da ne }e bi ti ista. Ka da u bi je su ka è{ ne ke stva ri, one osta vlja ju oì ljak, kao {to su ove ru pe u ogra di. Mo è{ ~o vje ka ubo sti maj sto ra an ga ù je mo za ovaj po sao. Ve }i na maj sto ra je ne u pu }e na i ne ma do zvo - lu za rad. Tre ba obra ti ti pa - `nju na kom mje stu è li mo pir sing, da li je to: nos, obr - va, je zik, pu pak ili dru gi dje - lo vi ti je la... Pir sin zi, vje ro - va li ili ne, ta ko e mo gu iza zva ti ne ga tiv ne po slje di ce, ali one se ne mo ra ju ja vi ti od mah, ve} po sli je ne ko li ko go di na. Ako ste ne ka da ima li pir sing, pa ga na istom mje - stu è li te po no vo da sta vi te, ne smi je te bu {i ti to mje sto, jer je na nje mu za de blja nje od pro {le {u plji ne. Ne za bo - ra vi te, i ov dje se mo gu, kao kod te to va à, ja vi ti in fek ci - je. Ima mno go pri mje ra ne - stru~ no oba vlje nih pir sin ga, a za njih mo è mo sa zna ti is - klju ~i vo pri mi je tiv {i ne do - stat ke na sop stve noj ili tu - oj ko ì. Na pri mjer, ako è li te pir sing na je zi ku, a maj stor ni je stru ~an, ne pra - vil nim ra dom mo è da o{te ti ~ul nu kvr ì cu na je zi ku i da do kra ja ì vo ta ne mo è te pra vi ti raz li ku iz me u uku - sa (slat ko, lju to, sla no ). Zar ni je za to bo lje raz mi - sli ti o svim even tu al nim po - sle di ca ma, ko je se mo gu po - ja vi ti ka da ih naj ma nje o~e ku je mo, ne go se la ko mi - sle no i na iv no igra ti sop stve - nim ì vo tom? U sva kom slu - ~a ju, ako se ve} od lu ~u je mo na te to va ù ili pir sing, tre ba to ~i ni ti oba zri vo, uzi ma ju }i u ob zir sve fak to re ri zi ka. Ni ko li na Ba jo vi}, II2 no èm i iz vu }i no`, i po sle to ga ni je va `no ko li ko pu ta ka è{ da ti je ào, ra ne osta ju. Ver bal na ra na je isto to li ko bol na ko li ko i fi zi~ ka. Pri ja te lji su za i sta ri - jet ki dra gu lji, oni ~i ne da se smi je {i{, ohra bru ju te da us pi je{ u ne ~e mu, oni su sprem ni da te sa slu {a ju, da po di je - le tvoj bol, ima ju li je pe ri je ~i i uvi jek im je sr ce otvo re no za te be. Za to - ni - ka da ne uba daj ek se re u sr ce svo jih pri ja te lja. Pri pre mi la: Je le na Mak si mo vi}, IV3 Sa tak mi ~e wa re ci ta to ra DRU GA NA GRA DA ZA SA BI NU Na tak mi ~e wu sred njo - {ko la ca u re ci to va nju na ru skom je zi ku, u~e ni ca III1 odje ljenja, Sa bi na De - li}, osvo ji la je dru go mje - sto. Sabina Deli} Tak mi ~e nje je or ga ni - zo va lo Udru ènje na stav - ni ka i pro fe so ra ru skog je - zi ka Cr ne Go re i Dru {tvo cr no gor sko-ru skog pri ja - telj stva, u sa rad nji sa am - ba sa do rom Ru ske Fe de - ra ci je. Ova kul tur na ma ni fe sta ci ja se odr à la u pro sto ri ja ma Gim na zi je Slo bo dan [ke ro vi} u Pod go ri ci, 28. no vem bra go di ne. Na stu pi lo je osam na est u~e ni ka iz je da na est cr - no gor skih gra do va. Svi u~e sni ci su na gra e ni knji ga ma ru skih pi sa ca, a naj bo lji ma su uru ~e ne i di plo me na ru skom je zi - ku. ^la no vi ì ri ja su bi li pro fe so ri sa fa kul te ta u Cr noj Go ri, kao i ~la no vi Ru ske am ba sa de. Ad na De li}, III1 Ri je~ ma tu ran ta Uspje {no po slo va we Tim ber Mont-a DRU GA NA GRA DA PRED U ZE ]U ZA IV1 ZA U VI JEK U SR CU Na po sljed njem pe ro nu sta ro dru {tvo sto - ji, ~e ka ju }i svoj voz za bu du} nost. U o~i ma su za bli sta, a u gla vi od zva nja mi sao: Ni - ka da vas vi {e ne }u vi dje ti!. Su za ni je mo - gla osta ti u oku, po te kla je niz li ca i ni ko vi - {e na {e dje ~i je su ze ni je uspio za u sta vi ti. Ni nje `ne ri je ~i utje he ni su po ma ga le. Kao ne pre su {ni iz vor na vi ra la su sje }a nja na - {ih za jed ni~ kih dru è nja: na {i osmje si, sva - e, pre pir ke Sve se to sad ~i ni vri jed nim pam }e nja. Uvi jek smo bi li tu jed ni za dru - ge, da po nu di mo ra me za pla ka nje ili da se za jed no ve se li mo. Po la ko se vo zo vi pri mi ~u, ali jo{ ne kre }u ka svom od re di {tu, a ja ve} osje }am ko li ko }e te mi svi ne do sta ja ti. Er mi na Kor di}, IV1 Pred u ze }e za vje `bu Sred nje stru~ ne {ko le Tim ber Mont ba vi se pro iz vod njom i pro da - jom dr ve ta i gra e vin skog ma te ri ja la i za po {lja - va 14 rad ni ka. Di rek tor pred u ze }a je u~e ni ca IV1 odje qe nja Er mi na Kor di}, a ko or di na tor ra da je pro fe so ri ca Na da Jo vi}. Kva li te tan rad i za la ge nje svih za po sle nih do {li su do iz ra à ja osva ja njem dru gog mje sta na tak mi ~e nju za naj bo lje po slo vanje pred u ze - }a za vje `bu na ni vou Cr ne Go re. Na ovom tak - mi ~enju se pred sta vi lo 36 pred u ze }a, pa je ova na gra da tim vred ni ja {to je ste ~e na u vr lo ja koj kon ku ren ci ji. Pred stav ni ci Tim ber Mont pred u ze }a su u~e stvo va li na saj mo vi ma u Bu gar skoj i Pod - go ri ci, gdje su na naj bo lji mo gu }i na ~in pred - sta vi li Sred nju stru~ nu {ko lu i svo je pred u - ze }e. Ma ri na Ki ja no vi}, IV1 Ermina Kordi}, direktor preduze}a za vje`bu

7 IZ \A^KOG UGLA \a~ ke te me i di le me 7 NJE SA Â SO VA Do bro volj no da va la {tvo kr vi [TA SMO SPREM NI DA UÎ NI MO ZA DRU GE Ko li ko ~e sto raz mi {lja mo o dru gi ma, o nji ho vim po tre - ba ma i na ~i ni ma da im po - mog ne mo? Zna mo li uop {te {ta i ko li ko mo è mo u~i ni ti za dru gog ~o vje ka, i to ne sa - mo ono ga ko ji nam je bli zak, po znat i drag, ve} i za bi lo kog ~o vje ka na ku gli ze malj - skoj? Za sta ni mo pred ovim pi ta - nji ma i po ku {aj mo da ti iskren od go vor. Shva ti }e mo da, op - te re }e ni so bom i sva ko dnev - nim bri ga ma i oba ve za ma, vr - lo ri jet ko mi sli mo o ono me {to je dan ~o vjek mo è u~i ni ti za dru gog ~o vje ka. Do bro - volj no da va la {tvo kr vi je sva - ka ko je dan od naj ljep {ih na - ~i na da po mog ne mo lju di ma u ne vo lji, da ru ju }i im dio ove dra go cje ne te~ no sti neo p hod - ne za ì vot. Tran sfu zi ja kr vi, oba vlje na u pra vom tre nut ku, spa {a va ì vo te tek ro e ne dje - ce, hi rur {kih bo le - sni ka, po vri je e - nih, obo lje lih od te {kih bo le sti... Krv mo è da ti sva - ki zdrav ~o vjek od 18 do 65 go di na, bez naj ma njih po - slje di ca po svo je zdra vlje. Pra vi lo je da è ne mo gu tri pu ta go di {nje da ti krv, a mu {kar ci ~e - ti ri. Pred ra su da je da je da va nje kr vi bol no i da stvo ra na vi ku. Na pro tiv, da va nje kr vi bla go sti mu li {e ko {ta nu Vi e nja îst... svi je tao... pr ljav... uka ljan... o~u van... ne u ni {tiv... vje ~an... var ljiv... I ko li ko jo{ epi te ta ko je je vri je me sla - ga lo, a ~o vjek sa ku pljao u ri zni ci ì vo - ta. Zbog nje ga se gi nu lo, za njim se tra ga lo, zbog nje ga stra da lo, ra di nje - ga mi ri lo, on se ~u vao i gla vom pla }ao. Ali upi taj te da na {njeg ~o vje ka ko ja je nji ho va pr va aso ci ja ci ja na ~i tav ovaj niz epi te ta. Re }i }e vam no vac. On je zna ~io ne ka da sve ono {to no vac zna ~i da nas. I mo `da otu da ni je ni ~u do {to se istim epi te ti ma mo gu obi lje ì ti dvi - je kraj no sti, dva ne po mir lji va li ca raz - li ~i tog vre me na. Da bi smo ste kli jed - no, mo ra mo iz gu bi ti dru go. Jed no sa dru gim ri jet ko mo gu i}i u ko rak, jer nas ì vot ne mi nov no sta vlja na is ku {e - nja i tra ì da bi ra mo. Ne kad smo bi ra li jed no, da nas bi ra mo dru go. I obi~ no, vje ru je mo u svoj pra vi lan iz bor. Mi je - nja se vri je me, a sa njim i po re dak stva - ri. Ono {to je ne ka da bi lo sram no, da - nas po sta je slav no. Ima li ve }e iro ni je? sr` da stva ra no ve krv ne }e - li je. Zbog to ga je da va nje kr - vi ko ri sno ne sa mo ono me ko krv pri mi, ve} i ono me ko je da je. Mo `da je ko ri sno zna ti i ko li ka je za stu plje nost po je - di nih krv nih gru pa, do ko jih je lak {e, a do ko jih te è do }i. A 46 % O 36 % B 12 % AB 6 % Za to bih è lje la da ovim ~lan kom pod stak nem sve svo - je vr {nja ke, pr ven stve no ma - tu ran te, da se uklju ~e u do - bro volj no da va la {tvo kr vi i ta ko spa su bar je dan ì vot. Ne smi je mo za bo ra vi ti da je sva koj ~e tvr toj oso bi, bar jed - nom u to ku ì vo ta, neo p hod - na tran sfu zi ja kr vi. Ne ka mla di bu du pri mjer osta li ma i po sta nu dio hu ma ne po ro di - ce da va la ca kr vi. Je le na Mak si mo vi}, IV3 O B R A Z Bi ti us pje {an u po slu ko jim se ba vi{, san je sva kog mla dog ~o vje ka. Onog mo men ta ka da ste se opre di je li li za stru~ nu {ko lu, svi ste vi bar do ne kle ima li vi zi ju svog bu du }eg po - zi va. Me u tim, è lja za uspje - hom kod vas je is pre pli ta na sa è ljom za dru è nji ma, pro vo - di ma, no vim po znan stvi ma. Ka ko jed no spo ji ti sa dru gim i se be u sve mu na }i? Otu da po tre ba za bje à njem sa ~a - so va. Na pr vi po gled, sve dje - lu je jed no stav no po bjeg - ne te sa ~a sa i to vri je me is ko ri sti te za dru è nje i za - ba vu. Me u tim, mo ra te se vra ti ti re al no sti. Slje de }i dan po no - vo do e te u {ko lu i raz red ni star je {i na vas oba vje {ta va da ste na pra vi li jo{ je dan neo - prav da ni iz o sta nak i to ba{ onaj zbog ko ga do bi ja te opo - me nu ili ukor pred is klju ~e - nje. Jed na ne vo lja po vla ~i dru gu i oba ve zno sli je de pro - ble mi sa ro di te lji ma, za bra ne iz la za ka i ko zna {ta jo{. Pi ta - te se po sto ji li ne ka ~a rob na for mu la po ko joj mo è te ima ti od li ~an uspjeh, pri mjer no vla - da nje i {to je mo gu }e ma nje vre me na pro vo di ti u {ko li. Pa da vi di mo... Po ~e }u od pr vog raz re da. U pr vom raz re du mo ra te iz ni - je ti na vi dje lo naj bo lji dio se - be i pri ka za ti {to je mo gu }e vi {e svo jih kva li te ta. Na rav no, ta da mo ra te i da u~i te re dov - no. Re dov nost na ~a so vi ma u tom pe ri o du sa ma po se bi se pod ra zu mi je va. Ali, sa mo po - Vje ~i ta di le ma ô vjek je bo gat ono li ko ko li ko ima pri ja te lja. I to je ta~ no. Bo gat stvo ~o ve ka ni je u nov cu. Ono je u du {i, u sr - cu. Me u tim, 90% lju di ovu po u~ nu iz re ku shva ti pot pu - no na o pa ko. [ta zna ~i pri ja telj? Za ne - ke je to oso ba ko ja tek ta ko zna va {e ime i pre zi me, s ko - jom ste jed nom sta li na uli ci i na vod no po sta li pri ja te lji. Za ne ke, pri ja te lji su oso be ko je, do du {e, zna ju ma lo vi {e o va ma. Re ci mo, za jed nu è - nu osred njih go di na, do ma - }i cu, pri ja telj je nje na kom {i - ni ca sa ko jom sva ko ju tro Sve pr lja vo je ~i sto, a ~i sto pr lja vo! Gdje to ide mo? î me tr gu je mo? [ta na la zi - mo? [ta do bi ja mo, {ta gu bi - mo? Ova pi ta nja go to vo ni ka - da se bi ne po sta vlja mo, uvje re ni da una pri jed zna - mo sve od go vo re. I {ta ra di - mo... No vac pe re mo, obraz pr lja mo i na kra ju od sve ga ru ke mi je - mo. I ko zna da li i on da kad iz gu bi mo i jed no i dru go, ima mo sna ge da po {te - no po gle da mo na se be i pri zna mo sop - stve nu za blu du. Na {a je za blu da da se obra zu je mo ka ko bi smo na u ~i li da ka - pi tal uve }a va mo. Ka pi tal je u na {im du {a ma, a obra zo va nje ne mo è mo ima - ti ako obraz ne sa ~u va mo, pa ma kar i naj pre sti `ni je {ko le za vr {i li. Obraz i obra zo va nje po ti ~u iz istog ko ri je na i da ju iste plo do ve. A no vac se vr ti u krug. Da nas ga ima mo, su tra gu bi mo. Jed nom bez nje ga osta ne mo, pa ga iz - la ko... Ovo je ma la `r tva ko ju mo ra te ulo ì ti da bi ka - sni je sve do {lo na svo je mje - sto. Sli je de do bre ocje ne i sim pa ti je pre da va ~a. U dru - gom raz re du sve ide mno go lak {e. Isti na, pr vih mje sec da - na i ta da mo ra te bi ti re dov ni i u~i ti. A on da na stu pa uì va - nje! Upo zna li ste pro fe so re i oni vas, ste kli do volj no po - vje re nja i sim pa ti ja i ta da mo - è te slo bod no za mo li ti pro - fe so ra da vas pu sti sa ~a sa. Zna ju }i da ste do bar u~e nik, on }e to sa svim si gur no ura - di ti ne ras pi tu ju }i se pre vi {e za raz log. Ne {to ka sni je mo - è te po no vi ti za htjev ko ri - ste }i ova kav iz go vor: Pro fe - so ri ca me je pu sti la sa sed mog ~a sa, pa da li bi ste i Vi mo gli sa {e stog, da bih ra ni je sti - gao/la ku }i?. Na rav no, istu pri ~u }e te is pri ~a ti i pro fe so - ri ci kod ko je ide te na sed mi ~as, ali stro go vo de }i ra ~u na da vas one ne ulo ve u la ì. Ni je is klju ~e na ni ova kva mo gu} nost ode te sa tri po sled nja ~a sa i is pri ~a te ne ku do volj no ubje dlji vu, po mo gu} no sti sr ce pa ra - ju }u pri ~u za raz red - nog star je {i nu. Uvi jek se mo è de si ti da se iz - ne nad no raz bo li te, ili da mo ra te na neo d lo - àn put sa ro di te lji - ma, ili je ne ko me bli - skom hit no po treb na va {a po mo}, ili vam je zu bar za ka zao oprav ku zu ba u ne vri je me, ili po pi je ka fu, oplju je mu à, i ko ja joj sva kog ju tra za vi ri pod {er pu. I re }i }e vam, pri ja telj joj je. Zna do sta o njoj. Ipak je obrok ve o ma va àn. Iro ni~ no, ali na à lost isti ni to. Za one la ko mi sle ne, pri ja telj je bi lo ko ji ~o vjek. Mo è da ga plju je, ogo va ra, da mu ~ak ni ime ne zna, ali pri ja telj je, ma kar sa mo za - to {to mu je jed nom pla tio pi - }e. A za pra vo, pra vo pri ja telj - stvo se sti ~e go di na ma. Za pra vo pri ja telj stvo po treb na je iskre nost, ne uli zi va nje. Pra vi pri ja telj vam ni ka da ne - no va stek ne mo. Tu ni kad ne mo è mo bi ti na traj nom gu bit ku. Ali {ta je sa obra zom, tim vje kov nim sim bo lom ime na, po ri je kla, ~a sti, ko ri - je na...? Sa njim igra nja ne ma. Jed nom kad ga pod no ge ba ci mo, ni kad ga vi - {e na li ce ne sta vlja mo. Upr lja nog obra - za kroz svi jet ide mo, shva ta ju }i tek na raz me u ì vo ta i smr ti ko li ko nam je po tre ban. Jer, on je je di ni ka pi tal ko ji ima mo, je di no bo gat stvo ko je no si mo i ko je i na kon smr ti kao svoj trag i vje~ - ni po men osta vlja mo. Milan Baj~eta, III4 zbog pre za u ze to sti ro di te lja mo è do }i se stra, tet ka, ro ak i oprav da ti va {e iz o - stan ke. [to vri je me vi {e bu - de od mi ca lo, to }e se po ja vlji - va ti sve ve }i broj pro fe so ra ko ji vas uop {te vi {e ne }e ni za pi si va ti ka da ni ste na ~a su, a ka da vas ugle da ju po red zbor ni ce sa mo }e od mah nu ti ru kom u znak odo bra va nja i vi ne }e te vi {e mo ra ti da iz - na la zi te raz lo ge za svo je iz o - sta ja nje. E, sad sli je di dru gi dio pri - ~e... To vri je me ko je do bi ja te bje à njem sa ~a so va mo - ra te is ko ri sti ti za ne {to pa - met no i na rav no uvi jek ima ti svje do ka ko ji se mo è po ja vi ti u sva kom mo men tu i po tvr di - ti va {u pri ~u, u slu ~a ju da se ne {to za pe tlja. Pri to me ne smi je te za bo ra vi ti da {to vi - {e bje ì te sa ~a so va, to vam je po treb no vi {e vre ma na da na u ~i te lek ci je ko je ste pro pu - sti li. }e re }i da je uz vas, ako ura di te zlo dru gom. Pra vi pri ja telj je onaj ko ji }e da slu {a, da sa vje - tu je, da ci je ni, da po {tu je, da bu de tu i kad se pje va i kad se pla ~e, da ne do la zi kad ima - mo sve, a od la zi kad ne ma mo ni {ta. Pri ja te lji se po zna ju u ne vo lji, ne u do bru. Bo gat je ~o vjek ko ji ima pri ja te lja iskre nog, ma kar jed nog. A ne ma ni {ta onaj ko ji ih ima na sto ti ne, a svi po - bjeg nu pri pr voj ne vo lji.pro - blem da na {njih lju di je {to uop {te to ne shva ta ju. Ko li ko ~o vjek tre ba da bu de pri se - ban, nor ma lan, da bi shva tio da se pre ko no }i ne de {a va Dok pre pi {e te iz dik ti ra nu lek ci ju i za tra ì te ob ja {nje - nje od ne ko ga ko je pra tio na - sta vu, iz gu bi }e te mno go vre - me na, obi~ no vi {e ne go {to bi ste iz gu bi li bo ra ve }i na ~a - su. To, na rav no, pod uslo vom da do ti~ ni pro fe sor is klju ~i vo dik ti ra, jer u pro tiv nom ne }e - te, ni po red ma ko li ko vre - me na nad knji gom pro ve de - nog, us pje ti da na dok na di te pro pu {te no. Jer, ne za bo ra - vi te, vi ste od lu ~i li da osim pri mjer nog vla da nja ima te i od li ~an (ili vr lo do bar) uspjeh. Od jed nom do la zi te do za - klju~ ka da ste mo gli sve jed - no stav no i br zo shav ti ti i na - u ~i ti bo ra ve }i na ~a su. Na kra ju, ~i ta va ova pri ~a, svo di vam se na isto. U po tra - zi za vi {kom vre me na, osta - je te bez neo p hod nog vre me na za od mor i za ba vu, i shva ta - te da ste se upe tlja li u zam ke sop stve ne neo r ga ni zo va no sti. Ma ri ja na Ja ko vlje vi}, III2 KAKO PREPOZNATI PRIJATELJA Do bro je ima ti oca i maj ku, ali je jo{ bo lje ima ti }a le ta i ke - vu. Svi o~e vi i maj ke ma si ra ju svo ju de cu, ali se sa mo sa }a le tom i ke vom mo è o to me raz go va ra ti. Du {an Ra do vi} ni {ta. Da onaj ko ji ga je ju ~e plju vao, ga zio, ra nio ga ta mo gdje ga naj - vi {e bo li, ne mo è pre ko no }i da ga za vo li. Vuk mi - je nja dla ku, ali }ud ni ka da. I sad }e mno gi re }i - ljud ski je pra {ta ti. Da, opro sti ti, ali ne i vje ro va ti. Jer, onaj ko ji vas je jed nom plju nuo, mo è vas opet plju nu ti. U to me je na {a ne sre }a. Mi pri zi va mo sve one ko ji nam se umi lja va - ju, smi je {e, a iza le a nam ku - kom sr ce va de. Od ba cu je mo one ko ji nam ka ù re al no i iskre no {ta mi sle, jer nas to za bo li. Na {a za blu da je u to - me {to mi sli mo da je ono dru - go bo lje, da je sjaj ni je. Ugalj na ma zan sja jem si ja. Ka da ga ope re mo sjaj ne sta - ne, po no vo je crn. A zla to uvi je mo u bla to. Cr - no. Ope re mo i ono si ja. Mi lan Baj ~e ta, III4

8 8 EKONOMIJA Iz vje {taj sa Saj ma PZV-u Sa ra je vo 2010 NE ZA BOR VNO NJE I PO SLOV NI KON TAK TI U pe ri o du od 17. do 19. mar ta go di ne odr àn je Sa jam pred u ze }a za vje `bu (PZV) u Sa ra je vu, u ho te lu Ho li vud. Na Saj mu je u~e stvo va lo vi {e ze ma lja Evro pe, kao {to su Austri ja, Bo sna i Her ce go - vi na, Hr vat ska, Mol da vi ja, Ma ke do ni ja, Sr bi ja i Cr na Go ra. Od ukup no 36 cr no gor - skih PZV, Saj mu je pri su - stvo va lo {est i to pr ven stve - no no vo o sno va nih, me u ko ji ma i PZV Sred nje stru~ - ne {ko le Plje vlja. Ovo pred - u ze }e, re gi stro va no u ok to bru god, osno va no je pod na zi vom PZV Pla nin ski sir - ko-milk Plje vlja. Na Saj mu u Sa ra je vu, PZV su pred - sta vlja la tri u~e ni ka Sred nje stru~ ne {ko le: Na ta {a Ro }en, Mil ko [lju ki}, Ste fan [lju - ki}, kao i ko or di na tor Mi li ca ô lo vi} i di rek tor Mer van Av - do vi}. Bi znis ide ja pred u ze }a Pla nin ski sir ko-milk je ste pro da ja pro iz vo da od si ra i mli je ka sa na {ih pro sto ra. Svi pro iz vo di su vr hun skog kva - li te ta i mo ra ju se pa ko va ti u am ba la ù ko ja }e im pro du ì - ti rok upo tre be. Do bar pla - sman na Saj mu u Sa ra je vu omo gu }i lo nam je part ner sko pred u ze }e RM-ko merc Plje - vlja ko je nas je spon zo ri sa lo sa po dva pa ko va nja svo jih pro iz vo da. Uz te pro iz vo de iz u zet nog kva li te ta, na {tan - du su se slu ì le i do ma }e po - ga ~i ce, ko je su uz na da le ko po zna ti plje valj ski kaj mak, pred sta vlja le pra vi uì tak. Pre po znat kva li tet i od li~ - na am ba la à, u~i ni li su da bu - de mo je dan od naj za pa è ni jih {tan do va. [to se ti ~e iz ra de re klam nog ma te ri ja la, ve li ko ra zu mi je va nje i po mo} smo do bi li od ma ti~ ne {ko le ko ja je sno si la sve tro {ko ve. Na saj mu je PZV ostva ri lo ve li ki broj tran sak ci ja, jer je Osi gu ra va ju }a dru {tva fak tu ri sa no pre ko 100 ra ~u na za pla }a nje pre ko plat nih kar - ti ca i ì ro ra ~u na pred u ze }a. Re klam ni ma te rial ko ji su u~e ni ci PZV-a osmi sli li su: ka ta lo zi, fla je ri, re cep ti na {ih pro iz vo da, olov ke, pri ve sci, vi zit kar te i sli~ no. [tand je u pot pu no sti pre zen to vao pro - sto re pre po zna tlji ve po pro - iz vo di ma sa na {eg ka ta lo ga. U~e {}e na saj mu omo gu }io nam je Kul tur Kon takt Austri ja, ina ~e no si lac ~i ta vog pro jek ta, kao i Ser vis cen tar PZV Pod go ri ca. Sa jam je ve - o ma do bro or ga ni zo van, jer se u ho te lu Ho li vud, ho te lu sa ~e ti ri zvje zdi ce, na la zio i sa jam ski pro stor i smje {taj. Iz Plje va lja smo kre nu li 16. mar ta u 7 h do Pod go ri ce, a on da za jed ni~ kim auto bu som pre ko Nik {i }a i Fo ~e do Sa ra - je va. Opre ma nje {tan da je oba vlje no u ve ~er njim sa ti - ma, od h. Sa jam je 17. mar ta otvo rio am ba sa dor Austri je u BiH, po sle ~e ga je i po ~e la sa jam ska pro da ja ko - ja je tra ja la do 18.mar ta, do 16h. U to ku ta dva da na, or - ga ni zo va ne su ra di o ni ce za di rek to re {ko la, ko or di na to re i rad ni ke (u~e ni ke) PZV-a. Saj mu je pri su stvo vao i di - rek tor Cen tra za stru~ no obra zo va nje Du {ko Raj ko vi}, a me u po sje ti o ci ma Saj ma bio je i am ba sa dor Cr ne Go - re u BiH. Slje de }eg da na, 19. mar ta, or ga ni zo van je obi la - zak Sa ra je va i nje go vih zna - me ni to sti (Ba {~ar {i je, Ze tre, Vi je} ni ce, Vre la Bo sne). Za Plje vlja smo kre nu li u po po - dne vim ~a so vi ma istog da na. Sa jam je imao vi {e struk zna ~aj za u~e sni ke zbog {i re - nja po znan stva, raz mje ne is - ku sta va, upo zna va nja no vih kul tu ra i skla pa nja zna ~aj nih ku po pro daj nih ugo vo ra. Na ta {a Ro }en, Ste fan [lju ki} i Mil ko [lju ki}, u~e ni ci IV1 odje lje nja LLOY DS UDRU ŽE NJA Jed no od naj ve }ih osi gu ra va ju }ih dru - {ta va-lloy DS, do bi lo je ime po Edvar - du Lloydu,vla sni ku ka fa ne Llojd s Cof - fee Ho u se otvo re ne go di ne u Lon do nu, na Tem zi, u ko joj su se oku - plja li bro do vla sni ci, po mor ski tr gov ci, ka pe ta ni bro do va i dru gi lju di za in te re - so va ni za po mor ski tran sport. Edvard Lloyd je or ga ni zo vao mre ù do pi sni ka u glav nim lu ka ma En gle ske i Evro pe i go di ne iz da je no vi ne Lloyd s News u ko ji ma se ob ja vlju ju in for ma - ci je ve za ne za po mor ski kar go. Ono {to {i rem kru gu lju di, pa i mno gi - ma ko ji se pro fe si o nal no ba ve osi gu ra - njem, ni je po zna to, to je da se Lloy ds u svo joj, pre ko tri vi je ka du goj tra di ci ji,ni - ka da ni je di rekt no ba vio svim vr sta ma osi gu ra nja. Nje go va pra va funk ci ja je or ga ni zo va nje po slo va osi gu ra nja i re o - si gu ra nja jer ova kom pa ni ja pred sta vlja svjet sku ber zu ili or ga ni zo va no tr ì {te za po slo ve osi gu ra nja i re o si gu ra nja. Zva ni~ nu za kon sku osno vu po sto ja nja da na {nje mo der ne kor po ra ci je Lloy ds do bi ja 1871.go di ne, ka da je en gle ski par - la ment do nio Za kon o Lloy ds-u, ko jim se ova kom pa ni ja ovla {}u je da do no si sop stve na pra vi la u osi gu ra nju ri zi ka. Lloy ds ima ve o ma spe ci fic nu or ga ni za - ci ju, pre ma ko joj se ~la no vi raz vr sta va - ju u tri ka te go ri je: 1.~la no vi; 2.pot pi sni - ci; 3.pri pad ni ci. Or ga ni upra vlja nja Lloy ds su: Ko mi tet, Sin di kat osi gu ra va - ~a, Agen ti osi gu ra nja, Ure di i slu `be. Od osni va nja do da nas,ova naj po zna - ti ja kom pa ni ja u obla sti osi gu ra nja, pro - la zi la je kroz raz ne fa ze kri za i pro spe - ri te ta. Ba ve }i se osi gu ra njem po mor skog tran spor ta Lloyd s je go di ne, po - ~eo sa po slo vi ma osi gu ra nja pro tiv po - à ra i kra e. U go di ni, ova kom pa - ni ja po ~i nje sa osi gu ra njem auto mo bi la, a go di ne po sta je pi o nor u osi gu ra - nju va zdu {nih le to va. Go di ne Lloyd s do ì vlja va jed nu od naj ve }ih {te ta u osi gu ra nju do tog vre me na, po - mor sku ka ta stro fu ne po to pi vog put - ni~ kog bro da TI TA NIK osi gu ra nog kod ove kom pa ni je. Pr vi svjet ski rat i Ve - li ku eko nom sku kri zu kom pa ni ja je dva pre ì vlja va. Po za vr {et ku Dru gog svjet - skog ra ta, kom pa ni ja se opo ra vlja i po - no vo va ì do go di ne, za naj ja ~u kom pa ni ju za osi gu ra nje u svi je tu. U pe ri du od 1961.do go di ne, kom - pa ni ja zbog ogrom nih {te ta u po mor - skom i va zdu {nom osi gu ra nju po no vo do la zi na sa mu ivi cu pro pa sti. U go di na - ma ko je do la ze Lloyd s je iz vla ~io po u - ke i pro fe si o nal no ja ~ao, ta ko da je ve} go di ne bro jao oko ~la no va. U go di ni, taj broj je po ras tao na ~la no va, da bi se u go di ni broj ~la no va sma njio na sve ga Pre - ma po da ci ma ko je na vo di prof. dr Bo ris Ma ro vi}, pla sman ri zi ka vr {i 207 bro ker - skih kom pa ni ja ko je su akre di to va ne kod Lloyd s-a. Vi {e od 6% svjet skog re - o si gu ra nja pla si ra se pre ko Lloyd s-a. Kom pa ni ja di rekt no ili in di rekt no za po - {lja va vi {e od oso ba. Za hva lju ju }i do go vo ru osni va ~a iz ka - fa ne Edvar da Lloyda, da nas ime Lloy ds,u svo joj fir mi ima ju broj ne or ga - ni za ci je ko je se ne ba ve osi gu ra njem, ali su ve o ma va `ne za ovu kor po ra ci ju.je - dan od mo de la osi gu ra va ju }ih or ga ni za - ci ja u svi je tu su Lloy ds-ove aso ci ja ci je (udru è nja).teh ni ka za klju ~i va nja osi gu - ra nja u Lloy ds-ovom si ste mu sa sto ji se u slje de }em:~la no vi Lloy ds-a,osi gu ra va - ~i,ne pre go va ra ju sa po ten ci jal nim osi - gu ra ni ci ma, ve} sa akre di to va nim bro - ke ri ma, pro fe si o nal nim po sred ni ci ma. ^la nom Lloy ds-a mo è po sta ti osi gu ra - va~ ko ji is pu ni pro pi sa ne uslo ve, bu de pred lo èn od ne kog od po sto je }ih ~la no - va i upla ti de po zit ko ji iz no si fun - ti. Sva ki Lloy ds-ov ~lan-osi gu ra va~ sno - si oba ve zu za svoj dio po kri }a. Uko li ko ni je u sta nju da na kna di ci je lu {te tu na - sta lu osi gu ra va njem ri zi ka po kri ve nog nje go vim osi gu ra njem, Lloyd s }e iz mi - ri ti oba ve ze iz de po zi ta svog ~la na. Uko - li ko ni to ni je do volj no, ko ri ste se de po - zi ti osta lih ~la no va nje go vog sin di ka ta, jer je sin di kat ga rant za sva kog svog ~la na. Sva ki sin di kat ime nu je po jed - nog pro fe si o nal nog osi gu ra va ~a (le a der un derw ri ter-glav ni osi gu ra va~), ko ji ra - di u ime sin di ka ta i za nje go ve ~la no ve pre u zi ma ri zi ke. Glav no tr ì {te osi gu ra - nja na la zi se u Lloyd s-ovoj Dvo ra ni osi - gu ra nja u Lon do nu. Da nas Lloy ds ima oko ~la no va udru è nih u pre ko 450 sin di ka ta. Za hva lju ju }i ve li koj kon cen tra ci ji ka - pi ta la, uspje {no sti u po slo va nju, stru~ - nim ka dro vi ma i po slov nom ugle du ko ji uì va u svi je tu, da nas je ne mo gu }e za mi - sli ti svjet sko tr ì ste osi gu ra nja bez LLOY DS-a. Sa bi na De li}, III1 Ma le taj ne ve li kog bi zni sa OSO BI NE ME NA D@E RA Pri je sve ga, do bar me na dèr mo ra da po sje du je slje de - }e oso bi ne: brz mo zak kre a tiv nost sa mo po u zda nje us po sta vlja nje pri o re i te ta rad pod pri ti skom tim ski rad (ne u smi slu da }e on da ra di za dru ge, ve} da nje go va or ga ni za ci ja pred sta vlja je dan ne ras ki div la nac) tim ski rad (u smi slu da zna da or ga ni zu je svo je pod re e ne da ra de kao {vaj car ski sat ) da zna da na ve de dru gu stra nu da mu vje ru je i on da ka da ne pri ~a isti nu da ima ì cu za po sao ko jim se ba vi rad no vri je me od 00-24, jer top me na dè ri u ve }i ni slu ~a je va ra de i ku }i ko mu ni ka tiv nost mo ra da zna da pred sta vlja stva ri na la `no, tj. da ob ja {nja va sa sta no vi {ta ko je bo lje iz gle da jak è lu dac è lja da se ide na pri jed. Sa ve }i nom ovih oso bi na lju di se ra a ju, a sa mo ne ke mo - gu da na u ~e. Ma ri ja na Ja ko vlje vi}, III2 Pred u zet ni~ ka eko no mi ja PRED U ZET NI [TVO KAO OSNOV PRED U ZET NI^ KE EKO NO MI JE Za pred u zet ni {tvo je kra - jem 20. vi je ka otvo re na no - va fa za in ten ziv nog raz vo ja. Po red SAD, sve je ve }i broj ze ma lja ko je su u svo jim raz voj nim am bi ci ja ma okre - nu te pre ma pred u zet ni {tvu. Naj da lje su u to me oti {le naj ra zvi je ni je pri vre de svi - je ta, po put Ja pa na i ne kih evrop skih ze ma lja. Ne ma dje lat no sti ili gra ne ko je su is klju ~i vo pred u zet ni~ ke i ne ma po slov ne obla sti ili pod ru~ ja gdje uop {te ne ma ele me na ta pred u zet ni {tva. Pred u zet ni {tvo se naj bo lje re flek tu je u obla sti ma ko je pru à ju naj vi {e ino va tiv nih mo gu} no sti i {an si. Uslu ge su po slov no pod - ru~ je ko je naj vi {e pri vla ~i pred u zet ni ke. Pred u zet ni~ - ki bi znis pri su tan je u sle - de }im sek to ri ma uslu ga: tr - go vi na, ugo sti telj stvo, osi gu ra nje, ne kret ni ne, obra - zo va nje, zdrav stvo, tu ri zam. Pred u zet ni~ ki po du hva ti afir mi sa ni su i broj nim pro - iz vod nim obla sti ma, a na ro - ~i to u: far ma ce ut skoj in du - stri ji, pro iz vod nji par fe ma, elek tro ni ci, pla sti ci, tek sti lu, pre hra ni. Naj pro duk tiv ni ja pod ru~ ja pred u zet ni {tva u bu du} no sti su: prav ne uslu - ge, me nad` ment, ko mu ni ka - ci je, pro gra mi re nje, tu ri zam, zdrav stvo i ne kret ni ne. Pred u zet ni {tvo ka rak te - ri {u tri bit ne kom po nen te: pra vo svo ji ne, pra vo slo bod - nog oba vlja nja po slo va, pra - vo na pro fit. Pred u zet ni {tvo je pri sut no u svim ob li ci ma po slo va nja, gdje god su do - mi nant nog uti ca ja lju di ko ji zna ju, ko ji su sprem ni i spo - sob ni da: po sao po kre }u i stva ra ju iz vla sti tih ide ja, sli je de in ti u ci ju, ula ze u di - rekt nu bor bu, ra de ve} po - zna te stva ri na dru ga ~i ji na - ~in, uno se no ve bi znis ide je, mar lji vo i upor no ra de na rje {a va nju pro ble ma. U naj - {i rem smi slu, pred u zet ni - {tvo je spo sob nost ne ke oso - be da za pa zi naj po volj ni ju pri li ku za po sao, pri ku pi po - tre ban ka pi tal i za po~ ne taj po sao svje stan ri zi ka. Pred - u zet ni {tvo je kre a tiv na pri - vred na dje lat nost eko nom - skih su bje ka ta, po ve za na sa ne iz vje sno {}u, ino va tiv no - {}u, ri zi kom. U li te ra tu re se po sma tra kao: Fak tor pro iz vod nje(ko ji je ve zan sa tr ì {nom eko - no mi jom), Eko nom ska ka te go ri ja (kod ko je su su bjek ti pri - vat na li ca, do ma }in stva, dr à va, a objek ti fak to ri pro iz vod nje), Me tod pri vre dji va nja (ko ji pod ra zu mje va sa - mo stal nost u ra du, ne za - vi snost u od lu ~i va nju, slo bo du iz bo ra dje lat no - sti, iz vo ra fi nan si ra nja, svje snost ri zi ka, ino va - tiv nost), Pro ces ko ji ~i ne fa ze: tra - è nje no ve ide je, iz ra da bi znis pla na, na bav ka po treb nih re sur sa, upra - vlja nje pred u ze }em). Pred u zet ni ci su oni lju di ko ji po sje du ju spo sob nost da vi de {an su u okru è nju i da je is ko ri ste, lju di sa vi zi - jom ko ji svo je sno ve pre - tva ra ju u stvar nost. Po ne - kim de fi ni ci ja ma, pred u zet nik je oso ba ko ja je sprem na da pre u zme ri - zik i ini ci ja ti vu da bi ostva - ri la pro fit. Ta ko e, oni mo - ra ju ima ti spo sob nost da uo~e {an su u okru è nu i da je is ko ri ste. On mo ra po sje - do va ti od re e ne atri bu te i to: ko mu ni ka tiv nost, ener - gi~ nost, {arm,spo sob nost za pre u zi ma nje ri zi ka. Tre ba bi ra ti po sao ko ji nu di {an- su za du go ro ~an uspjeh. Prak sa po ka zu je da su {an- se za uspjeh po slov nog po - du hva ta naj ve }e ako ~o vjek iza be re po sao ko ji vo li i do - bro po zna je. û ve ni ame - ri~ ki eko no mi sta Ha rold Ge neen to ob ja {nja va na ovaj na ~in: Ja sam uvi jek uì vao u ra du. Za me ne je bi znis isto {to i za ba va, isto kao golf, te nis, je dre nje ili ples. Bi znis pru à in te lek tu - al ne iza zo ve ko ji sti mu li {u i hra ne mi sao. Bi znis mo è bi ti ve li ka avan tu ra, ve li ka za ba va, ne {to ~e mu te ìm sva ki dan, a na gra de su ve - }e ne go go di {nja pla ta ili bo nu si! Ke mal Av do vi}, I9

9 EKONOMIJA 9 Zlatni jubilej PE DE SET GO DI NA RA DA EKO NOM SKE [KO LE U PLJE VLJI MA Iz In for ma ti vog bil te na Cen ta za stru~ no obra zo va nje u CG Se mi nar za obu ku na stav ni ka/ca iz pod ru~ ja Eko no mi ja, pra vo i ad mi ni stra ci ja Po ~et kom sep tem bra u Pod go ri ci je, pod po kro vi telj - stvom austrij ske or ga ni za ci - je Kul tur kon takt, odr àn pr - vi se mi nar za na stav ni ke/ce ko ji od ove {kol ske go di ne iz vo de na sta vu iz pred me ta Pred u ze }e za vje `bu. Pred u - ze }e za vje `bu je si mu li ra na kom pa ni ja ko ja po slu je u kon ku rent skom okru è nju sa ci ljem da omo gu }i u~e ni ci - ma/ama sti ca nje pred u zet - ni~ kih zna nja i vje {ti na, da raz vi je po zi ti van od nos pre - ma ra du i po ve è {ko lu sa lo - kal nom sre di nom kroz sa rad - nju sa lo kal nim bi zni som. Ovaj pred met se re a li zu je kao oba ve zan od {kol ske 2009/10. go di ne. Pre da va ~i su bi li tre - ne ri za obu ku na stav ni ka/ca, pro fe so ri ce J. \i ka no vi} i V. Ve li~ ko vi}, a pri su stvo va li su i ko or di na to ri Ser vis cen tra. Eko nom sku {ko lu u Plje vlji - ma osno va lo je Iz vr {no vi je }e Na rod ne skup {ti ne Na rod ne Re pu bli ke Cr ne Go re, Ured - bom br od 22. ju la go di ne (iz Lje to pi sa Eko nom - ske {ko le Plje vlja). Sa ra dom je po ~e la tek 19. no vem bra, u zgra di Gim na zi je, gdje su ustu - plje ne tri u~i o ni ce i dvi je po - mo} ne pro sto ri je, za iz vo e nje na sta ve u po po dnev noj smje ni. Zbog neo d go va ra ju }ih uslo va, u dru gom po lu go di {tu {ko la je ra di la u pro sto ri ja ma ta da {nje Osnov ne {ko le,a sle de }u {kol- sku go di nu je po ~e la sa ra dom u zgra di u ko joj je i da nas. U pr voj {kol skoj go di ni, Eko nom ska {ko la je ima la sa - mo ~e ti ri rad ni ka u stal nom rad nom od no su: di rek to ra Mi - lo{ Gvo zde no vi}, na stav ni ke stru~ nih pred me ta, di plo mi - ra ne eko no mi ste: Be }i ra ên - gi }a i Mi lo ra da [u ba ri }a, kao i se kre ta ra Ob ra da Da ni lo vi }a. Na sta vu op {te o bra zov nih pred me ta uglav nom su iz vo - di li na stav ni ci Pr ve osnov ne {ko le. U pr vi raz red su upi sa - na tri odje lje nja sa 115 u~e ni - ka. Raz red je za vr {i lo 85 u~e - ni ka, a 30 ih je po na vlja lo. U to ku pr vog po lu go di {ta {kol ske 1960/61, upi sa ni su i pr - vi po la zni ci Do pi sne eko nom - ske {ko le u dvo go di {njem i ~e - tvo ro go di {njem tra ja nju, ~i ji je osni va~ bio Re pu bli~ ki od bor Sa ve za bo ra ca Cr ne Go re. Za sje ver ni dio Cr ne Go re jo{ u Bi - je lom Po lju i Ivan gra du su bi li punk to vi ove {ko le, ko ja je ima - la 500 po la zni ka. Ti po la zni ci su bi li rad ni ci za po sle ni u pred u ze }i ma i dru - {tve nim slu `ba - ma ko ji ma je bi la po treb na od re e na stru~ - na spre ma. Svi is pi ti su po la ga - ni u Eko nom - skoj {ko li u Plje - vlji ma. De set go di na na kon osni va - nja, tj. {kol ske 1970/71, Eko - nom ska {ko la je ima la 18 odje - lje nja i 594 uce - ni ka. U tih de - set go di na Eko nom ska {ko la je ima la za di rek to re: Mi lo {a Gvo zde no - vi ca (di plo mi ra ni eko no mi sta), Mi lo va na Pe ru ni ~i }a(prof. srp - sko hr vat skog je zi ka) i Mi lo {a Sta ro vla ha (prof. isto ri je). Go di ne1971, 1. sep tem bra, Eko nom ska sko la se in te gri {e sa [ko lom u~e ni ka u pri vre - di. Na i me, [ko la u~e ni ka u pri vre di je osno va na od lu kom Skup {ti ne op {ti ne Plje vlja, i kao sa mo stal na usta no va po ~e - Pred u ze }a za vje `bu ~e sti go sti saj mo va la je sa ra dom u sep tem bru go di ne. Ra di la je u sa sta - vu Rad nic kog uni ver zi te ta od 1962 do Eko nom ska {ko - la i [ko la u~e ni ka u pri vre di pre ra sta ju u [kol ski cen tar Plje vlja. [kol ske 1971/72, u [kol ski cen tar je, u sve raz re de upi sa - no 39 odje lje nja sa 1247 uce ni - ka. Na sta va se iz vo di la u zgra - di biv {e Eko nom ske {ko le i Pr ve osnov ne {ko le. Slje de }ih go di na broj u~e ni ka [kol skog cen tra se znat no po ve }a vao, pa je npr. {kol ske 1975/76. na sta vu po ha - a lo u~e ni ka. Po red eko - nom ske stru ke na ko joj se od {kol ske 1971/72. uvo di no vo za ni ma nje (tu ri sti~ ki teh ni car), PRED STAV NI CI TIM BER MON TA NA SAJ MU U BU GAR SKOJ U Sred njoj stru~ noj {ko li pred u ze }a za vje `bu po sto je u okvi ru re dov nog pred me ta Prak ti~ na na sta va, na smje - ru eko nom ski teh ni ~ar. ^la no vi pred - u ze }a su naj bo lji u~e ni ci, a na saj mo - ve i tak mi ~e nja idu naj bo lji od naj bo ljih u ovoj stru ci. ^la no vi pred u ze }e za vje - `bu Tim ber Mont su do bi li dru gu na - gra du na tak mi ~e - nju pred - u ze }a za vje `bu u Cr noj Go - ri, a ~e sti su po sje ti o - ci saj mo va na ko ji ma iz la ù svo je pro iz vo de, pred sta vlja ju dr à vu, grad i {ko lu i raz mje nju ju is ku stva sa ~la no - vi ma pred u ze }a za vje `bu u dr à va ma re gi o na. ^la no vi Tim ber Mon ta su na stu - pa li na Pr vom na ci o nal nom saj mu u Pod go ri ci, 9. apri la go - di ne. Pred stav ni ci pred u ze - }a na tom saj mu su bi li: Er - mi na Kor di}, Nej ra Zu ko vi}, Sa va Klja je vi} i Go ran Du - jo vi}. Na Me u na rod nom saj mu u Plov di vu u Bu gar - skoj, odr à nom od 21. do 23. apri la, na stu pa li su: Ti ja na \ur i}, Li di ja Kon - ~ar i Sa va Klja je vi}. Na Saj mu eko lo gi je u Bu dvi, dva pred u ze }a za vje `bu iz na {e {ko le, pred sta vlja - la je Er mi na Kor di}. Ti ja na \ur i} i Er mi na Kor di}, sa ko ji ma smo ovom pri li kom raz go va ra li o uspje {nom po slo va nju pred u ze }a za vje `bu, ka ù da im je rad u vir tu el nom pred u ze }u po mo gao da u pot pu no sti shva te mo der no po slo va nje i da stek nu vje {ti nu neo p hod nu za po slov ne po du - hva te. Na saj mo vi ma u ino stran stvu ve li ki broj ku pa ca po ka zao je in te re so - va nje za pro iz vo de iz Plje va lja. One sma tra ju da bi bi le spo sob ne da sklo - pe po sao u pra vom pred u ze }u i ad mi - ni stra tiv no ga vo de. Od la zak pred u ze }a za vje `bu na saj - mo ve po mo glo je ne ko li ko pred u ze }a iz Plje va lja, ali glav ne tro {ko ve je sno si - la Sred nja stru~ na {ko la. Ma ri na Ki ja no vi} i Na ta {a Ro }en, IV1 u~e ni ci su se {ko lo va li i na broj nim za ni ma nji ma na ni vou tro - go di {nje {ko le. Od {kol ske 1975/76,[kol ski cen tar do bi ja na ziv: [kol ski cen tar Tre}a pro le ter ska sand za~ ka i pod tim na zi vom }e po slo va ti sve do {kol ske 1978/79, ka - da se in te gri {e sa Gim na zi jom Ta na - si je Pe ja to vi} u no - vu {ko lu pod na zi - vom Cen tar za usmje re no obra zo va - nje Tre}a pro le ter - ska sand za~ ka. Zbog pro mje na u obra zov nom si ste mu si ste mu, {kol ske 1991/92. po sto je }a {ko la se dez in te gri {e u [kol ski cen tar i Gim na zi ju, gdje je u skla du sa Za ko nom o sred njoj {ko li, [kol ski cen tar kon sti tu i san kao Sred nja stru~ na {ko la sa ve li kim bro jem stru ka i za ni - ma nja, a plje valj ska Gim na - zi ja kao gim na zi ja op {teg ti pa (bez smje ro va). [kol ski cen tar je ve ri fi ko - van za pet pod ru~ ja ra da (stru - ka): eko nom ska, ma {in ska, elek tro, sa o bra }aj na i tr go vin - sko-ugo sti telj ska, sa 17 za ni - ma nja na IV ste pe nu i 30 na III ste pe nu stru~ no sti. U sle de }ih de se tak go di na, ova {ko la je pro sje~ no ima la po 45 odje lje - nja, od no sno oko u~e ni - ka, i sa tim bro jem za ni ma nja i u~e ni ka po sta je jed na od naj - ve }ih stru~ nih {ko la u Cr noj Go ri. Od {kol ske 1998/99, [kol ski cen tar je pre i me no van u Sred nju stru~ nu {ko lu. U svim ovim pri pa ja nji ma i raz dva ja nji ma, eko nom sko pod ru~ je ra da je uvi jek bi lo pri ma mlji vo za plje valj ske osnov ce i nji ho - ve ro di te lje, a eko nom ska {ko la je bi la i osta la si no nim i lo ka cij ska od - red ni ca i za [kol ski cen tar i za da na {nju Sred nju stru~ nu {ko lu. Na stav ni i u~e ni~ ki ko lek ti - vi ovih {ko la su u svo joj pe de - se to go di {njoj isto ri ji da li ple ja - de vr snih pro fe so ra i u~e ni ka, ko ji su iz go di ne u go di nu bi lje - ì li kva li tet ra da ove obra zov - no-vas pit ne in sti tu ci je. Do bar na stav ni ka dar stru~ nih i op - {te o bra zov nih pred me ta, u svim pod ru~ ji ma ra da, go di - na ma su obez bje i va li do bro i po treb no zna nje, ka ko za u~e - ni ke ko ji ma je za vr {e na stru~ - na {ko la do met i do bi je na di - plo ma mo gu} nost za za po sle nje, ta ko i za u~e ni ke ~i ji je cilj da lje {ko lo va nje na uni ver zi te ti ma. Smje ro vi u eko nom skoj stru ci su i da nas, kao i de ce ni - ja ma una zad, i da lje pri vla~ ni za pr ven stve no èn sku po pu la - ci ju u gra du {to je po ka zi va la i pre ko broj na po pu nje nost odje lje nja pr vog raz re da u pr - vom upi snom ro ku. Odje lje nja ove stru ke, sko ro u svim raz re - di ma, su ~e sto vi so ko ko ti ra na ka ko po pre la zno sti, ta ko i po vi so kim ocje na ma iz vla da nja i op {teg po na {a nja u~e ni ka u {ko li, u kla si fi ka ci ji svih odje - lje nja u {ko li po ovim kri te ri - ji ma. Ne ri jet ko, do du {e ci kli~ no, tra `nja za za ni ma nji ma eko - nom ske stru ke iza zi va po tre bu za ve ri fi ka ci ja ma do dat nog odje lje nja, van pla ni ra nog bro - ja upi sne po li ti ke. Na i me, ve} de ce ni ja ma se u ovu mje {o vi tu stru~ nu {ko la upi su ju po dva raz li ~i ta za ni ma nja eko nom - skog pod ru~ ja ra da i uvi jek is - pod cr te, na kon upi sa u pr vi raz red, osta ne naj ~e {}e 10 do 15 ne u pi sa nih u~e ni ka. Ime pra ti vi sa - vre me nog sred - njeg stru~ nog obra zo va nja - obez bje i va nje prak ti~ nog zna - nja ~i ja je lo gi - sti ka do bro te o - ret sko zna nje, da nas, u za ni - ma nji ma eko - nom ske stru ke se za do vo lja va ju do brom opre mlje no {}u ino va - ci o nim treh no lo gi ja ma, ka bi - ne ta Pred u ze }a za vje `bu, opre mlje nog do na ci jom Kul - tur-kon tak ta iz Austri je i na - sto ja njem me nad` men ta {ko le u iz na la è nju po treb nih fi nan - sij skih sred sta va za obez bje i - va nje sa vre me nih na stav nih sred sta va u te o ret skoj i prak - ti~ noj na sta vi. Ove {kol ske go di ne, u pod - ru~ ju ra da Eko no mi ja, pra vo i ad mi ni stra ci ja, su upi sa na tri odje lje nja pr vog raz re da: dva odje lje nja eko nom ski teh ni ~ar i jed no odje lje nje teh ni ~ar mar ke tin ga i tr go vi ne, sa 76 u~e ni ka. Na i me, pla nom upi sa su pred vi e na i odo bre na dva odje lje nja, eko nom ski teh ni - ~ar i teh ni ~ar mar ke tin ga i tr - go vi ne, ali zbog po ja ~a nog in - tre so va nja osno va ca, stvo ri la se mo gu} nost za jo{ jed no odje lje nje eko nom skog teh ni - ~a ra, pa je na za htjev upra ve Ako vi i ja ima mo po jed nu ja - bu ku pa ih raz mi je ni mo, opet }e - mo ima ti po jed nu ja bu ku. Ali, ako vi i ja ima mo po jed nu ide ju, pa ih raz mi je ni mo, ima }e mo po dvi je ide je. Ber nard Show {ko le, Mi ni star stvo pro svje te i na u ke odo bri lo for mi ra nje odje lje nja, ~i me je za do vo lje na vi so ka tra `nja za ovom stru - kom i ri je {e ne ro di telj ske bri - ge i upi sna ne iz vje snost 30-ak u~e ni ka. U ovom pod ru~ ju ra da sa da je 9 odje lje nja, u sva ~e ti ri raz - re da, sa 174 u~e ni ka. U~e ni ci ove {ko le u znat nom bro ju upi - su ju raz ne stu dij ske pro gra me, a zbog do brog osno va zna nja iz ove oba sti, stu di ra nje na eko - nom skim stu di skim pro gra mi - ma im je znat no olak {a no. Iako, ve} po la vi je ka, eko - nom ska {ko la sva ke go di ne lan si ra naj ma nje 50-ak eko - no mi sta IV ste pe na stru~ no - sti, po è li mo joj jo{ ta kvih ju - bi le ja i uspje {nog obra zo va nja ge ne ra ci ja no vih me na dè ra, na u~ nih i dru gih rad ni ka. Fa dli ja [a ba ni}, pro fe sor

10 10 ELEKTROTRENIKA Iz vje {taj sa se mi na ra o ener get skoj efi ka sno sti, Nik {i} fe bru ar PRIN CI PI ENER GET SKE EFI KA SNO STI Pod poj mom ener get ska efi ka - snost pod ra zu mi je va se skup mje ra ko je se pred u zi ma ju u ci lju sma nje - nja po tro {nje ener gi je, a ko je pri to - me ne na ru {a- va ju uslo ve ì vo ta i ra da. Cilj je, da kle, sve sti po tro - {nju ener gi je na mi ni mum, a za dr à ti ili po ve }a ti ni vo udob no sti i kom fo ra. Bit no je na pra vi ti raz li - ku iz me u ener get ske efi ka sno sti i {ted nje ener gi je. Na i me, {ted nja ener gi je uvi jek pod ra zu mi je va od re - e na od ri ca nja, dok efi ka sna upo tre - ba ener gi je vo di ka po ve }a nju kva - li te ta ì vo ta. Po sljed njih go di na se u Cr noj Go - ri in ten ziv no spro vo di pro gram Ener get ska efi ka snost i ob no vlji vi iz vo ri ener gi je (RE - EE), ~i ji je cilj da se osi gu ra na odr ì vim osno va ma efi ka san i eko lo {ki pri hva tljiv na ~in snab di je va nja ener gi jom. Pred u ze te mje re tre ba da do pri ne su kva li tet - nom eko nom skom i so ci jal nom raz - vo ju dr à ve, za {ti ti ~o vje ko ve sre di - ne, ra ci o nal nom ko ri {}e nju re sur sa u Cr noj Go ri, a sve kroz po di za nje svi je sti gra a na o zna ~a ju ener get - ske efi ka sno sti i ob no vlji vim iz vo - ri ma ener gi je. Pro gram se fi nan si ra kroz fi nan sij sko u~e {}e nje ma~ ke Vla de ko jom upra vlja KfW iz sop - stve nih sred sta va. Za spro vo e nje pro gra ma za du è na je Vla da Cr ne Go re. Di rekt na ko rist od pro jek ta ogle da se u slje de }em: a) sma nje nje tro {ko va ener gi je, a ti me po ve }a nje kon ku rent no sti ma lih i sred njih pred u ze }a, b) ob na vlja nje do tra ja le opre me i uvo e nje no vih, ~i stih teh - no lo gi ja, c) sma nje nje lo kal nog i glo - bal nog za ga e nja va zdu ha. So lar ni si ste mi za to plu vo du Ener gi ja sun ca se mo è pri - mje nji va ti u mno ge svr he. Jed na od njih je stva ra nje to - plo te. To je ono {to mi zo ve - mo sun ~e va ener gi ja. Ko ri - {}e njem so lar nih ko lek to ra sun ~e vo zra ~e nje se di rekt no pre tva ra u to plo tu, a ko ri {}e - nje so lar ne to plo te ima mno - ge pred no sti. To je ~ist, tih i po uz dan iz vor ener gi je. Uz to, ener gi ja sun ca je bes plat - na. Ko li ~i na fo sil nog go ri va ko je je nor mal no po treb no za za gri - ja va nje vo de se sma nju je, a sa mim tim sma nju je se i emi si ja {tet nih ga - so va. So lar ni ko lek tor je osnov ni dio ure a ja za ko ri {}e nje sun ~e ve ener gi je. Rav na asorp ci o na po vr {i - na omo gu }a va vr lo do bru asorp ci ju, ka ko di rekt nog, ta ko i di fu znog zra - ~e nja. Rav ni ko lek to ri se sa sto je od tan ke, rav ne, pra vo u ga o ne ku ti je sa tran spa rent nim po kri va ~em okre - nu tim ka sun cu. Ma le ci je vi idu kroz ku ti ju i no se fluid vo du ili mje {a - vi nu sa an ti fri zom ko ja se za gri je - va. Ci je vi su pri klju ~e ne za ap sor ber ko ji je obo jen u cr no da ap sor bu je to plo tu. Do zra ~e na sun ~e va ener gi - ja na ko lek tor gri je fluid ko ji stru ji Je dan od uslo va za pri klju - ~e nje EU je i ko ri {}e nje al - ter na tiv nih iz vo ra ener gi je Iz In for ma tiv nog bil te na CSO-a kroz ci je vi. Pra vil no di zaj ni ra ni i in sta li ra ni si ste mi sa sta kle nim ko lek tor skim po kri va ~em mo gu ra di ti i do 30 go - di na sa mi ni - mal nim odr à - v a n j e m. Naj ve }e u{te de u ener gi ji su u gri ja nju vo de, pa bi se za gri - ja na vo da mo gla ko ri sti ti za gri ja nje pro sto ri ja. Ne do sta tak su ve o ma vi - so ke ci je ne ta kvih si ste ma. Pre ma pro ra ~u ni ma, kom ple tan si stem za jed nu ku }u ko {tao bi ko li ko i ci je na ukup ne elek tri~ ne ener gi ja utro {e ne u pe ri o du od 3-5 go di na. S ob zi rom da je rad ovih si ste ma ga ran to van na naj ma nje 30 go di na, to zna ~i da bi se u{te dio no vac ulo èn za tih 25 go di na za elek tri~ nu ener gi ju. Po di - za nje kre di ta u ne koj od ba - na ka bio bi je - dan od na ~i na da se u da tom mo men tu obez bi je di no - vac ko ji bi se vre me nom i te ka ko is pla tio. Pro blem je u to me {to su vr - lo vi so ke ka - mat ne sto pe za ta kve kre di te i ne do volj no raz vi je na svi - jest o ener get skoj efi ka sno sti. U raz - vi je ni jim ze mlja ma je ovaj pro blem do ne kle ri je {en kroz sti mu la ci ju gra - a na u vi du npr. oslo ba a nja od ne - ke vr ste po re za i sli~ no, ali dr à va tre ba tek da do ne se sli ~an za kon ko ji bi po ve }ao svi jest gra a na o zna ~a ju ener get ske efi ka sno sti. Fo to na pon ski si ste mi na ka tu ni ma u Cr noj Go ri Kao vid prob nog po ku {a ja ko ri - {}e nja al ter na tiv nih iz vo ra ener gi je, na ne ko li ko ka tu na u sje ver nim kra - je vi ma Cr ne Go re po sta vlje ni su fo - to na pon ski si ste mi sa re gu la to ri ma pu nje nja aku mu la to ra, ta ko da su to po sta li elek tron ski ne za vi sni objek - ti. Ova mje sta su iza bra na zbog to - Pri ru~ ni ci za prak ti~ nu na sta vu iz Elek tro ni ke i Ener ge ti ke U okvi ru pro jek ta Re for ma stru~ nog obra - zo va nja u prav cu una pre e nja za po {lja va - nja ko ji spro vo de MPIN Cr ne Go re, CSO i GTZ, ura e ni su pri ru~ ni ci za prak ti~ nu na - sta vu iz pod ru~ ja ra da Elek tro teh ni ka: Pri - ru~ nik za prak ti~ nu na sta vu i la bo ra to rij - ske vje `be - Elek tro ni ka i Pri ru~ nik za prak ti~ nu na sta vu Ener ge ti ka, ~i ji su auto - ri na stav ni ci D. Du blje vi} i M. Dra {ko vi} iz SS[ Nik {i}. Pri ru~ ni ci sa dr è ve li ki broj rad nih li sto - va i pri mje ra, ko ji }e na stav ni ci ma/ama pred - sta vlja ti ve li ku po mo} u re a li za ci ji za htjev - nih ci lje va iz pred me ta Prak ti~ na na sta va. ga {to je do ka tu na ote àn do vod elek tri~ ne ener gi je, a agre ga ti se ne pre po ru ~u ju zbog vi so ke ci je ne, bu - ke i ve li kog za ga i va nja oko li ne usled ko ri {}e nja go ri va. Ta kav si - stem je ko {tao oko 500 evra, mo gao je i da se na do gra di i za do vo lja vao je osnov ne po tre be po tro {a ~a. Ja ~i - na elek tri~ ne stru je ko ju do bi ja mo od Sun ca iz no si 12V i sa svim je do - volj na za obez bje i va nje ener gi je za dvi je si ja li ce i tri uti~ ni ce. Pred nost je {to su ova kvi si ste mi mo bil ni i do stup ni 24h dnev no. Ne mo gu se ko ri sti ti za gri ja nje, za to {to bi tre - ba lo pre tvo ri ti jed no smjer nu stru ju u na iz mje ni~ nu, tj. do bi ja li bi od 12V, 220V, pa bi ta kvi si ste mi pu no ko {ta li. Do sa da {nja grad nja obje ka ta po - ka za la se ener get ski ja ko ne e fi ka - snom. Objek ti su go li, tj. ko - ri ste se jef ti ni ji ma te ri ja li, sa ma lom de blji nom zi do va i lo - {om fa sa dom, ve li kim pro zo ri - ma i sl.po red di rekt nog, zra ~e - nje mo è bi ti i di fu zno i re flek to va no. Pre ma to me, tvrd nje ko je go vo re da u sje - ver ni jim kra je vi ma, gdje su ni - ske tem pe ra tu re i ve li ke pa - da vi ne, ni je mo gu }e ugra di ti ko lek to re ko ji bi bi li u pot pu - no sti efi ka sni, ni su ta~ ne, jer se zra ~e nje mo è od bi ja ti i od sni - jeg. Pro sje~ no zra ~e nje Sun ca po m2 iz no si 1500 kw/h. Pre - ma pro ra ~u ni ma, Sun ce da je pu ta vi {e ener gi je ne go {to je ukup na po tro {nja. Ener get ska efi ka snost kroz po bolj {a nje po sto je }ih si ste ma Osim ko ri {}e nja so lar nih si ste ma za to plu vo du, u tre nut nim uslo vi ma ì vo ta i ra da, mo gu }e je kroz sa svim jed no stav na re {e nja omo gu }i ti po - bolj {a nje po sto je }ih si ste ma i do - pri ni je ti po ve }a nju ener get ske efi ka - sno sti u dr à vi. Po sto ji vi {e mo gu} no sti za ener get sku efi ka snost ko je pru à ju vi sok ste pen po vra }a - ja ma lim i sred njim pred u ze }i ma: po bolj {a nje par nih si ste ma, re ku - pe ra ci ja to plo te, po bolj {a nje si ste ma kom pa ra tiv nog va zdu ha, vi so ko efi - ka sno osvje tlje nje i kon tro la, una - pre e nje mo to ra i po go na, po bolj {a - nje fak to ra sna ge, po bolj {a nje izo la ci je na zgra da ma, za mje na go - ri va (si ste ma gri ja nja) i auto ma ti za - ci ja - kon tro la. Vi so ko efi ka sni mo to ri i ele kri~ ni po go ni pro mje nji ve br zi ne si gur no nu de mo gu} nost zna ~aj ne u{te de ener gi je, po go to vo u slu ~a ju ka da je vi so ko efi ka san mo tor dio elek - tri~ nog po go na pro mje nji ve br zi ne. Ini ci jal ne in ve sti ci je u ovu opre mu se u to ku ne ko li ko go di na vra }a ju kroz zna ~aj no ma nje ra ~u ne za elek - tri~ nu ener gi ju, sa kon stant no ve li - kim u{te da ma to kom ~i ta vog ì vot - nog vi je ka opre me. Po bolj {a nje omo ta ~a objek ta ugrad njom bo lje izo la ci je, kao i za mje nom pro zo ra i vra ta u od no su na ve} po sto je }e, pred sta vlja naj jed no stav ni ji i naj e - fi ka sni ji na ~in da se u{te di ener gi - ja i no vac. Na ovaj je na ~in mo gu }e pre po lo vi ti utro {ak ener gi je po treb - ne u pro ce su gri ja nja i hla e nja objek ta. Ne ke ana li ze po ka zu ju da je eko nom ski op ti mum izo la ci je ne - gdje u op se gu od 5 do 10 cm. Pro blem glo bal nog za gri ja va nja je usta no vio emi si ju CO2 kao je dan od osnov nih kri te ri ju ma u pro cje ni ja ~i ne uti ca ja ne kog go ri va na oko - li nu. Krat ko traj no zra ~e nje ko je do - la zi sa Sun ca CO2 pro pu {ta, dok du - go traj no zra ~e nje Ze mlja ne pro pu {ta. Epi log ovog pro ce sa je ener get ski de ba lans Ze mlje: vi {e ener gi je do la zi na Ze mlju ne go {to od la zi, pa se Ze mlja za gri ja va na glo bal nom ni vou. Ta ko se is po sta vi - lo da je CO2 ko ji je do {ao u at mos - fe ru sa go ri je va njem fo - sil nih go ri va, osnov ni uzrok glo bal nog za gri ja - va nja. Emi si ja CO2 pri sa go ri ja va nju uglja da - le ko je ve }a od one ko ja se oslo ba a sa go ri je va - njem lo` ulja ili ga sa. Sa - go ri je va njem dr ve ta oslo ba a se ugljen di ok - sid, ali je ko li ~i na oslo bo - e nog CO2 jed na ka ko - li ~i ni ko ju dr ve }e to kom svog raz vo ja uzi ma iz at - mos fe re. Ta ko je us po - sta vljen ne u tra lan CO2 bi lans. No vi pro pi si o spre ~a va nju za ga e nja ko je iza zi va lo` ulje ve} su na sce ni. Gri ja nje na stru ju ima kao po slje di - cu naj ve }u emi si ju CO2 u oko li nu, ve }u ne go {to emi tu je bi lo ko je dru go go ri vo. Ana li za po ka zu - je da te~ ni naft ni gas (TNG) u ovom tre nut ku pred sta vlja naj e ko no mi~ - ni ju al ter na ti vu lo` ulju i elek tri~ - noj ener gi ji. Od nje go ve pr ve upo tre - be do da nas, ni je za bi lje èn ni je dan in ci dent ko ji se ve zu je za za ga e - nje. Ka da je ri je~ o naft nim de ri va - ti ma, ne ma go di ne ka da se ne do go - di ne ki in ci dent ve zan za za ga e nje. Isti na je da je TNG ve o ma za pa lji va sup stan ca, ali do sa da {nje is ku stvo u in du stri ji i do ma }in stvi ma po ka zu - je da je to jed no od naj si gur ni jih da - nas po sto je }ih go ri va, a ujed no jed - no od naj ~i sti jih go ri va u smi slu emi si je ugljen di ok si da u at mos fe ru. Vo de }i ra ~u na o kon tro li i auto - ma ti za ci ji mo è mo po bolj {a ti ener - get sku efi ka snost u mno gim obla sti - ma. Si ste mi ener get ske efi ka sno sti ne bi ni mo gli da funk ci o ni {u bez mo der ne kon tro le i auto ma ti za ci je. Pr vi ko rak ko ji bez ve li kih ula ga nja mo è mo na pra vi ti, bio bi upo tre ba jed no stav nih kon trol nih sklo po va kao {to su ter mo sta ti, taj me ri, ven - ti li itd. Slje de }i ko rak je pre la zak na mo der ni je si ste me kon tro le. Ener get ska efi ka snost kod osvje tlje nja Osvje tlje nje di rekt no uti ~e na na{ bu dèt. Do sti è oko 35% ko mer - ci jal ne po tro {nje, a ne gdje i oko 60%. U mno gim slu ~a je vi ma, osvje tlje nje je naj po god ni ji re surs za una pre e nje ener get ske efi ka sno sti i to bez zna ~aj nih fi nan sij skih ula - ga nja. Nje gov po zi ti van uti caj is po - lja va se u mno gim seg men ti ma: po - zi tiv no uti ~e na zdra vlje, mo ral, bez bjed nost, stan dard, pro duk tiv - nost. Ono {to sva ko od nas mo è u~i - ni ti je slje de }e: kad god je mo gu }e ko ri sti ti pri rod no osvje tlje nje pro - sto ri ja, is klju ~i va ti osvje tlje nje u pro sto ri ji u ko joj tre nut no ne bo - ra vi mo, is klju ~i va ti osvje tlje nje u bli zi ni pro zo ra gdje je ni vo pri rod - ne svje tlo sti do vo ljan, upo tre blja - va ti vre men ske pre ki da ~e u kon - tro li osvje tlje nja, upo tre blja va ti sen zo re kre ta nja za uklju ~i ve nje i is klju ~e nje osvje tlje nja u pro sto ri - ja ma u ko ji ma ne bo ra vi mo kon - stant no, upo tre blja va ti si ja li ce ma - nje po tro {nje. Po zi tiv na is ku stva Fran cu zi su na cr no gor skom pri - mor ju na pra vi li ku }u sa so lar nim si ste mom od 1,75kW. Ta kav si stem je ko {tao evra. Me u tim, ma {i ne za ve{ i su e su ko ri sti le ve} za gri ja nu vo du iz ko lek to ra, ta ko da ni su mo ra le vr {i ti pret hod - no za gri ja va nje. Je di no je ko ri {}en {po ret na plin. Fraj burg, grad na ju gu Nje ma ~e, je dan je od gra do va ko ji je u po gle - du ener get ske efi ka sno sti naj vi {e od ma kao. Ima ju ve li ki broj vje tre - nja ~a ko je pro iz vo de sna gom vje tra elek tri~ nu ener gi ju. Ta ko e je po - sta vljen ve li ki broj so lar nih si ste - ma. Je dan od uslo va za pri klju ~e nje EU je i ko ri {}e nje al ter na tiv nih iz - vo ra ener gi je u iz no su od 12% do go di ne, za tim 20% do go di ne, da bi kraj nji cilj bio 50% do go di ne. Po tro {nja elek tri~ - ne ener gi je po gla vi sta - nov ni ka je pro sje~ no 5 pu - ta ve }a u Cr noj Go ri ne go u ze mlja ma EU. Ta ko e se, pre ma nji ho vim stan dar - di ma, mo ra ju gra di ti objek ti ko ji bi po red ko ri - {}e nja al ter na tiv nih vi do - va ener gi je mo ra li bi ti kon - struk tiv no iz ve de ni, ta ko da se gu bi ci ener gi je sve du na naj ma nju mo gu }u mje - ru. Na pri mjer, de blji na sti ro po ra za fa sa du mo ra iz no si ti od 10-12cm i sl. Pred vi a se ~ak da i po je din ci mo gu bi ti po vla {}e ni pro iz vo a ~i, ta ko {to bi vi {ak ener gi je, ko ji bi even tu al no ostva ri li, sla li pre ko mre è dru gim ener get skim si ste mi - ma. Po sto ja la bi i mo gu} nost da ener gi ju ko ju ste pro iz ve li da te mre ì dok ne bo ra vi te u ku }i, a za - tim da vam ista ko li ~i na ener gi je bu de vra }e na po va {em po vrat ku. Ta ko e se pred vi a iz grad nja ve li - kih so lar nih elek tra na, ka kve ve} po sto je u Sa ha ri (naj ve }a), Mon - go li ji, [pa ni ji... Raz voj ener get ske efi ka sno sti uslo vio bi i po ve }a nje bro ja rad nih mje sta. Bog dan Gru ji ~i}, III7

11 ELEKTROTEHNIKA Po zi tiv na is ku stva sa se mi na ra 11 Uklju ~i va nje u svi jet mo dre nih ko mu ni ka ci ja [TA JE ECDL/ICDL? ECDL/ICDL je in ter na ci o nal ni pro gram za obu ku i te sti - ra nje zna nja o in for ma ti~ kim teh no lo gi ja ma (In for ma tion Tec hno lo gi es-it). Pro gram se sa sto ji od se dam mo du la i na - kon uspje {nog po la ga nja is pi ta iz svih cje li na do bi ja se Euro - pean Com pu ter Dri ving Li cen ce - li cen ca ko ja je pri zna ta prak ti~ no u svim ze mlja ma Evrop ske uni je i mno gim dru gim ze mlja ma, ~la ni ca ma pro gra ma ICDL (In ter na ti o nal Com pu - ter Dri ving Li cen ce) - SAD, Ka na da, Austra li ja, Afri ke i azij ske ze mlje. ECDL pro gram omo gu }a va po la zni ci ma da do - ku men tu ju ni vo ste ~e nih zna nja o in for ma ci o nim teh no lo gi ja ma kroz se ri ju stan dar di zo va nih te sto va. Te sto vi se pri pre ma ju u ovla {}e nim cen tri ma i rje {a va ju se uz pri su - stvo i pod kon tro lom auto ri zo va nih ECDL is pi ti va ~a. Pro gram ECDL je da nas ve} pre ra stao u glo bal ni stan dard u kom pju - ter skom opi sme nja va nju. Do sa da je re gi stro va no pre ko tri mi - li o na po la zni ka u pre ko Test Cen ta ra. ECDL/ICDL je me u na rod no po znat kao op {te pri hva }e - no mje ri lo za kraj nje ko ri sni ke ra ~u nar skih vje {ti na. ECDL/ICDL po tvr u je da je onaj ko do bi je ser ti fi kat pot - pu no kom pe ten tan za ko ri {}e nje per so nal nog ra ~u na ra i op - {tih ra ~u nar skih apli ka ci ja i da po zna je su {tin ske IT kon cep - te. ECDL/ICDL na stav ni pro gram je je din stven po to me {to je osmi {ljen ta ko da bu de pot pu no ne za vi san od pro dav ~a. To pru à kan di da ti ma flek si bil nost i slo bo du u sti ca nju ovih vje {ti na i nji ho voj si gur noj pri mje ni u bi lo kom soft ver skom okru è nju, ~i je se ko ri {}e nje od njih mo è zah ti je va ti. ECDL/ICDL je test prak ti~ nih ve {ti na i spo sob no sti i sa sto ji se od se dam raz li ~i tih mo du la ko ji ob u hva ta ju ra ~u nar sku te - o ri ju i prak su. Mo dul 1 je te o rij ski test ra ~u nar skog zna nja na op {tem ni - vou, a Mo du li 2-7 su prak ti~ ni te sto vi: 1. Osno ve in for ma ci o nih teh no lo gi ja 2. Ko ri {}e nje ra ~u na ra i upra vlja nje da to te ka ma 3. Ob ra da tek sta 4. Ta be lar ne kal ku la ci je 5. Ba ze po da ta ka 6. Pre zen ta ci je 7. In for ma ci je i ko mu ni ka ci je U ~e mu je raz li ka me u ECDL ser ti fi ka ti ma? Po sto je 4 ni voa zna nja, za ko je se do bi ja od go va ra ju }i ECDL ser ti fi kat: 1. ECDL Start ser ti fi kat se do bi ja ka da se po lo è bi lo ko - ja 4 mo du la (is pi ta) po iz bo ru; 2. ECDL Co re ser ti fi kat se do bi ja ka da se po lo ì svih 7 mo du la (is pi ta); 3. ECDL Advan ced ser ti fi kat se do bi ja za po lo èn sva ki od na pred nih mo du la (3, 4, 5, 6) po seb no; 4. ECDL Ex pert ser ti fi kat se do bi ja ka da se po lo è sva ~e - ti ri Advan ced is pi ta Sva ki kan di dat mo è iza }i na is pit i bez pret hod ne obu ke, ako sma tra da je spre man za po la ga nje od go va ra ju }eg te sta. [ta ECDL li cen ca zna ~i za kan di da ta? Za go to vo sva ko rad no mje sto po treb no je po zna va nje ra - da na ra ~u na ru i po slo dav ci ve o ma ~e sto tra è do kaz o to me. Sa ECDL li cen com, me u na rod no pri zna tom di plo mom, vi bu - du }em po slo dav cu do ka zu je te da ste ospo so blje ni za ko ri {}e - nje ra ~u na ra. Po sje du ju }i me u na rod no pri zna tu ECDL li cen - cu, Va {a bu du }a (~ak i u ino stran stvu) ka ri je ra ne }e bi ti op te re }e na do ka zi va njem po zna va nja ra da na ra ~u na ru, pre - vo e njem i mu ko trp nim pro ce som no stri fi ka ci je di plo ma. Shva ti }e te osnov ne prin ci pe ra da na ra ~u na ri ma, a sa mim tim lak {e i br è }e te pri ma ti no va zna nja iz IT obla sti. Ovo je na - ro ~i to va `no ima ju }i u vi du ve o ma brz raz voj IT obla sti i ~e - ste pro mje ne i una pre e nja ko je da ju pro iz vo a ~i pro gra ma i ra ~u nar ske opre me. Po sje do va njem ECDL li cen ce, po sje du je te prak ti~ na zna - nja ko ja }e vam omo gu }i ti br ì i efi ka sni ji rad na ra ~u na ru, ka ko na po slu, ta ko i kod ku }e. Shva ti }e te zna ~aj uklju ~i va - nja u sa vre me nu in for ma ti~ ku eru i svi jet mo der nih ko mu ni - ka ci ja (In ter net, i sl.). Prof. Ra de Ter zi}, re gi o nal ni ICT kor di na tor PRI MJE NA DI GI TAL NIH SI STE MA UPRA VLJA NJA U NA STA VI U or ga ni za ci ji Nje ma~ kog dru {tva za teh ni~ ku sa rad - nju (GTZ-a) i Cen tra za stru~ no obra zo va nje (CSO), a u sklo pu pro jek ta Re for - ma stru~ nog obra zo va nja u prav cu una pre e nja za po {lja - va nja (GTZ-VET ), u Pla vu je od 06. do 10. ok to bra odr - àn dru gi po re du se mi nar usa vr {a va nja pro fe so ra i na - stav ni ka iz pod ru~ ja ra da Elek tro teh ni ka. Se mi nar je ob u hva tio pre da va ~e iz svih elek tro teh ni~ kih {ko la u Cr - noj Go ri. Pr va fa za je za vr {e - na po ~et kom te ku }e go di ne i ob u hva ti la je pri mje nu di - dak ti~ kih soft ve ra u na sta vi elek tro gru pe pred me ta. Ra - e no je u pro gra mu TI NA ko ji je je dan od ni za rad nih okru è nja u ko me se mo è cr - ta ti, po ve zi va ti i si mu li ra ti rad elek tron skih di gi tal nih ko la. Dru gi mo dul se zvao Di gi tal na elek tro ni ka i pro - gra mi ra no lo gi~ ko upra vlja nje sa LO - GO si ste mom u na sta vi, {to je bi - la i glav na te ma se mi na ra. Pro jek - to va ni su upra - vlja~ ki si ste mi sa di gi tal nim ko li ma sa po seb nim har - dver skim ure a - jem ko ji se zo ve LO GO. Po mo }u ovog ure a ja mo è se vr {i ti pro jek to - va nje i si mu la ci ja prak ti~ nih pro ble - ma, tj. iz ra da upra vlja~ kih di gi - tal nih sklo po va ko jim se vr {i npr. upra vlja nje osve - tlje njem u zgra da - ma, upra vlja nje lif tom, re gu - la ci ja ula ska i iz la ska auto mo bi la sa par kin ga, re - gu la ci ja u pro ce su pro iz vod - nje i sl. No vo sti iz svi je ta teh ni ke Svje do ci smo ~i nje ni ce da je teh no lo - gi ja u svim sfe ra ma i u sva kom po gle - du eks plo ziv no na pre do va la u po sljed - njih de se tak go di na. Po ne kad sko ro da ni smo u sta nju da ide mo u ko rak sa njom i pro pra ti mo ino va ci je na svim nje nim po lji ma. Do bi li smo mno go no - vih ure e ja, o ko ji ma do ne dav no ni - smo mo gli ni sa nja ti, a bez ko jih da nas Se mi nar je odr àn u Sred - njoj mje {o vi toj {ko li Be }o Ba {i} u Pla vu, ko ja se pred - sta vi la kao ve o ma do bar do - ma }in. [ko la im po nu je u sva - kom smi slu: ured na, ~i sta, rad na, sa tra di ci jom. Se mi - na ru je pri su stvo va lo vi {e od pe de set pre da va ~a stru~ nih pred me ta iz elek tro teh ni ke i ra ~u na ra. Se mi nar se od vi jao u pet rad nih da na i sa sto - jao se iz dva di je la. Pr vi dio od no sio se na pri mje nu pro gra ma TI NA, cr ta nje {e - ma i si mu la ci ju ra da za da - ta ka ko ji su se ba zi ra li na kon kret nim pro ble mi ma (si - stem upra vlja nja se ma fo rom na ras kr sni ci), {to je bi la si - ste ma ti za ci ja sa pr vog mo du - la. Ove ak tiv no sti su tra ja le dva da na i za vr {e ne su prak - ti~ nom iz ra dom kom bi na ci o - nih ko la na ma ta dor prob - nim plo ~a ma. Dru gi dio se od no sio na LO GO har dver i soft ver. De mon stra ci ja ovog pro gra ma bil nog si ste ma je Ni kon S1000 PJ ~u do teh ni ke ura e na na jed no stav nim pri - mje ri ma iz ~e ga se mo glo za - klju ~i ti da je to mo }an si stem ko jim se mo è ri je {i ti ve li ki broj kon kret nih za da ta ka iz Bu lo ve kom bi na tor ne lo gi ke i raz li ~i tih si ste ma upra vlja nja. Ovaj dio je za vr {en iz ra dom kon kret nog har dver skog i soft ver skog sklo - pa na za da tu te mu. Za da tak je ra en u gru pa ma ko je su re {a va le pro - blem ske si tu a ci je iz prak se. Pred stav ni ci gru pa su, zad - njeg da na, pre zen ta tiv no iz - la ga li svo je ra do ve. Do bi je na rje {e nja su bi la od ra e na ta ko da su pred sta vlja la gru pu na - stav nih ~a so va, tj. la bo ra to - ne bi smo mo gli da za mi sli mo ì vot. Raz voj ure a ja se or jen ti sao na si - stem sve-u-jed nom. Fir me sa da kom - bi nu ju dva ure a ja, sma nju ju ih i spa - ja ju u je dan. NI KON CO OL PIX S1000 PJ JE PR - VI DI GI TAL NI FO TO A PA RAT KO JI IMA PRO JEK TOR U SE BI. Ovaj ne vje ro vat ni ure aj ima spo sob - nost pro jek to va nja sli ka na do dva me - tra uda lje no sti, kao i mo gu} nost fo to gra - fi sa nja u re zo lu ci ji 4000 x 3000 (12 me - ga pik se la). Ure aj je iz ne na u ju }e lak sve ga 155 gra ma. Ovaj fo to a pa rat - pro jek tor je spoj naj - bo ljeg od Ni ko no vih ama ter skih fo to a pa - ra ta i pro jek to ra. Na su prot o~e ki va - nji ma, ci je na ure a - ja je sa svim pri klad - na, a iz no si 429 eura. Je zdi mir Lon ~ar, III4 rij ske vje `be ko je su u pot pu - no sti usmje re ne na u~e ni ka (od ana li ze uslo va do eva lu a - ci je), {to je bi la te ma pr vog mo du la. Sva ka {ko la do bi la je po set ala ta, LO GO har dver, od - go va ra ju }i in sta la ci o ni soft - ver za LO GO Soft Com fort V6.1 i set po mo} nih pro gra - ma za na sta vu ko ji ma se lak {e pre zen tu je na stav ni ~as ko ji je usmje ren ka ak - tiv no sti ma. Pla ni ra se tre }i i ~e tvr ti mo dul u slje de }oj ka len - dar skoj go di ni i od no si }e se na lo gi~ ko upra vlja - nje ra svje tom (ener get - ska sa bir ni ca) kao i pro jek to - va nje slo è nog me ha tro ni~ kog si ste ma ko je }e bi ti re a li zo va - no u kom bi na ci ji elek tro i ma - {in skih pre da va ~a. Skup, je dan od naj ve }ih te vr ste u na {oj ze - mlji, bio je ide al na pri li ka da se raz - mi je ne in for ma ci je ide je sa dru gim srod nim pre da va - ~i ma te o rij ske i prak ti~ ne na sta ve, kao i od go va ra ju }e me to de i na ~i ni ra - da na te o rij skim ~a so vi ma i ~a so vi - ma la bo ra to rij skih vje `bi. Ve li ki broj pre da va ~a ko ri sti elek tron ske pre - zen ta ci je za svo ja pre da va nja, a ne ke {ko le ko ri ste i ta - ble osje tlji ve na do - dir. Ta kva or ga ni - za ci ja na sta ve sa har dver skim i soft - ver skim no vi te ti ma u po lju di gi tal ne lo gi~ ke si mu la ci je zna ~i i po bolj {a nje kva li te ta na sta ve i od go vor za htje vi - ma no vog vre me na. Prof. Vla dan Avra mo vi}, dipl. in`. el. Je li COOLPIX S 1000PJ jednostavan za koriš}enje? 52 korisnika je odgovaralo na pitanja i ocjenjivalo proizvod na skali od 0 do 10. Ocjena je 10 /10, da je NIKON COOLPIX S 1000PJ vrlo razumljiv. Je li COOLPIX S 1000PJ tehni~ki isplativ i kvalitetan? 52 korisnika je odgovaralo na pita - nja i ocjenjivalo proizvod na skali od 0 do 10. Ocjena je 10 /10, da je NIKON COOLPIX S 1000PJ u svom domenu najbolji, nudi najbolji kvalitet i najve}i spektar mogu}nosti. Je li COOLPIX S 1000PJ pouzdan i ~vrst? 52 korisnika je odgovaralo na pita - nja i ocjenjivalo proizvod na skali od 0 do 10. Ocjena je 10 /10, da je NIKON COOLPIX S 1000PJ ~vrst proizvod koji }e trajati dugo vremena prije nego što se razbije. Je li COOLPIX S 1000PJ vrijedan uloènog novca? 52 korisnika je odgovaralo na pitanja i ocjenjivalo proizvod na skali od 0 do 10. Ocjena je 10/10, da NIKON COOLPIX S 1000PJ nije skup s obzirom na mogu}nosti koje nudi.

12 12 MA[INSTVO Za ni mlji vo sti iz svi je ta ma te ma ti ke BROJ π KROZ VIJE KO VE Naj vje ro vat ni je da ni je dan sim - bol u ma te ma ti ci ni je iza zvao to li ko zna ti è lje i ~u e nja kao broj π. Gr~ - ko slo vo π ko ri sti se u ma te ma ti ci kao sim bol ko jim obi lje à va mo od - nos iz me u obi ma kru ga i nje go vog pre~ ni ka. Ako po gle da mo una zad, kroz vi je ko ve, te {ko je od re di ti gra - ni cu od ko je po ~i nje po mi nja nje ove kon stan te. î nje ni ca da je od nos obi ma kru ga i pre~ ni ka kru ga kon - stan tan, bi la je po zna ta to li ko du go da je to ne mo gu }e pra ti ti. Me u tim, jed no je si gur no - to li ko an ga ò va - nja, tru da, ener gi je i vo lje, go to vo da ni je dan ma te ma tic ki pro blem (izum) ni je iz ma mio iz lju di. Ovom mi ste ri jom ba vi li su se svi ve }i umo vi, ona je u~e stvo va la u iz grad - nji isto ri je ma te ma ti ke, od vre me na sta rih Gr ka i pri je, pa sve do da na - {njih da na, ka da je po ja va ra ~u na - ra ba ci la u sje nu mno ge dru ge ma - te ma ti~ ke ne do u mi ce. Pri ~a o bro ju π po ka za la se kao naj pro fe si o nal ni ja, naj o zbilj ni ja stra na ma te ma ti ke. Iz ne na u je iz ra - zi to ve lik broj po tvr e nih ma te ma - ti~ kih ve li ~i na ko je su di rekt no ili in - di rekt no po ve za ne sa ovim bro jem. Ta ko je vre me nom π po stao dio ljud - ske kul tu re i obra zov ne mo }i. Vri je - me o ko me go vo ri mo mje ri se sa pre - ko go di na. Ako po ku {a mo da pra ti mo iz ra ~u na va nje ovog bro - ja kroz vri je me, u stva ri }e mo se ba - vi ti isto ri jom ma te ma ti ke. Vi je ko vi ma su ma te ma ti ~a ri po - ku {a va li da ta~ no, do po sljed nje de - ci ma le, iz ra ~u na ju broj π. Sa da zna - mo da taj broj ne mo è ta~ no da se iz ra ~u na i to ne zbog ne mo gu} no sti da na {njih ra ~u na ra, ve} zbog po - seb ne oso bi ne ovog bro ja. Ali ipak tr ka za nje go vim de ci ma la ma se na sta vlja, ~ak iako je po zna to da sa re la tiv no ma lo de ci ma la mo è mo iz - ra ~u na ti obi me gi gant skih kru go - va, npr. po lu pre~ ni ka uda lje no sti Ze mlja - Sun ce. I po red no vih sa zna - nja o ovom bro ju, ko ja su raz ot kri - la sve nje go ve taj ne, sjen ka za bo ra - va ni je ga pre kri la. Da kle, π jos uvek pli je ni svo jom sna gom i kao da pr - ko si lju di ma i vre me nu. BI BLIJ SKA VRI JED NOST BRO JA π I sa li mo re, de set la ka ta od jed - ne ivi ce do dru ge: to je bi lo sa svih stra na oko nje ga, i nje go va vi si na je bi la pet la ka ta: a una o ko lo mu bje se 30 la ka ta. (I Car 7. 23) Ovo su ma nje po zna ti sti ho vi, ci - ti ra ni iz Bi bli je, na osno vu ko jih ja - sno mo è mo vi dje ti da se za vri jed - nost π uzi ma broj 3. Na li sti de talj nih opi sa ve li kog hra ma So lo mo na, iz - gra e nog oko 950 go di ne pri je no ve ere ta ko e se po ja vlju je π=3. To, na - rav no, ni je sa svim ta~ na vri jed nost i ni je ~ak ni mno go ta~ na za vri je me u ko me je za pi sa na, jer su u to vri - je me Egip }a ni i Me so po tam ci ve} zna li da π ima vri jed nost od 25/8=3.125 i 10= EGIP ]A NI Naj ra ni je vri jed no sti π, uklju }u ju - }i bi blij sku vri jed nost tri, su sko - ro si gur no do bi je ne pu tem mje re - nja. Iz sa ~u va nih pa pi ru sa sa zna je mo da su u Egi pa tu ima li raz vi je ne si ste me za ra ~u na nje i od - go va ra ju }u sim bo li ku i da su vje {to ba ra ta li raz lom ci ma. Naj po zna ti ji sa ~u va ni pa pi rus, ta ko zva ni Rhind papyrus, od no sno Rin dov pa pi rus (pri ka zan na fo to gra fi ji), po ti ~e iz ot pri li ke go di ne pri je no ve ere i on po ka zu je da su Egip }a ni pri li - kom ra ~u na nja po vr {i na i za pre mi - na ob lih fi gu ra ko ri sti li za broj π aprok si ma ci ju 4(8/9)2=3.16. Pi sar Ah mes je na pi sao: Odu zmi te 1/9 pre~ ni ka, a nad ostat kom kon stru - i {i te kva drat, on }e ima ti istu po vr - {i nu kao krug. U Ah me so vom pa pi ru su za π je iz ra ~u na ta pri bli `na vri jed nost sa gre {kom na dru goj de ci ma li: Ah mes je za so bom osta vio svi tak dug oko pet me ta ra ko ji pred sta vlja naj sta ri ju ma te ma ti~ ku ras pra vu pro na e nu do da nas. Ovaj spis pre u zi ma sta ri ji pa pi rus pi san oko go di ne pri je no ve ere. Pa pi rus je ot kri ven u 19. ve ku u hra mu u kom je sa hra njen Ram zes. MA TE MA TI Â RI IZ IN DI JE Sta ro in dij sko dje lo Sal va su tri iz - la è ma te ma ti~ ka pra vi la do ko jih se do {lo u to vri je me. Tu se na la ze ne - ke in te re sant ne aprok si ma ci je po - mo }u osnov nih raz lo ma ka, kao {to je (u na {oj sim bo li ci): π = 4*(1-1/8 + 1/(8*29) 1/(8*29*6)+ 1/(8*29*6**))2 = 18*93-2* 2) = 3,0888 Po me ni mo re zul ta te ko je su do bi li ma te ma ti ~a ri iz In di je. Ba ud ha ja - na je uzeo 49/16 kao vri jed nost π, a Ari ab ha ta (oko 530 go di ne) 62832/20000 {to je jed na ko On je po ka zao da ako je a stra na pra vil nog po li go na od n stra na upi - sa nog u krug je di ni~ nog pre~ ni ka, i b stra na pra vil nog po li go na od 2n stra na upi sa nog u isti krug, ta da je b 2 =1/2-(1/2)*(1-a 2 ) 1/2. Po la ze }i od stra ne upi sa nog pra vil nog {e sto u - ga o ni ka, on je na {ao stra ne po li go - na od 12, 24, 48, 96, 192 i 384 stra - ne. Obim po sled njeg je , oda kle je do bi je na na ve de na aprok - si ma ci ja. Brah ma gup ta je dao 10, {to je jed na ko 3, Do te vri - jed no sti je do {ao upi su ju }i i opi su - ju }i u krug pre~ ni ka 1 pra vil ne po - li go ne ko ji ima ju 12, 24, 48 i 96 stra ni ca i za klju ~io je da ka ko bi se broj stra ni ca po ve }a vao ta ko bi se obim pri bli à vao 10. STA RI GR CI - AR HI MED Pr ve te o ret ske kal ku la ci je po svoj pri li ci na pra vio je Ar hi med sa Si ra - ku ze ( pre n.e.). On je do bio pri bli `no da je 223/71 < π < 22/7. Ako uzme mo arit mr ti~ ku sre di - nu nje go vih dve ju gra ni ca do bi }e mo , da kle gre {ku od Pri je ne go iz ne se mo ka ko je Ar hi - med do {ao do svog ra ~u na, pri mi je - ti }e mo da je sta rim Gr ci ma bi lo po - zna to da se po ve }a va ju }i broj stra ni ca upi sa nih i opi sa nih mno - go u glo va u i oko da tog kru ga i iz ra - ~u na va njem nji ho vih obi ma do bi - ja mo vri jed no sti ko je se pri bli à va ju vri jed no sti obi ma kru ga sa do nje, od no sno gor nje stra - ne. Ar hi med je jo{ znao, ono {to mno gi lju di iz tog vre me na ni su, da π ni je jed na ko 22/7, i ni je imao di le - me da tre ba ot kri ti pra vu vri jed - nost. Ova ko je gla sio Ar hi me dov ar gu - ment (do kaz): Po sma traj mo krug po lu pre~ ni ka 1, u ko ji }e mo upi sa ti pra vi lan po - li gon sa 3*2 n-1 stra ni ca, sa po lu o - bi mom bn, i opi sa ni po li gon sa 3*2 n-1 stra ni ca, sa po lu o bi mom an. Slu ~aj kad je n=2 na la zi se na fo to gra fi ji sa de sne stra ne. Efe kat ove pro ce du - re je bio for mi ra nje jed nog ra stu - }eg ni za b1, b2, b3,... i jed nog opa da ju }eg a 1, a 2, a 3,... s tim {to je za oba ni za gra ni ca(li - mes) π. Ko ri ste }i tri go no me trij sku no ta ci - ju, mo è mo vi dje ti da su nam po lu - o bi mi da ti sa an = K tg(p/k), bn = K sin(p/k), gde je K = 3*2 n-1. Isto tako, imamo da je a n+1 = 2K t g( π/2 K), b n+1 = 2K sin(π/2k), i uz vrlo jednostav an trigonom - etrijski ra~un moèmo pokazati da je: (1)... (1/an + 1 /b n) = 2/an+1 (2 )... an+1b n = (bn+ 1) 2. Arhimed je po~eo od a 1 = 3 tan(p/3) = 33 i b 1 = 3 sin(p/3) = 33 /2, ra ~un ao je a 2 ko riste }i ( 1), onda b 2 kori st e}i (2 ), zatim a3 kori st e}i (1), poto m b3 k oris te}i (2 ), i tako s ve dok nije iz ra~unao a 6 i b 6. Njeg o v zakl ju~ak je bio b 6 < π < a 6. Veo ma je va` no n aglas iti da j e k - oris}en je trigo nometrij e ov dje vrlo neistorijski, naime Arhimed nije ima o pomo} al gebar ski h i trigon - om etrijsk ih nota cija i mora o j e da izve de (1) i (2 ) ~i stim geome trijskim s redstvima. Osim toga, on ~ak nije im ao pomo} ni od dan a {nj e notacij e pu tem decimalni h brojeva, tako da ra ~u na nje a6 i b 6 iz ( 1) i ( 2) bio je, be z sumnje, totalno ne triv ijalan zadatak. Dak le, bilo je to izv anreda n podvig i za di vljenje je. Ma{ta uma ko ji je spr oveo o vaj r a~ un nije za ~udjen je da s e on zaustavio na p - oligonu sa 96 stran ica, ve} se treba zapitati ka k o je d ospio tako dale ko. Prema njeg o voj èl ji, na nadgrobnoj plo~i su mu ureza na dv a geom - etrijska ti jela, lopta i valjak. Ar hi med je zasluàn za p rv e d - vije de cimale bro ja pi koje, vj ero - vatno, svi znaju: π 3,14 LUDOLF OV BROJ Lud ol ph va n Ce ul en ro en je godine u Hildsh ei mu, Njema~ka, a u mr o je u Le jd - en u, Holand ij a. Post ao j e slava n zbog njegovog i zra~unavanja broja π sa 35 de cimalnih mjesta, do koga je do{ao koriste}i po ligon sa 2 62 s - tranic a. Proveo je ve }i dio sv og ìv - ot a r a~una ju }i π i z ato ne ~u di istorijsk i pod at ak d a je 3 5 decimala broja π u gravira no na njegov oj nadgrob noj plo ~i u cr kv i St. P eter s Churc h u Laj denu. Po znato je da je u Njem a~ - ko j broj π dugo z van Ludolfo v broj, upravo njemu u ~ast. WALLIS Evro pska r ene sansa do vod i do novo g pogled a na cio no vi matemati~i svijet. Kao jedan od prvih efekata ovog ponovno g bu nja, jeste svaka ko pojavl jiv anje matemati cke formule za π. Jedna od naj ran ijih bila je Wall is-ova f or mu - la, ko jo m j e on u tv rd io da se br oj π mo è p ri bli`no predstav it i pom o}u besk ra jnog proi zvoda. 2/ p = (1*3*3 * 5* 5*7 *....)/( 2*2 - *4*4*6*6 *...) J ohn W al lis je ro en godi ne u A sho rdu, K en t u Engles koj, a u mr o je u Oksfor du. U svojoj knjiz i A ri tmetik a beskona~n ih veli~ in a (Arit hm etica inf in itorum ) (1656 ), izm e u ostalog, ob javio je go re pomenu tu f ormulu za broj π. Ova j profe so r geomet ri je na Oksfor du u s - vojoj kn jizi po~i nj e da p rimjenjuje u mjesto anti~ke geometrij e, novu a nt imetiku (alge br u). Wallis j e bio prv i matema ti~ar kom e j e uspjelo da alg ebra p re ra ste u ana li zu. Otkrio metod r a~unanja vrijed nosti π p ron - al aze}i povr{inu kvad ranta kr uga. Neka sv jed o~enja gov or e da je sl i~ - an m etod kori{}en u Japanu kraj em 17. vijek a. Kvadran t ka o dio kr uga ima povr{inu od π/4. Nalaze}i tu povr{in u, moè s e do}i do v rij ednosti π. U moderno m matem ati ~k om izraàvan ju, ono na ~emu je Wallis rad io bi izgled al o ov ako: Dakle, Wal lis j e kori{}enjem i - ndukcije i int er polacij e do{ao do onoga {t o je poznato po d nazi vo m: Wallisov a formula. Wa ll isova fo rmula j e ne obi~n a po tome { to je pr va pre ds ta vila π ka o besko na ~a n br oj, a pri to m ne kori - stiv{i i ra ciona lne brojev e, k ao kva - dr tni korijen. Jedna od naj poznatijih form ula za br oj p t ako e j e dio evropske renesanse, a glasi (*).p /4 = 1-1/3 + 1/5-1/ Ova for mula se ~ esto pripi suje Leibni z- u, ma da je neki pr ip isuju i {kotskom ma te mati~ aru Ja mes Gre - gory. T re ba da kaèmo ne{t o i o porij - eklu za pi sa π. A za{to ba{ π? Zato { to je t o po~e tno slovo gr~ ke rij e~i περιφέρεια {to zn a~i obod, a matem ati ~k i ob im (duì na ) kru`n e lini je. Za ob i~n o ra~ un anj e s bro je m p, sa sv im je do v oljno upamt iti prve dvije d ecimale ( 3, 14 ), a za t a~niji ra~un prve ~ et iri dec im ale (3,14 16 ; za posljednju cifru uzimamo 6 u - me sto 5, za to {to z a ovom dol azi cif - ra ve}a od 5). Za ni mljivo je da su na engleskom go vornom podru~ju napravili {aljivu re~enicu koja sluì da se zapamti redoslijed brojeva u zapisu π. Naime broj slova u svakoj rije~i ove re~enice ozna~ava broj na toj poziciji u zapisu vrijednosti π. How I want a drink, alcoholic of course, after the heavy lectures involving quantum mechanics. All of thy geometry, Herr Planck, is fa irly hard...: BROJ π U ERI KOM PJU TE RA Sim bo li~ ni ma te ma ti~ ki pro gra mi kao sto su Ma ple ili Mat he ma ti ca mo gu da iz ra ~u na ju de ci ma - la bro ja π u mo men tu, i jos de ci ma la u to ku no }i (rang za vi si od plat for me ko ju po sje du je sam ra ~u nar). Mo gu }e je pro na }i za pis od 1,25 mi li o na de ci ma la bro ja p pre ko saj - ta (anonymo us ftp) wu ar chi - ve.wustl.edu, u faj lu pi.doc.z i pi.dat.z ko ji se na la ze u pod di rek - to ri ju mu doc/misc/pi. Bra ca Chud - novsky iz Nju Jor ka su iz ra ~u na li 2 bi li o na de ci ma la bro ja p na ku} nom (ho me brew) ra ~u na ru. Tre nut ni re kord u bro ju iz ra ~u na - tih de ci ma la dje lo je Yasu ma sa Ka - na da i Da i su ke Ta ka has hi sa Uni - ver zi te ta u To ki ju. Re~ je o 206 bi li o na de ci ma la π (206,158,430,000 de ci mal nih mje sta). Evo jo{ jed na za ni mlji vost ve za na za broj π. 707 de ci ma la je is pi sa na na fri zu okru - gle so be, po sve }e ne bro ju π, u Pa la ti ot kri }a u Pa ri zu. Pa la ta je bi la sa - zi da na za ve li ku Svjet sku iz lo `bu go di ne, ba{ ka da je po dig nut i Aj fe lov to ranj. Pri pre mi li: ~la no vi ma te ma ti~ ke sek ci je Sred nje stru~ ne {ko le

13 MA[INSTVO 13 In for ma ti~ ko-teh ni~ ka opre mlje nost ka bi ne ta na obra zov nom pro fi lu ma {in stvo i ob ra da me ta la NU ME RI^ KI (CNC) STRUG No vi obra zov ni pro fil u Sred njoj stru~ noj {ko li AUTO ME HA TRO NI ÂR ZA NI MA NJE BU DU] NO STI [kol ske 2010/11. go di ne u Sred nju stru~ nu {ko lu se upi - sa la pr va ge ne ra ci ja u~e ni ka ko ja se obra zu je na obra zov - nom pro fi lu, pot pu no no vom na ovom pod ru~ ju - auto me - ha tro ni ~a ri. Auto me ha tro ni - ~ar je za ni ma nje no ve ge ne ra - ci je, a nje go vo uvo e nje u obra zov ni si stem stru~ nih {ko la na met nu le su po tre be tr ì {ta ra da. Kao sa svim nov, a uz to i iz u zet no ozbi ljan obra zov ni pro fil, on ob je di - nju je na stav ne sa dr à je tri pod ru~ ja ra da: elek tro ni ke, sa o bra }a ja i ma {in stva. Sto - ga je lo gi~ no da je kao ta kav, ovaj obra zov ni pro fil pri ma - mljiv za one u~e ni ke ko ji su sa so lid nim uspje hom za vr - {i li osnov nu {ko lu, pod jed na - ko za one ko ji o~e ku ju br zo i la ko za po sle nje na kon sred nje {ko le, kao i one ko ji pla ni ra - ju na sta vak {ko lo va nja na bi - lo kom teh ni~ kom fa kul te tu. Ve} sam nje gov na ziv : auto + me ha ni ka + elek tro ni ka (auto me ha tro ni ka), upu }u je da je ri je~ o za ni ma nju bu - du} no sti, za ni ma nju ~i ja zna - nja pod ra zu mi je va ju kom bi - na ci ju zna nja iz raz li ~i tih obla sti na u ke i teh ni ke. Kao ta kvo, ovo za ni ma nje pred sta vlja iza zov, ka ko za u~e ni ke, ta ko i za pre da va ~e. U ci lju {to uspje {ni je pri pre - me na stav nog ka dra za kva - li tet no iz vo e nje na stav nog pro ce sa na ovom obra zov nom pro fi lu, pla ni ran je se ri jal se - mi na ra za pre da va ~e. Pr vi u ni zu se mi na ra je odr àn u ok - to bru go di ne, a o~e ku - je se da }e u na red nom pe ri - o du bi ti jo{ se mi na ra iz obla sti me ha tro ni ke. Po tre - be tr ì {ta ra da na me }u po - tre bu za no vim za ni ma nji ma, a auto me ha tro ni ka je sa svim si gur no za ni ma nje bu du }ih ge ne ra ci ja. Auto mo bi li no - vih ge ne ra ci ja ima ju ugra e - ne ra ~u na re, pa je i kom pju - ter ska di jag no sti ka auto mo bi la ne mi no van pra ti - lac teh ni~ kog na pret ka. Di - jag no sti ka ob u hva ta: de tek ci - ju kva ra, ta be lar ni i gra fi~ ki pro ra ~un, iz bor od go va ra ju - }eg di je la za za mje nu, kao i sam po stu pak za mje ne. Opre ma nje ka bi ne ta i la - bo ra to ri ja u Sred njoj stru~ noj {ko li u Plje vlji ma omo gu }e no je sa rad njom ove {ko le sa nje - ma~ kom or ga ni za ci jom GTZ. U ne ko li ko pro te klih go di na, GTZ je omo gu }io opre ma nje ni za u~i o ni ca i ka bi ne ta za raz li ~i te obra zov ne pro fi le, a za hva lju ju }i nji ho vom an ga - ò va nju opre mlje na je la bo ra - to ri ja i za ovaj obra zov ni pro - fil. La bo ra to ri ja opre mlje na za ovaj smjer sa dr ì : Elek tro me ha ni~ ku di za li - cu - 3,2 t, Kom pre sor l, Uni ver zal ni di jag no sti~ ki apa rat sa raz li ~i tim kom - ple ti ma ka blo va sa ra ~u - na rom i od go va ra ju }im soft ve rom za di jag no sti ku ESI-TRO NIC, Po kret na ko li ca sa kom - plet nim ala tom, Mje ra ~i pri ti ska ulja, go ri - va i ko~ ni ca Mo tor ski te ster ko ji sa dr ì: Mjer ni mo dul Ra ~u nar sa OS WIN XP 19 mo ni tor [tam pa~ Mi{ i ta sta tu ru Si stem ski soft ver SYSTEM SOFT Ure aj za kon tro lu aku - mu la to ra, Ure aj za pro vje ru svje ta - la na auto mo bi lu sa mje ra - ~em ja ~i ne stru je, Po su da za pri hvat sta rog ulja, Te ster ko ~i o ne te~ no sti, Od go va ra ju }a li te ra tu ra i ka ta lo zi sa pra te }im CDovi ma itd. U to ku su pri pre me za kom plet no opre ma nje la bo - ra to ri je za auto me ha tro ni ~a - re. Sva na ve de na opre ma bi - }e u sa sta vu [ko le. Za hva lju ju }i ovim kva li tet - nim pri pre ma ma, o~e ku je se da }e i u~e ni ci ovog obra zov - nog pro fi la do bi ti kva li tet na zna nja, ko ja }e im omo gu }i ti us pje {an put u bu du} nost. Vla dan Avra mo vi} i Vi dak Vu ko vi} Zablude o astrologiji Horoskopi, gledanje u zvijezde, proricanje sudbine na osnovu poloàja nebeskih tijela... postali su dio na{e svakodnevice. Dnevna i nedjeljna {tampa preplavljena je horoskopima, a astrolozi, razni tarot majstori i sli~ni kvazinau~nici, zauzimaju dobar dio televizijskog programa. [ta vi{e, takvi i sli~ni televizijski programi ili novinski ~lanci privla~e pa`nju publike u mnogo ve}oj mjeri nego bilo {ta drugo. Sve se vi{e o astrologiji govori kao o nauci. Zbog toga je neophopdno obratiti pa`nju na nau~nu (ne)osnovanost ~itave ove pri~e. NELOGI^NOST u astrolo{kom proricanju sudbine prvo je {to upada u o~i. Jasno je, svaka nauka polazi od logike. Me utim, upitate li bilo kog astologa da vam logi~ki objasni kako astrologija funkcioni{e ili da vam daju dokaz da je astrolo{ko gledi{te nau~no opravdano, njihov odgovor }e biti kontrapitanje da li vi moète dokazati da astrologija nema nau~nu vrijednost. Onaj ko na takav na~in iznosi svoje argumente, ne poznaje nauku niti nau~ne principe. Kada bi se nau~ni stavovi dokazivali na taj na~in, onda bismo mogli izmisliti bilo {ta i obja{njavati njegovu opravdanost time {to niko nije dokazao da to nije ta~no. Sigurno je da vam nijedan î nje ni ca da je Sred nja stru~ na {ko la u Plje vlji ma je di na stru~ na {ko la u Cr noj Go ri ko ja po sje du je nu me - ri~ ki strug, po zna ta je ne sa - mo svim pre da va ~i ma i u~e - ni ci ma [ko le, ve} i {i roj lo kal noj za jed - ni ci. Ono {to se mo - `da ma nje zna, na - ro ~i to me u u~e ni ci ma dru gih obra zov nih pro fi la, je ste svr ha nje go ve upo tre be i na ~in ko - ri {}e nja nu me ri~ ki upra vlja nih ma {i na. ô vjek je od pam - ti vi je ka na sto jao da dio svo je ener gi je u pri zvod nji pre ba ci na ma {i nu i na taj na ~in i olak {a i po - jed no sta vi pro iz vod - nu dje lat nost. Iz tog na sto ja nja do la zi do ni za teh ni~ kih pro - na la za ka i sve u - kup nog raz vo ja ci vi li za ci - je. Sre di - nom XX vi je ka po ja vi le su se nu - me ri~ ke alat ne ma {i ne ili skra }e no NC ma - {i ne. CNC ma {i na (eng. Com - pu te ri zed nu me ri cal con trol mac hi ne, CNC mac hi ne) je vr sta ob rad ne ma {i ne ko ja ko ri sti ra ~u nar sku kon tro lu da oba vi set ope ra ci ja. Uput - stva za rad ma {i ne su une se - na u nu me ri~ kom ob li ku na op ti~ ki (kom pakt disk, dvd astrolog ne}e ( niti }e mo}i) dati obja{njenje kojim mehanizmom, silama ili poljima planete uti~u na l j u d e. Astrolozi obavezno padaju na ispitu logike. ASTROLOZI SU GEO- CENTRICI, prije svega zbog toga {to svoj sistem nisu promijenili jo{ od Ptolomeja. Klaudije Ptolomej je ìvio u drugom vijeku i bio je, nema sumnje, veliki mislilac i astronom koji je svoj sistem definisao kao geocentri~an, jer se sastojao od kru`nih putanja nebeskih tijela. Takav sistem je bio odrìv do 16. vijeka kada je Nikola Kopernik zauvijek sru{io svaku ideju o geocenti~nom kru`nom sistemu. S obzirom da astolozi vjeruju da je astrologija apsolutna istina, ona nije smjela biti promijenjena, pa su astrolozi ostali vjerni Ptolomejevom geocentri~nom sistemu do dana{njeg dana. Osim toga, geocenti~ni sistem u vrijeme Ptolomeja nije bio isti kao danas, zbog pomjeranja ravnodnevice. Ta~ka ravnodnevice se u poslednjih 2000 godina pomakla zapadno za ~ak 30 stepeni, {to zna~i da ako ste ro eni npr. u znaku ribe, niste ro eni u znaku ribe ve} u susjednom znaku. O~igledno je da se astrolozi ne samo upravljaju prema disk), mag net ski (hard disk, di ske ta), fle{ (usb disk) ili pa pir ni (bu {e na tra ka, kar ti - ca) me di jum. Uput stva uklju ~u ju de fi ni ci je va ri ja - bli kao {to su po zi ci ja, br zi - na, smjer i br zi - na ope ra ci ja. Pro gram une sen u ra ~u nar ma {i- ne sa dr ì sve in - struk ci je po treb ne za ob li - ko va nje od re e nog objek ta. CNC ma {i ne mo gu da vr {e sle de }e ope ra ci je: bu {e nje, sje ~e nje, glo da nje, uda ra nje, pi la nje, okre ta nje, na mo ta - va nje, ple te nje, sa vi ja nje, za - bi ja nje za ko vi ca, za va ri va - nje i dr. Glav ne pred no sti CNC pogre{nom sistemu, nego ne uzimaju u obzir ni ra~un gre{ke u tom istom sistemu. Ili se m o ` d a nadaju da, matemati~ki gledano, minus i minus daju plus, pa analogno tome, pogre{no i pogre{no daju ta~no. ASTROLOGIJA NE POZ- NAJE ÊTIRI FUNDAMEN- TALNE SILE koje postoje u prirodi: gravitacionu, elektromagnetnu, jaku i slabu. Zanima nas koje od njih su klju~ne u astrologiji. Jaka i slaba odmah otpadaju jer imaju domete tek na ravni atoma. Mo`da elektromagnetna? Neke planete imaju magnetno polje, kao na primjer Jupiter. Magnetno polje Jupitera je, me utim, ograni~eno na Jupiter i nema nikakvog uticaja na okolne planete, pogotovu na Zemlju, iz prostog razloga predaleko je. Na Zemlju najve}i uticaj ima Sunce jer nas ono svakodnevno bombarduje i uti~e na na{e magnetno polje. Kada bi gravitaciona sila bila ta koja ima uticaja na nas, onda bi najvi{e uticaja imao Mjesec, jer gravitacija zavisi od kvadrata udaljenosti. Dakle, ako bi pokreta~ka sila u astrologiji bila elektromagnetna, onda bi Sunce dominiralo, a ako gravitaciona, dominirao bi ma {i ne nad tra di ci o nal nim su: auto mat ska ope ra ci ja i pri la go dlji vost. Auto mat ska ope ra ci ja zna ~i da je ~o vjek ne po tre ban pri ra du, {to rad ubr za va, pro iz vod ~i ni jef ti - ni jim i omo gu }a va rad sa opa snim ma te ri ja ma i u uslo - vi ma ne po god nim za ~o vje - ka. Pri la go dlji vost je od ve - li kog zna ~a ja, jer jed na ista ma {i na mo è da se ko ri sti za pro iz vod nju dje lo va pot pu no raz li ~i tih di men zi ja i ob li ka. Dru ga pred nost je to {to pre - ci zni na cr ti ni su nu `no po - treb ni sve {to tre ba je set in struk ci ja za ma {i nu. Pro ces je ta da pot pu no de fi ni san ma te ma ti~ ki. Na sli ci je pri - ka zan ra ~u nar ski mo del i iz - ASTROLOGIJA NEPRIJATELJ ISTINE Astrologija nije ni bezopasna ni zabavna, trebali bismo je gledati kao neprijatelja istine Dr sc. Richard Dawkins Mjesec, ali to nije slu~aj. Astrolozi podjednak zna~aj i vrijednost daju svim planetama, {to zna~i da ni masa ni udaljenost nisu u svemu tome faktori. Astrolozi, moèmo i to re}i, padaju na ispitu iz fizike. PREDVI\ANJE BUDU]NOSTI JE U SUPROTNOSTI SA MOD- ERNOM FIZIKOM, jer sa razvojem kvantne mehanike postaje jasno da predvi anje budu}nosti upo{te nije mogu}e. Heisenbergova neodre enost tvrdi da ukoliko poznajete ta~nu poziciju neke ~estice, ne moète poznavati ta~nu brzinu te ~estice i obrnuto. Deterministi~ka teorija (koja pripada klasi~noj fizici) zasnovana je na stavu da ako bismo poznavali istovremeno ta~nu brzinu i poziciju nekog objekta, onda bismo mu mogli prora~unati sva budu}a i pro{la stanja. Me utim, dostignu}a savremene fizike odbacuju determinizam, iz ~ega prizilazi da ni{ta ne moè biti ta~no predvi eno. U me uvremenu se razvila i teorija haosa. Ta teorija se nije usu ivala zaokruìvati brojeve na dvije, tri, ~etiri decimale, nego je posmatrala {to je vi{e mogu}e decimala jednog broja i zaklju~ivala da za svaki ta~niji broj ( dakle, sa {to vi{e decimala) dobijamo druga~ije rje{enje. A da bismo predvidjeli neki doga aj, moramo poznavati ta~an ra e ni dio. Pro ces po ~i nje de fi ni ci jom objek ta za iz ra du ma te ma ti~ ka de fi ni ci ja ili teh - ni~ ki cr te` na kom pju te ru. CNC pro gra mer ko ri sti ma te ma ti~ ku de - fi ni ci ju da od re di re do sled ope ra ci - ja. Pro gra mer ta - ko e utvr u je alat ko ji }e se ko - ri sti ti, br zi nu ra - da i ko ri sti po se - ban pro gram ski je zik da pri pre mi sim bo li~ ki pro - gram. Po zna va nje ra - da nu me ri~ ki upra vlja njih ma {i na neo p hod no je za sva ~e ti ri po sto je }a usmje re nja u okvi ru obra zov nog pro fi la Ma {in stvo i ob ra da me ta la (ma{in ski teh ni ~ar, teh ni ~ar nu me ri~ ki upra vlja nja nih ma {i na, teh ni ~ar za kom pju - ter sko kon stru i sa nje, auto - me ha tro ni ~ar), ali se po seb - no pod ra zu mi ja va za u~e ni ke tre }eg raz re da (III7) teh ni - ~a re nu me ri~ ki upra vlja nih ma {i na. Ni ko la Po po vi}, III7 iznos brzine i pozicije. Teorija haosa nam kaè da ta~an iznos ne moèmo predvidjeti jer nikad ne}emo imati tako jake instrumente koji }e ra~unati sa beskona~no decimala. To je ujedno i razlog za{to meteorolozi nikada ne mogu dugoro~no predvidjeti vremensku prognozu. Prema tome, dugoro~no predvi anje je nau~no neosnovano. S obzirom da je astrologija ne samo kod nas, ve} i svuda u svijetu, uzela previ{e maha i privukla previ{e interesovanja, sve je ve}i broj nau~nika koji se ogla{avaju u namjeri da raskrinkaju ovu kvazinauku. Preporu~ujemo vam knjigu dvojice ameri~kih nau~nika koji se bave astronomijom, dr.sc. Rogera Culvera i dr.sc.philla Janna, koji su iznijeli do detalja nau~nu neosnovanost astrologije. Knjiga se zove Astrologija: istina ili obmana i citiramo za kraj odlomak iz Predgovora:... astrologija nije, niti je ikad bila nauka na bilo koji na~in, u ma kakvom liku ili obliku. [to god astrologija bila drevna umjetni~ka forma, sistem vjerovanja, praznovjerica, ili neka mje{avina svega toga ona nauka sasvim sigurno nije. ^lanovi ma{inske sekcije Srednje stru~ne {kole

14 14 ENGLESKI JEZIK T he re was a rich mer - chant who had 4 wi ves. He lo ved the 4th wi fe the most and ador ned her with rich ro bes and tre a ted her to de li ca ci es. He to ok gre - at ca re of her and ga ve her not hing but the best. He al so lo ved the 3rd wi fe very much. He s very proud of her and al ways wan ted to show off her to his fri ends. Ho we ver, the mer chant is al - ways in gre at fe ar that she might run away with so me ot her men. He too, lo ved his 2nd wi fe. She is a very con si de ra te per - son, al ways pa ti ent and in fact is the mer chant s con fi - dan te. Whe ne ver the mer - chant fa ced so me pro blems, he al ways tur ned to his 2nd wi fe and she wo uld al ways help him out and ti de him thro ugh dif fi cult ti mes. Now, the mer chant s 1st wi fe is a very loyal part ner and has ma de gre at con tri - bu ti ons in ma in ta i ning his we alth and bu si ness as well as ta king ca re of the ho u se hold. Bio jed nom je dan bo ga ti tr - go vac ko ji je imao ~e ti ri su - pru ge. ê tvr tu su pru gu je vo - lio naj vi {e, odi je vao ju je u ras ko {nu gar de ro bu i ku po - vao raz ne po sla sti ce. Ve o ma je bri nuo o njoj i pru ào joj sa mo naj bo lje. Ta ko e je ve o ma vo lio i svo ju tre }u su pru gu. Po no - san na nju è lio je da se raz - me }e me u svo jim pri ja te lji - ma. Me u tim, bo jao se da ne po bjeg ne sa ne kim dru gim ~o vje kom. I dru gu è nu je vo lio. Bi la je ra zum na è na, uvi jek str plji va i za pra - vo ne ko ko me se mo gao po vje ri ti. Kad god bi imao ne ki pro blem, uvi - jek bi se njoj obra }ao, a ona bi mu uvi jek po mo - gla ka da mu je po mo} bi la po treb na. E sad, pr va è na mu je bi la ve o ma lo jal na i ja ko mu je po ma gla oko po slo va, uve }a nja bo gat - stva kao i vo e nja do - ma }in stva. Me u tim, iako je ona ja ko vo lje la nje ga, on nju ni je, ~ak je ni je ni pri mje }i vao. Jed nog da na se raz bo - lio. Ne ta ko du go po sli - je to ga shva tio je da }e br zo umri je ti. Raz mi - {ljao je o svom ras ko - {nom ì vo tu i po mi slio: A farmer had some puppies he needed to sell. He painted a sign advertising the pups and set about Nailing it to a post on the edge of his yard. As he was driving the last nail into the post, he Felt a tug on his overalls. He looked down into the Eyes of a little boy. Mister, he said, I want to buy one of your puppies. Well, said the farmer, as he rubbed the sweat off the back of his neck, these puppies come from fine parents and cost a good deal of money. The boy dropped his head for a moment. Then reaching deep into his pocket, he pulled out a handful of change and held it up to the farmer. I ve got thirty-nine cents. Is that THE FO UR WI FES Ho we ver, the mer chant did not lo ve the first wi fe and alt - ho ugh she lo ved him de eply, he hardly to ok no ti ce of her. One day, the mer chant fell ill. Be fo re long, he knew that he was go ing to die soon. He tho ught of his lu xu ri o us li fe and told him self, Now I ha - ve 4 wi ves with me. But when I die, I ll be alo ne. How lo - nely I ll be! Thus, he asked the 4th wi - fe, I lo ved you most, en do - wed you with the fi nest clot - hing and sho we red gre at ca re over you. Now that I m dying, will you fol low me and ke ep me com pany? No way! re - plied the 4th wi fe and she wal ked away wit ho ut anot - her word. The an swer cut li ke a sharp kni fe right in to the mer - chant s he art. The sad mer - chant then asked the 3rd wi - fe, I ha ve lo ved you so much for all my li fe. Now that I m Imam 4 è ne. Ali sa da ka da umi rem bi }u sam. Bi }u ba{ usa mljen! Sto ga je pi tao ~e tvr tu è nu: Naj vi {e sam te vo lio, da ro - vao te naj ljep {im ha lji na ma, oba si pao pa `njom. Sa da ka - da umi rem, ho }e{ li me pra - ti ti, pra vi ti mi dru {tvo? N e ki far mer je imao ku ~i }e ko je je tre bao da pro da. Na pra vio je ta blu sa ogla som za ku ce i istu za ku cao bli zu ka pi je. Dok je uku ca vao po sljed nji ek ser u di rek, osje tio je da ga ne ko vu ~e za rad no odi je lo. Kad se osvr nuo ugle - dao je dje ~a ka. Go spo di ne, re kao lim da ku pim jed nog od va {ih ku ~i }a. Pa, uz vra tio je far mer bri {u }i znoj sa vra ta, ove ku }e ima ju do bar pe di gre i pu no su sku pe. Dje ~ak je obo rio gla vu za tre nu tak. Sta vio je ru - ku u dèp, iz va dio pu nu {a ku sit ni {a i pru ìo ih far me ru. Imam tri de set de vet cen ti. Je li ovo do - volj no da mo gu da ih po gle dam? Sva ka ko, re kao je far mer. Po tom je zvi znuo, Do i Do li!, po zvao je. Iz ku }i ce je is tr ~a la Do li dying, will you fol low me and ke ep me com pany? No! re - plied the 3rd wi fe. Li fe is so good over he re! I m go ing to re ma rry when you die! The mer chant s he art sank and tur ned cold. He then asked the 2nd wi - fe, I al ways tur ned to you for help and you ve al ways hel ped me out. Now I need your help again. When I die, will you fol low me and ke ep me com pany? I m so rry, I can t help you out this ti me! re plied the 2nd wi fe. At the very most, I can only send you to your gra ve. The an swer ca me li ke a bolt of thun der and the mer chant was de va - sta ted. Then a vo i ce cal led out : I ll le a ve with you. I ll fol low you no mat ter whe re you go. The mer chant lo o ked up and the re was his first wi fe. She was so skinny, al most li ke she suf fe red from mal nu tri tion. Ê TI NE [an se ne ma!, od go vo ri la je ~e tvr ta è na i oti {la ne re - kav {i ni ri je~ vi {e. Ri je ~i su se po put no à za - ri le u nje go vo sr ce. Po sve tu - àn, upi tao je tre }u è nu: Ve o ma sam te vo lio, ci je li svoj ì vot. Sa da ka da umi - rem, ho }e{ li me pra ti ti i pra - vi ti mi dru {tvo ta mo gdje idem? Ne!, od go vo ri la je tre }a è - na. Ov dje mi se svi a, po no vo }u se uda ti ka - da ti umre{! Tr gov ~e - vo sr ce se ste glo od bo - la. Po tom je pi tao dru - gu è nu: Uvi jek sam se obra }ao te bi za po - mo} i uvi jek si mi je pru à la. Sa da mi je opet po treb na tvo ja po mo}. Ka da umrem, ho }e{ li me pra ti ti i pra vi ti mi dru mi je, ne mo gu ti po mo }i ovaj put!, od go vo ri la je dru ga è na. Naj vi {e {to mo - gu da ura dim je da te sa hra nim. Od go vor ga je uda rio po put mu nje i bio je o~a jan. On da se za ~uo glas: Gre atly gri e ved, the mer chant said, I sho uld ha ve ta ken much bet ter ca re of you whi - le I co uld ha ve! Ac tu ally, we all ha ve 4 wi - ves in our li ves a. The 4th wi fe is our body. No mat ter how much ti me and ef fort we la vish in ma - king it lo ok good, it ll le a ve us when we die. b. Our 3rd wi fe? Our pos - ses si ons, sta tus and we alth. When we die, they all go to ot - hers. c. The 2nd wi fe is our fa - mily and fri ends. No mat ter how clo se they had been the - re for us when we re ali ve, the furt hest they can stay by us is up to the gra ve. d. The 1st wi fe is in fact our soul, of ten ne glec ted in our pur su it of ma te rial, we alth and sen sual ple a su re. Gu ess what? It is ac tu ally the only thing that fol lows us whe re ver we go. Per haps it s a good idea to cul ti va te and stren gthen it now rat her than to wa it un til we re on our de - at hbed to la ment. Ja }u po }i sa to bom. Pra ti - }u te gdje god da kre ne{.tr - go vac je po di gao po gled i ugle dao svo ju pr vu è nu ka - ko sto ji nad njim. Bi la je ja - ko mr {a va, kao da je pa ti la od ne u hra nje no sti. Ve o ma oà lo - {}en, tr go vac je re kao: Tre - ba lo je da bo lje pa zim na te be dok sam mo gao! U stva ri, svi mi ima mo 4 è ne u na {em ì vo tu: a. ê tvr ta è na je na {e ti je - lo. Bez ob zi ra ko li ko vre me - na i sna ge ra si pa mo da bi ga u~i ni li bo ljim, na pu {ta nas ka da umre mo. b. Na {a tre }a è na - na{ ime tak, sta tus i bo gat stvo. Ka da umre mo, sve to pri pad - ne dru gom. c. Dru ga è na je na {a fa mi - li ja i na {i pri ja te lji. Bez ob - zi ra ko li ko bi li bli ski sa na - ma, naj da lje do kle mo gu da nas pra te je do gro ba. d. Pr va è na je u stva ri na - {a du {a, ~e sto za ne ma re na usled na {e po tra ge za ma te - rij lnim bo gat stvom i sen zu al - nim za do volj stvi ma. Zna te {ta? To je za pra vo je di na stvar ko ja nas pra ti gdje god da kre ne mo. Mo `da ni je ta ko lo {a ide ja da je sa - da nje gu je mo i oja ~a mo pri - je ne go li da ~e ka mo na ja di - ko va nje na sa mrt noj po ste lji. Pre ve la: Ni ko li na Ba jo vi}, II 2 KU Î ]I NA PRO DA JU sa ~e ti ri ma le kr zne ne lop ti ce i upu ti la se ka ka - pi ji. Ma li {an je na slo nio li ce na ogra du.o~i su mu po i gra va le od za do volj stva. Ka ko su se ku ~i }i kre ta li ka ogra di, ma li {an je pri mi je tio da se jo{ ne {ta po kre }e u ku }i ci za pse. La ga no se po ja vi la jo{ jed na kr zne na lop ti ca; znat no ma nja od osta lih. Skli znu la je do ka pi je. On da je ne ka ko ~ud no po ~e lo da hra mlje ka osta - His na me was Fle ming, and he was a po or Scot tish far - mer. One day, whi le trying to eke out a li ving for his fa - mily, he he ard a cry for help co ming from a ne arby bog. He drop ped his to ols and ran to the bog. The re, mi red to his wa ist in black muck, was a ter ri - fied boy, scre a ming and strug - gling to free him self. Far mer Fle - ming sa ved the lad from what co uld ha ve been a slow and ter rifying de ath. The next day, a fancy car ri a ge pul led up to the Scot sman s spar se sur ro un dings. An ele gantly dres sed no ble man step ped out and in tro du ced him self as the fat her of the boy Far - mer Fle ming had sa ved. I want to re pay you, said the no ble man. You sa ved my son s li fe. No, I can t ac cept payment for what I did, the Scot tish far mer re plied, wa ving off the of fer. At that mo ment, the far mer s own son ca me to the Zvao se Fle ming i bio je si - ro ma {ni {kot ski far mer. Jed - no ga da na, dok je po ku {a vao da za ra di za ì vot svo joj fa mi - li ji, ~uo je po ziv u po mo} ko ji je do pi rao iz obli `nje ba ru - {ti ne. Ba cio je alat i po tr ~ao. Ta mo se, za gla vljen do stru - ka u bla tu, na la zio pre pla {e - ni dje ~ak, ko ji je vri {tao po - ku {a va ju }i da se oslo bo di. Far mer Fle ming je spa sio mom ka od ono ga {to bi bi la spo ra i za stra {u ju }a smrt. Sle de }eg da na, ras ko {na ko ~i ja se za u sta vi la pred oskud nim do ma }in stvom ovog si ro ma {nog [ko ta. Iz nje je iza {ao ele gant no ob u - PUPPIES FOR SALE enough to take a look? somewhat awkward manner the little pup began hobbling toward the Sure, said the farmer. And with that he let out a whistle, Here,Dolly! he called. I want that one, the little boy others, doing its best to catch up... Out from the doghouse and down said, pointing to the runt. the ramp ran Dolly followed by four The farmer knelt down at the boy s little balls of fur. The little boy side and said, Son, you don t want pressed his face against the chain that puppy. He will never be able to link fence. His eyes danced with run and play with you like these delight. other dogs would. As the dogs made their way to the With that the little boy stepped fence, the little boy noticed something else stirring inside the dog- and began rolling up one leg of his back from the fence, reached down, house. Slowly another little ball trousers. In doing so he revealed a appeared; this One noticeably smaller. Down the ramp it slid. Then in a of his leg attaching itself To a steel brace running down both sides specially made shoe. Looking back up at the farmer, he said, You see sir, I don t run too well myself, and he will need Someone who understands. The world is full of people who need someone who understands. li ma, tru de }i se ko li ko je mo gao da ih stig ne... Ho }u onog, re kao je ma li {an, po ka zju }i na `go lja vo ku ~en ce. Far mer je klek nuo pred dje ~a - ka i re kao : Si ne, ne è li{ ti to ku ~e. Ni ka da ne - }e mo }i da tr ~i i da se igra sa to bom kao {to bi to mo gli osta li. Na to je ma li {an ustuk nuo od ogra de, za vr nuo no ga vi cu pan ta lo na ot kri va ju }i ~e li~ nu pro te zu s obje stra ne no ge ko ja je bi la pri ~vr {}e na za spe - ci jal no na pra vlje nu ci pe lu. Po no vo je po gle dao far me ra i re kao: Vi di te go spo di ne, i ja ta ko e ne tr ~im ba{ do bro, a nje mu }e tre ba ti ne ko ko ra zu - mi je. Svi jet je pun lju di ko ji ma je po tre ban ne ko ko ra zu mi je. Pre ve la: Da ni ca Je~ me ni ca II2 ALEXANDER FLEMING do or of the fa mily ho vel. Is that your son? the no ble man asked. Yes, the far mer re - plied pro udly. I ll ma ke you a deal. Let me ta ke him and gi ve him a good edu ca tion. If the lad is anything li ke his fat her, he ll grow to a man you can be proud of. And that he did. In ti - me, Far mer Fle ming s son gra du a - ted from St. Mary s Ho - spi tal Me di - cal School in Lon don, and went on to be co me known thro ug ho ut the world as the no ted Sir Ale xan der Fle ming, the di sco ve rer of Pe - ni cil lin. Years af ter ward, the no ble - man s son was stric ken with pne u mo nia. What sa ved him? Pe ni cil - lin. The na me of the no ble man? Lord Ran dolph Chur chill. His son s na me? Sir Win - ston Chur chill. So me o ne on ce said what go es aro und co mes aro und. ALEKSANDAR FLEMING ~en ple mi} i pred sta vio se kao otac dje ~a ka ko jeg je far mer Fle ming spa lim da vam se odu ìm, re kao je ple mi}. Spa sli ste ì vot mom si nu. Ne, ne mo gu da pri hva - tim na gra du za to {to sam ura dio, od go vo rio je {kot ski far mer. U tom tre nut ku, far - me rov sin se po ja vio na vra - ti ma po ro di~ ne ko li be. Je li ovo tvoj sin?, upi tao je ple - mi}. Da, po no sno je uz vra - tio far mer. Da se do go vo ri mo. Pu sti me da ga po ve dem sa so bom i obez bi je dim mu do bro obra - zo va nje. Ako mo mak ima lo li ~i na oca, iz ra {}e u ~o vje ka na kog mo è{ bi ti po no san. I ta ko i ura di {e. Po sle ne - kog vre me na, sin far me ra Fle - min ga je di plo mi rao na me di - cin skoj {ko li Sv. Me ri u Lon do nu i po stao po znat u svi je tu kao ugled ni Ser Alek - san dar Fle ming, pro na la za~ pe ni ci li na. Go di na ma na kon to ga, ple - mi }ev sin se raz bo lio od upa - le plu }a. [ta ga je spa si lo? - Pe ni ci - lin. Ime ple mi }a? - Lord Ren - dolf êr ~il. Ime nje go vog si na? - Ser Vin ston êr ~il. Ne ko je jed nom re kao - sve se vra }a, sve se pla }a. Pre veo: Edin û tu ri}, IV/2

15 ENGLESKI JEZIK 15 O n ce upon a ti me, the re was an island whe re all the fe e lings li ved: Hap - pi ness, Sad ness, Know led ge, and all of the ot hers, in clu - ding Lo ve. One day it was an - no un ced to the fe e lings that the island wo uld sink, so all con struc ted bo ats and left. Ex cept for Lo ve. Lo ve was the only one who stayed. Lo ve wan ted to hold out un til the last pos si ble mo - ment. When the island had al most sunk, Lo ve de ci ded to ask for help. Ric hness was pas sing by Lo ve in a grand bo at. Lo ve said, Ric hness, can you ta ke me with you? Ric hness an swe red, No, I LOVE AND TIME can t. The re is a lot of gold and sil ver in my bo at. The re is no pla ce he re for you. Lo ve de ci ded to ask Va nity who was al so pas sing by in a be a u ti ful ves sel. Va nity, ple - a se help me! I can t help you, Lo ve. You are all wet and might da ma - ge my bo at, Va nity an swe - red. Sad ness was clo se by so Lo - ve asked, Sad ness, let me go with you. Oh... Lo ve, I am so sad that I need to be by myself! Hap pi ness pas sed by Lo ve, too, but she was so happy that she did not even he ar when Lo ve cal led her. Sud denly, the re was a vo i - ce, Co me, Lo - ve, I will ta - ke you. It was an el der. So bles sed and over - joyed, Lo ve even for - got to a s k the el der whe - r e they we re go - ing. When they ar ri ved at dry land, the el der went her own way. Re a li zing how much was owed the el der, Lo ve asked Know led ge, anot her el der, Who Hel ped me? It was Ti me, Know led ge an swe red. Ti me? asked Lo ve. But why did Ti me help me? Know led ge smi led with de ep wis dom and an swe red, Be ca - u se only Ti me is ca pa ble of un der - stan ding how va lu a ble Lo ve is. TOUCHING LIFE STORY... A young man was get ting ready to gra du a te col le ge. For many months he had ad mi red a be a u ti ful sports car in a de - a ler s show ro om, and kno - wing his fat her co uld well f - ford it, he told him that was all he wan ted. As Gra du a tion Day ap pro - ac hed, the young man awa i ted signs that his fat her had pur - cha sed the car. Fi nally, on the mor ning of his gra du a tion his fat her cal led him in to his pri va te study. His fat her told him how proud he was to ha - ve such a fi ne son, and told him how much he lo ved him. He han ded his son a be a u ti - ful wrap ped gift box. Cu ri o us, but so mew hat di - sap po in ted the young man ope ned the box and fo und a lo vely, le at her-bo und Bi ble. An grily, he ra i sed his vo i ce at his fat her and said, With all your mo ney you gi ve me a Bi ble? and stor med out of the ho u se, le a ving the holy bo ok. Many years pas sed and the young man was very suc - cessful in bu si ness. He had a be a u ti ful ho me and won der ful fa mily, but re - a li zed his fat her was very old, and tho ught per haps he sho - uld go to him. He had not seen him sin ce that gra du a - tion day. Be fo re he co uld ma - ke ar ran ge ments, he re ce i ved a te le gram tel ling him his fat - her had pas sed away, and wil led all of his pos ses si ons to his son. He ne e ded to co me ho me im me di a tely and ta ke ca re things. When he ar ri ved at his fat - her s ho u se, sud den sad ness and re gret fil led his he art. He be gan to se arch his fat her s im por tant pa pers and saw the still new Bi ble, just as he had left it years ago. With te ars, he ope ned the Bi ble and be - gan to turn the pa ges. As he read tho se words, a car key drop ped from an en ve lo pe ta - ped be hind the Bi ble. It had a tag with the de a - ler s na me, the sa me de a ler who had the sports car he had de si red. On the tag was the da te of his gra du a tion, and the words... PAID IN FULL. How many ti mes do we miss God s bles sings be ca u se they are not pac ka ged as we ex pec ted? DIR LJI VOT NA PRI Â Je dan mla di} je bio na pu - tu da za vr {i ko led`. Mje se ci - ma se di vio pre li je pim sport - skim ko li ma u jed nom iz lo gu, a zna ju }i da mu ih otac mo è pri u {ti ti, re kao je da je to je - di no {to je ika da è lio. Ka ko se dan kad je tre ba lo da di plo mi ra pri bli à vao, mla di} je i{ ~e ki vao ne ke zna - ke ko ji bi mu na go vi je sti li da je otac ku pio ko la. Ko na~ no, ju tro kad je tre bao da di plo - mi ra otac ga je po zvao u nje - go vu rad nu so bu. Re kao mu je ko li ko je po no san {to ima ta ko div nog si na i ko li ko ga vo li. Pru ìo mu je div no upa - ko van pa ke ti}. Ra do znao, ali do ne kle raz - o ~a ran, mla di} je otvo rio pa - ke ti} i tu spa zio div nu Bi bli - ju sa ko `nim po ve zom. Lju ti to je po vi kao: Od sveg nov ca ko ji ima{ ti mi ku pu je{ Bi bli ju?! i bi je sno iz ju rio iz ku }e, osta vlja ju }i sve tu knji - gu. Pro {lo je mno go go di na i mla di} je po stao ja ko us pje - {an po slo van ~o vjek. Imao je pre li je pu ku }u i div nu po ro - di cu, ali je shva tio da mu je otac ja ko star, i da bi mo `da tre ba lo da ga po sje ti. Ni je ga vi dio od da na ka da je di plo - mi rao. Pri je ne go je je po ~eo da pra vi plan o po sje ti svom ocu, pri mio je te le gram u kom su ga oba vi je sti li da je on pre - mi nuo i ci je lu svo ju za o stav - {ti nu osta vio nje mu. Mo rao je smje sta da ide ku }i ka ko bi se po bri nuo oko ne kih stva ri. Ka da je sti gao u o~e vu ku }u, iz ne nad na tu ga i ka ja nje mu je is pu ni la sr ce. Po ~eo je da pre tu ra po o~e - vim va `nim pa pi ri ma i tad spa zio po sve no vu Bi bli ju, ba{ ona kvu ka kvu je osta vio pri - je mno go go di na. Sa su za ma u o~i ma otvo rio je Bi bli ju i po ~eo da okre }e stra ni ce. Dok je ~i tao ne ke re do ve, iz ko - ver te ko ja je bi la za li je plje na na po sled njoj stra ni ci Bi bli je, is pa li su klju ~e vi. Ima li su pri ve zak sa ime - nom onog pro da va ~a ko la, istog onog ko ji je po sje do vao sport ska ko la ko ja je on vo lio. Bio je tu i da tum ka da je di - plo mi rao, a ve li kim slo vi ma je pi sa lo...pla ]E NO. Ko li ko pu ta smo pro pu sti li Bo ì je bla go slo ve jer ni su bi li upa ko va ni ona ko ka ko smo mi o~e ki va li da }e bi ti? Pre ve la: Ir ma So ko lo vi} IV2 N e ka da dav no, po sto ja lo je jed no ostr vo gdje su ì vje la sva osje }a nja: Sre }a, Tu ga, Zna nje, i sva osta - la, uklju ~u ju }i i Lju bav. Jed no - ga da na ja vlje no je da }e ostr - vo da po to ne, te su svi na pra vi li ~am ce i na pu {ti li ostr vo. Svi osim Lju ba vi. Lju bav je je di na osta la. Lju - bav ni je è lje la da se pre da do po sled njeg mo men ta. Ka da je ostr vo tre ba lo pot pu no da po - to ne, Lju bav je za tra ì la po - mo}. Bo gat stvo je pro la zi lo po red Lju ba vi u ras ko {nom ~am cu. Lju bav je upi ta la: Bo gat stvo, If you put a buz zard in a pen six or eight fe et squ - a re and en ti rely open at the top, the bird, in spi te of his abi lity to fly, will be an ab - so lu te pri so ner. The re a son is that a buz zard al ways be gins a flight from the gro und with a run of ten or twel ve fe et. Wit ho ut spa ce to run, as is his ha bit, he will not even at tempt to fly, but will re main a pri so - ner for li fe in a small jail with no top. The or di nary bat that fli - es aro und at night, a re - Ako sta vi te mi {a ra (vr- sta or la) u ogra en pro - stor, ot pri li ke {est ili se dam kva drat nih sto pa, ko ji je pri tom pot pu no otvo ren od o zgo, pti ca }e, upr kos svo joj mo - gu} no sti da le ti, bi ti pot pu - no za ro - blje na. Raz log to - me je {to ka da mi - {ar ho }e da po le ti sa rav nog tla pra vi za let od ne kih de set do dva na est sto pa. Ako ne ma do - Did you know that an eagle knows when a storm is ap pro ac hing long be fo re it bre aks? The eagle will fly to so me high spot and wa it for the winds to co me. When the storm hits, it sets its wings so that the wind will pick it up and lift it abo ve the storm. Whi le the storm ra ges be low, the eagle is so - a ring abo ve it. The eagle do es not esca pe the storm. It simply uses the storm to lift it hig her. It ri - ses on the winds that bring the storm. When the storms of li fe co - me upon us - and all of us will ex pe ri en ce them - we can ri se abo ve them by set - LJUBAV I VRIJEME mo è{ li me po ve sti sa so bom? Bo gat stvo je uz vra ti lo: Ne, ne mo gu. Do sta je zla ta i sre bra u mom ~am cu. Ov dje za te be mje sta ne ma. Lju bav je od lu ~i la da pi ta Ta {ti nu ko ja je pro la zi la u pre - li je poj bar ci: Ta {ti no, mo lim te po mo zi mi! Ne mo gu ti po mo }i, Lju ba - vi. Sva si mo kra i mo gla bi mi o{te ti ti bar ku, uz vra ti Ta {ti na. Tu ga se pri bli à va la pa ju je Lju bav upi ta la: Tu go, pu sti mar ka ble nim ble cre a tu re in the air, can not ta ke off from a le vel pla ce. If it is pla ced on the flo or or flat gro und, all it can do is shuf fle abo ut hel plessly and, no do ubt, pa in fully, ting our minds and our be li - ef to ward God. The storms do not ha ve to over co me us. We can al low God s po wer to lift us abo ve them. God ena bles us to ri de the winds of the storm that bring sic kness, tra gedy, fa i lu re and di sap po int ment in our li - ves. W e can so ar abo ve the storm. Re mem - ber, it is not the bur dens of li fe that we igh us down, it is how we han dle them. me da po em sa to bom. Oh... Lju ba vi, to li ko sam tu `na da mi tre ba da bu dem sa ma! Sre }a je pro la zi la po red Lju - ba vi ta ko e, ali je bi la to li ko sre} na da ni je ~ak ni ~u la kad ju je Lju bav po zva la. Iz ne na da, za ~uo se glas: Do i, Lju ba vi, ja }u te po ve - sti. Bio je to sta ri ji glas. Bla - go slo ve na i pre sre} na Lju bav je ~ak za bo ra vi la da pi ta sta ri ju oso bu gdje idu. Ka da su sti gli THE BUYYARD, THE BAT, AND THE BUMBLEBEE volj no pro - sto ra da na - pra vi ta kav za let,ne }e ~ak ni po - ku {a ti da po le ti, ve} }e osta ti za ro - blje nik do kra - ja ì vo ta u ma lom za tvo ru ko ji ~ak ni je un til it re ac hes so me slight ele va tion from which it can throw it self in to the air. Then, at on ce, it ta kes off li ke a flash. A Bum ble bee if drop ped in to an open tum bler will MI [AR, [I [MI[ I BUM BAR za tvo ren od o zgo. Obi~ ni {i {mi{ ko ji le ti no - }u, ne vje ro vat no spret no stvo re nje u va zdu hu, ne mo è da po le ti sa rav nog tla. Ako ga sta vi te na pod ili rav nu po vr {i nu, sve {to }e on mo }i ura di ti je da se bes po mo} no i bez sum nje bol no vu ~e dok ne do e do ne kog uz vi {e nja oda kle se mo è ba ci ti u va zduh.on da se od jed nom mo è vi nu ti u Da li ste zna li da orao zna ka da se bli ì olu ja, ~ak mno - go pri je ne go ona po~ ne? Orao }e se po di }i do ne - kog uz vi {e - nog mje sta i ~e ka ti da kre - ne vje tar. Ka - da po~ ne olu ja, on ra {i ri kri la ka - ko bi ga vje tar po nio i po di gao iz nad olu je. Ka da olu ja po~ ne da bje sni pod njim, on se vi ne iz nad nje. Orao ne bje ì od olu je. On jed no stav - no ko ri sti olu ju da bi ga ona po di gla vi so ~i - je. na kop no, sta ri ja oso ba je kre - nu la svo jim pu tem. Shva tiv {i ko li ko joj du gu je, Lju bav je upi ta la Zna nje, jo{ jed nog sta - rog znal ca: Ko mi je to po mo - gao? Bi lo je to Vri je me, od go vo - ri lo je Zna nje. Vri je me?, upi ta la je Lju - bav, ali, za {to mi je Vri je me po mo glo? Zna nje se na smi je {i lo i mu - dro od go vo ri lo: Za to {to je sa mo Vri je me spo sob no da ra - zu mi je ko li ko je vri jed na Lju - bav. Pre veo: Ne ma nja Vu ka {i no vi} IV2 be the re un til it di es, un less it is ta ken out. It ne ver se - es the me ans of esca pe at the top, but per sists in trying to find so me way out thro ugh the si des ne ar the bot tom. It will se ek a way whe re no ne exists, un til it com ple tely de stroys it self. In many ways, the re are lots of pe o ple li ke the buz - zard, the bat and the bum - ble bee. They are strug gling abo ut with all the ir pro - blems and fru stra ti ons, not re a li zing that the an swer is right the re abo ve them. vi si ne po put mu nje. Ako uba ci te bum ba ra u vi so ku rav nu ~a {u bez po - sto lja, tu }e osta ti dok ne ugi ne, osim ako ga pret hod - no ne iz va di te. Ne vi di smi - sao bjek stva u vis, ve} upor - no iz laz tra ì ne gdje oko dna ~a {e i po stra na ma oko dna. Tra ì }e iz laz gdje ga ne ma, dok se pot pu no ne uni {ti. Po sto ji mno go pri mje ra lju di po put ovog mi {a ra, sli - je pog mi {a ili bum ba ra. Mu ~e se svim svo jim pro - ble mi ma i fru stra ci ja ma ne shva ta ju }i da je rje {e nje od - mah iz nad njih. Pre ve la: Da ni je la Ko jo vi} III2 EAGLES IN A STORM OR LO VI U OLU JI Ka da ì vot ne olu je kre nu ka na ma, a svi }e mo se jed - nom na }i u toj si tu a ci ji, mo - è mo se iz di }i iz nad njih usmje ra va ju }i svo je mi sli i vje ru ka Bo gu. Olu je ne mo ra ju da nas sa vla da ju. Mo è mo do - pu sti ti da nas Bo ì ja sna ga po dig ne iz nad njih. Bog nam omo gu }a va da je - dri mo na vje tro vi ma olu ja ko - je uno se bo lest, tra ge di ju, po - ra ze i raz o ~a re nja u na {e ì vo te. Mo è mo se vi nu ti iz - nad olu je. Za pam ti te, ni su te re ti ì - vo ta ono {to nas pri ti ska ka dnu, sve za vi si od to ga ka ko se no si mo sa nji ma. Pre veo: Bor ko Vu ka {i no vi}, II 7

16 16 LITERARNA STRANA Rezultati nagradnog konkursa za najqep{i literarni rad LEJLA I NEMAWA NAJUSPJE[NIJI Postoji jedna nepregledna wiva na kojoj sijemo sjeme svoga ìvota i u kojoj osta - vqamo svoj vje~ni trag. Sijemo je svojim djelima, zalivamo blagim rije~ima, pli jevimo pra{tawem, uqe - p{avamo razumijevawem, uve}avamo davawem. Ali Koliko smo samo puta u ìvotu poku{ali da sjeme svoje sre}e na tu oj wivi zasadimo? Koliko smo puta poèqeli da poka èmo svoju veli~inu, i tu e zrele plo - dove ubacimo u svoj dom? I sve nam je opet bilo malo htjeli smo i vi{e i boqe i qep{e, htjeli smo bar ma lo ve }e pravo na ovaj komad neba, na ovu wivu, na ovaj dom! [ta smo dobili? Otvo rene rane koje krvare, neprijateqe koji ne pra {taju, uvrede koje ne zarastaju!!! Pomislili smo svijet je na{, a onda osje tili beskrajnu prazninu u du{i. Koliko prolitih suza, besmislenih ratova, izgubqenih ideala, raspo - lovqenih ìvota... za {ta? O~ekuju}i previ{e, nismo dobili ni{ta. U~inilo nam se da nam ne smetaju tu e opusto{ene poqane i po~upani plodovi tu ih wiva, sve dok nismo ugle - dali pusto{ na svojim wivama. A svi se ratovi opet dijalogom zavr{e. Morali smo ih dijalogom zavr{iti, a nismo ih umje - li dijalogom spri je~iti. U ciqu razvoja dijaloga i tolerancije me u mladima, NVO Bonum" je organizovao literarni konkurs na temu: Dijalog i tolerancija put dobrog razumijevawa". Konkurs je bio otvoren do 5. novembra godine, nakon ~ega je ìri u sastavu: Verica Popovi}, Milan Terzi} i Ru`dija Struji}, proglasio pobjednike. Najuspje{nije radove su napisali u~enici na{e {kole: Lejla Kadi} (I nagrada) i Nemawa Vuka{inovi} (II nagrada). Nagrade su im uru~ene 12. novembra, u Sali Hotela Pqevqa. Na ovoj strani moète pro~itati radove nagra enih u~enika. Aleksandar Terzi}, IV2 Prva nagrada na konkursu NVO Bonum DIJALOG I TOLERANCJA PUT DOBROG RAZUMIJEVAWA I tako svuda i uvijek. U borbi za ve}u dràvu, u nadi u ve}e nasle e, u èqi za ve}im uspjehom, u letu za boqom zaradom, u trci za li~nom pobjedom. I zaista... u svemu svakim danom na - predujemo. Svemir osvajamo. Vrhove dodirujemo. Pri - rodom gospodarimo. Sve moèmo, sve smo nau~ili. A onda, u jednom kobnom trenu ìvota i smrti shvatimo krnuli smo pogre{nim putem. Trebalo je prvo da nau~imo da budemo qudi. Ako to ne nau~imo, uzalud nam na{e {kole, uzalud nam na{a vjera, uzalud nam na{e wive. Hajdemo svi zajedno... i mladi i stari... i nau~eni i neuki... i oni sasvim ne mo - }ni, i oni pred svima veliki... hajdemo u {kolu qudskosti. Krenimo zajedno da istim dahom i istom snagom sadimo wivu ìvota. Pro - bajmo samo jednom i vidje - }emo ~udo pred svojim o~ima. U tu u wivu ubacimo sjeme svoje qubavi, a plod se {iri i qubav i na na{oj wivi procvjeta. Tu u wivu zadojimo izvorom blagosti i pra{tawa, a i na{a wiva istog trena postaje plodna i zelena. [to vi{e tu ih wiva obogatimo plodovima radosti, to }e na{a wiva ve}a bivati, a na{i ìvoti pri ~u o tajni sre}nih pri - ~ati. Lejla Kadi}, I2 DIJALOG I TOLERANCIJA USLOV QUBI! Jer pesnicama se ni{ta ne rje{ava. PO[TUJ! Koga }e{ ako ne}e{ bli`weg svog. VOLI! Pa i one koji te ne vole, Jer qubav je svetionik Koji i tvoju du{u obasjava. PRA[TAJ! Jer svi smo samo qudi Koji bez pra{tawa ne mogu trajati. NE DIJELI QUDE! Nikad i ni po ~em drugom Osim po snazi vjere I mo}i da druge shvate. "LUDERE NON LEDERE" Prijatequ moj, upamti to! Da bi sva tvoja dobra Mogla da ti se vrate!!!! U@IVAJ U TU\OJ SRE]I! Jer kad u zamci ìvota Uspije{ da osmijeh izmami{ drugom I kaè{ dvije tri iskrene rije~i Za onog koga svi blate, Kada uspije{ da rastavqene spoji{ I u~ini{ da se odbjegli jedni drugima vrate, Shvati}e{ da na ovom putu do vje~nosti Drugo bogatstvo ne postoji Osim onoga koje sa drugim podijeli{. I RECI ÔVJEKU ISKRENO Rije~i koje ne mogu Ni da se kupe, ni plate Rije~i u srcu kovane: PRU@I MI RUKU, BRATE!!! (sve nagla{ene stihove ~uvaj u svom prtqagu sre}e) Nemawa Vuka{inovi}, IV2 Almir îvgin, III4 MAJKO Majko, Od koga an ela nebeskog da ukradem rije~ svemo}nu, rije~ koju bih kao svetiwu u wedra tvoja svila, pa da tom rije~ju temeq uzidam na hramu vje~nog spasewa, na hramu na kom bi ti bila svetionik neprolazne qubavi. Majko, Od koga majstora nebeskog da ukradem cigle radosti, pa da ti od tih cigli sagradim hram qepote koju si sadila, da bude tvoja za{tita, da bude tvoja zaloga na oltaru nebeske qubavi koju si oduvijek sakupqala da bi je u na{a srca usadila, bogiwo topline i pra{tawa. Majko, Od koga slikara nebeskog da zatraìm boje mladosti, pa da od boja nebeskih naslikam neprolaznu qepotu kojom je du{a tvoja zra~ila, da hram koji zidam za tebe osvijetlim an eoskim bojama da u wima prepozna{ svoje obrise i sve ono {to je qubav tvoja zna~ila onima koji bez tebe ne bi uspjeli da zaplove vodama spokoja. Tijana \ur i}, IV1 kako da odem i zaboravim kako kad svaki korak moj kao lopov prati se}awe se}awe {to s tobom po~iwe i u tebi se ra a iznova kako da odem i zaboravim kako kad korene si u du{i mojoj pustio i sve {to daqe odmi~em sve me ja~e steè poùda na kolena padam o~ajan gladan grumena zemqe èdan rose s tvojih livada Ê@WA ZA ZAVIÂJEM ruku pruàm ka ~a{i na stolu ali ~a{e tamo nema moja je ~a{a ispijena ustima zemqe krvave ruke i komade stakla perem suzama bola ali {ta imam od toga {ta kad umesto suza krv te~e suve usne jedva se mi~u u gluvoj sobi jecaj te{ki vapaj i è ne mogu za tobom uga{iti ~a{om drugom ~a{om punom a praznom, i sam sebi spomen podièm bezumansa svojim grlim se grobom ho}u li u zemqi na}i kap, makar gutqaj jedan gutqaj koji prosuh lud rukama svojim zemqu kopam i krvqu topim beton vreli oprosti mi jer tada bejah mlad a sad na tu oj zemqi plod stabla zreli molim te samo jednu kap mi daj samo jednu, da pretegne, da nestanem sa ove grane i da svane posle ove no}i sunca pun novi dan da na em sebe u wemu i grehom vezan gorki san da tr~im kroz poqa ìtna, poqa veqa, dok u grudima Troji~ko zvono kuca, tamo negde na kraju svega u ìtu u suncu u nebu moja je ku}a tamo gde u zraku miri{e pqeva i daruje ti najsla i zalogaj hleba. Iz prve zbirke pjesnika LAZARA \AÎ]A, u~enika Sredwe stru~ne {kole STRAH OD SEBE Poznaje{ li sebe kao {to sebe upoznah ja? Zar ne prepoznaje{ lice onog koji ti sudi nakon {to ti kapqicu sre}e da? Poznaje{ li du{u odba~enog kao {to je upoznah ja? Ne dozvoli da sebe do kraja spozna{ jer sre}en je onaj koji malo zna. Poznaje{ li stra{na isku{ewa kao {to ih upoznah ja? Licemjerno lice slasti koja te vode do dna, a onda pokaù gorku zabludu na razme i jave i sna. Poznaje{ li sebe kao {to sebe upoznah ja? Zar ne prepoznaje{ lice onog koji ti sudi nakon {to ti kapqicu sre}e da? Aleksandar Terzi}, IV2

17 LITERARNA STRANA 17 PROBLEM U PROBLEMU Voli{ me... I ja to znam... Al ipak ose}am tremu. îtava na{a qubav je samo problem u problemu. Strah me je da ti pridjem, al opet jesam za {emu, ma ova na{a qubav je samo problem u problemu. Hajde da re{imo problem. Pridji mi, razbij mi tremu ina~e qubav osta}e samo problem u problemu. Milan Baj~eta, III4 VELEGRADSKA TUGA Beogradska no}... Ulice usplamtjele od sjaja... I praznina... Bezimena praznina... I zov... Zov moga zavi~aja. Pale se svijetla velegrada. No} ko carica plijeni... Taj la`ni osmjeh sre}e tugu budi u meni. Ulice àmore... Vjetri} pirka sa Save, a u srcu usnuli bude se proplanci i mirne trave. Srce se u ~e`wu skupilo... Bezimenu ~e`wu za krajem gdje sve je bez sjaja sjajno, u duboku, bolnu, vje~nu... u ~e`wu za zavi~ajem. Milan Baj~eta, III4 S va ko ga da na i sva kog tre na, ri je~ tvo ja pra ti me ko sje na. Kad me ì vot gor ~i nom oku je, tvoj duh me ne kroz vi je ko ve gri je i {ap ne mi da po no - sno ga zim i na sa vez sa to - bom sklo pqe ni, kroz bes - pu }a dok idem da pa zim. Bes pu }u se tad hlad no na - smi jem, is ku {e wa mo gu da od bi jem i s ri je ~i ma ja ~im od li je ka, ja od ba cim iza zov gri je ha, jer svak je ro en da po jed nom umre, ~ast i bru ka ì ve do vi je ka. âst i obraz, je di na ti di ka - rek o si mi po no sni vla di ka. Svjet je ovaj ti - ran ti ra ni nu, a ka mo li du - {i bla go rod noj, al kad du - {a svo ju sna gu na e, u ne vo qi sva koj se i sna e, zna ju} da je ~o vjek tek ì - vin ~e, iz gu bqe no u gor kom vre me nu, ali i to da u sva - kom tre nu iskra na e udar u ka me nu. Al ja gle dam svi - jet oko se be, svak za nov cem i ~e zne i ze be i pi tam se {ta bi sa mnom bi lo, da mi ni je pri ja te qu te be. Ti mi ka è{ ne daj se, za sta ni, sla bost ma smo ze mqi pri - ve za ni. I ja sta nem tra - è} svje tlost lu ~e i tvoj li jek sred stra {nog vre me - na, zna ju} da je snom uspa - van ~o vjek u kom vi di stra - {na pri vi e wa. Ne }u da mi no vac du {u pi je, ne }u da mi sr ce la ì kri je, ne - }u da sam rob ze maq skih stra sti, jer ni {ta ni je sve - ti je od ~a sti. To bi mla di tre ba lo da zna ju i da obraz pred sv je tom ~u va ju. Od pro ble ma ja se ne }u kri ti jer la ko je u do bru do bar bi ti. Svi za sre }om ne - svje sni hi ta ju, za po {te we ri jet ko pi ta ju. Ba{ nam za - to ona i iz mi ~e, jer nas ni - {ta sve to ne do ti ~e; we na su nam za kqu ~a na vrat jer u vre me nu, u bur nom ì li - {tu, ~o vje ku je sre }a ne po - zna ta. Mi smo iskra u stra {nu pra {i nu, mi smo lu ~a ta - mom ob u ze ta i ja ù rim u mra~ nom vre me nu da ot kri - jem lu ~u svog svi je ta. Na {o sam je pr vo u str pqe wu, u mu dro sti, slo zi i u zna wu, QEPOTICA TARA Kao osmjeh djevoja~ki qepotom nas svojom grije valovita na{a Tara, ni{ta od we qep{e nije. Kroz planine staze gradi, ~istotom nas svojom grije, du{u svoju daruje nam zelenija nego prije. Ovaj biser netaknuti boànstvenim sjajem sija qepotica crnogorska srcu mome najmilija. U skutima netaknutim mnoge tajne Tara krije ~uva}u je ko zenicu jer je takve nigdje nije. Marina Kijanovi}, IV1 WE GO[ I JA na {o sam je u ri je ~i tvo joj da je sre }a i u od ri ca wu. Ni kad pat wa sa ma nam ne sti è, nad bo lom se ne bo na de di è i kad gu - bi{ uvjek mo ra{ zna ti, po sle ki - {e du ga }e za sja - ti. Kad me mu ke ze maq ske ob gr le, znam da sun ce i za me ne gri je, jer gdje je li je pog i ru `nog }e bi ti, ~a- {u me da ù - ~i za gr ~e nu uvi jek je na sla e po pi ti. Ali ~o - v j e k k a sla bo ì vin ~e uvjek pad - ne, la ko po gri je {i i tek ta da, kroz bu ru vre - ma na, tvo ja sna ga mo ju du {u tje {i. Pri ro da je maj - ka i ca ri ca, al i ona pro - mje wi va li ca, pa kad bo li mi ne pri hva ta mo i za sre - }u obi~ no ne zna mo. Sve te taj ne uspje ha i sre }e, ti vla di ko sve to me ni re ~e i na to me bes kraj na ti hva la, sa ~u va me od zem nih gr je ho - va, sa ~u va me od mno gi jeh za la. Bez po u ke i isti ne ove, jo{ bih bio slam ka bez svog zna ka, jed na slam ka me u vi ho ro ve. Sa mo te bi po vje rit se mo - gu, s to bom pri ~at o ono me tre nu, kad mi qu bav sve ~a - ri ot kri je pa ja ne znam, ~e sti ti vla di ko, al je a - vo ali su ma i je. To je tre nut go ri i od smr ti, svi jet mi se oko gla ve vr - ti i pi tam se sa to ga iz vo - ra da li smi jem kap vo de po pi ti. Ja se sje }am onog {to si re ko }ud je èn ska smi je {na ra bo ta, ali we - no bo àn stve no li ce ne kad mi je dra è od ì vo ta.i u to me slat kom ~a su, ja se sje - tim tvo jih r je ~i i ugle dam tu pu ta wu ko ja vo di li~ noj sre }i. Ma le na joj usta slat ka, a an gel ski obra - {~i}i, od ti su }e {to ~uv - stvu jem, jed nu ne znam sa da re }i. Ko i te bi, sad i me - ni, pred qe po tom èn skog li ca, za i gra ju stra sti bur ne i osje tim va paj sr ca. Ko je ni je osje - tio, ne zna {ta je ra - dost pra va, mi slim da li me se sje }a ili spo - koj na ona spa va. A ka da mi ju tro sva ne, ja je tra ìm na de okom, dok evo ti div ne vi le ko ja ide la - kim kro kom. Pa i tad se te - be sje tim, dok mi sr ce ne - bom le ti, ka èm ta da mis o tvo ju...za vid te mi svi be smrt ni, na tre nu tak ovaj sve ti. I ta ko ja u ì - vo tu, svud uko rak te be pra tim, kad za lu tam, do zo - vem te i na u ~im da se vra tim. Sve ti - o nik mog ì vo ta, po stao si onog tre na kad je u zrak tvo je lu ~e ra dost mo ja ob u - ~e na.ono {to je Sa raj li ja za mla do ga bio Ra da, to je tvo ja du {a sve ta po sta la za me ne sa da. U~i te qu, pri - ja te qu, du ha mo ga sve ti o~e... pu tem {to mi ti pro - svi je tli mo ja sto pa ga zit ho }e. Al u to me ~a snom ho - du, ob ma na ma mje sta ne dam, ne mo gu ti se ni kad pri - ma}, s ni zi ne te mo} nog gle dam. I sje }am se onog {to si u~i te qu svom re - kao, pre ne go si sla vu vje~ - nu pod vi `ni {tvom sam ste kao: Ne mo gu te sti }i Si mo, a ka mo li pro }i mi - mo! Milan Baj~eta, III4 PRED PONOROM Vrisnu}u glasno, da Boga usnulog probudim! Zavapi}u strasno da ruku pruì mi i bogovima pohlepe sudi. Molitvom }u rastapati okove vremena. Molitvom...jer odavno ve} osje}am da Smiju nam se avoli...da Umrli su qudi. Boè! ûje{ li jauk robova vremena? Vidi{ li pohlepu, osje}a{ li jad? Moli te zarobqena du{a djeteta, ne dozvoli jo{ jednu smrt, zaustavi ovaj zahuktali pad u ponore poquqanog svemira. Boè! Vidi{ li isku{ewe pred kojim stojim i ja? Osje}a{ li licemjernu namjeru mo}nika da svaki porok osude, a onda ti ga ponude kao najsla i opijum do dna? Prepoznaje{ li lice sudije? Zar ne vidi{ da je to isti onaj ko te osudi nakon {to ti samo gram svoga blaga bijelog da. A mi? Svi smo kukavice bez imena. Straàri {to saàqewem prijete, saàqewem i podlim }utawem. Od prijateqa lice skrivamo ~im osjetimo da tone na dno. Ro enog se sina stidimo ne priznaju}i ikom ikada da i nekom na{em de{ava se to, to {to se samo drugima de{ava. Vrisnu}u glasno da Boga usnulog probudim! Sve molitve koje ikad ~uo sam na wegove }u spustiti grudi i zavapiti... Boè, pomozi nam... Pomozi... prije nego {to kamen Sizifov vrati se, prije nego {to svi postanemo avoli, prije nego {to nestanu svi qudi! PRIJATEQU Ne zatrvaraj svoje srce, prijatequ! No} je gluva, dom je nem... Ne zadrì tajnu za se kaì je meni kri{om. Samo meni... [apni tiho i srce moje }e ~uti, moje srce, a ne u{i. Poveri mi tajnu srca svog, kroz drhtavi smeh, uzdràne suze, kroz sladak stid i jad... Ne zatvaraj srce, prijatequ! NIKADA Aleksandar Terzi}, IV2 Lejla Kadi}, I2 Nikada prave qubavi za srce {to bolom gori, da ho}e bar da me ostavi, al uvijek se kraj mene stvori. Nikada pro{lost da zaboravim jer eto patwe u sitne sate, nikako da sje}awa ostavim kad ìvim samo za te. Nikada iskrena nisam bila jer dok sam s drugim, zami{qam tebe, tugu sam gorku sama popila sa~uvala rane samo za sebe. Nikada kraja zvjezdanoj no}i a sje}awa jo{ uvijek plamte na dnu znam da naprijed ne}u mo}i jer ti si jo{ uvijek tu. Adna Deli}, I u sjenci ìvota postoji sre}a al sam je mora{ prona}i. Kao sunce hladnu zimu, kao duga te{ku ki{u, osmjehom sjenku mora{ poma}i. I u sre}i ìvota postoji sjenka. I za wu mora{ znati. Zanese{ se, zaboravi{ na wu, al vjetar ti je ìvota vrati. Kristina Vu~eti}, III2

18 18 EKOLOGIJA / KULTURA Eko lo {ka si tu a ci ja u Pqe vqi ma IMA LI NA DE ZA NAS? Pqe vqa su grad na {eg dje tiw stva, na {e mla do sti, na {ih pr vih qu ba vi i ra - do sti. Grad ko ji vo li mo i u ko me se be na la zi mo. Si gur - na sam da u sr ci ma svih mla dih iz ove sre di ne sto - ji ovaj grad grad bo ga te tra di ci je, kul tu re, grad ko - ji no si u se bi ne u ni {ti vi duh vre me na. Osje ti }e te we - gov duh na sva kom ko ra ku, po è qe ti da osta ne te u we - mu vje~ no i da mu se vra ti - te ~ak i kad jed no ga da na ode te ki lo me tri ma da le ko. Pa ipak, iz go di ne u go di - nu, evi dent no je sma wi va - we bro ja sta nov ni ka u Pqe - vqi ma. Za {to mla di od la ze iz ovo ga gra da? Raz - lo ga je mno go, ali ovo ga bih pu ta iz dvo ji la je dan, i to onaj naj va `ni ji eko lo - {ki. Ne gdje nad svi ma na ma leb di pit we da li }e se sve mu dru gom u da na {wem vre me nu pri da va ti vi {e zna ~a ja ne go zdra voj sre di - ni? Ho }e li sve pri ~e o ovom pro ble mu, sve ak ci je i svi pro jek ti, osta ti mr- tvo slo vo na pa pi ru? Ho }e li eko lo {ka pi ta wa i wi - ho vo rje {a va we, bi ti osta - vqe na u su mor no na sle e Bor ba pro tiv za ga e no sti Da na {we raz vi je no in du strij sko-in - for ma ti~ ko dru {tvo su o ~a va se sa ve li - kim i ve o ma ozbiq nim pro ble mi ma, kao {to su: za ga i va we vo de,va zdu ha i kop na, iz liv naf te u Mek si~ ki za liv, o{te }e - we ozon skog omo ta ~a, skla di {te we ra di - o ak tiv nog ot pa da i sl. Uzro~ nik svih ovih pro ble ma je ~o vjek da na {ni ce, ko ji ne mar no {}u, ba ha to - {}u i ne shva ta wem svo je ulo ge u svi je - tu, ne svje sno do pri no si op {toj eko lo - {koj ka ta stro fi. Svi na ve de ni pro ble mi po ~e li su da oku pi ra ju pa `wu ne sa mo eko lo ga ve} i svjet ske jav no sti. Ve} sa mim in te re so va - wem i u~e stvo va wem jav nih li~ no sti u rje {a va wu tih pro ble ma, po stig nut je osnov ni ciq, a to je da se po dig ne svi jest sta nov ni {tva o zna ~a ju rje {a va wa pro - ble ma eko lo {ke pri ro de. Re a li za ci jom mno go broj nih pro je ka ta na mi je we nih su - zbi ja wu raz li ~i tih eko lo {kih pro ble - ma, po sti ù se efi ka sni re zul ta ti od iz u zet ne va `no sti za ~o vje ~an stvo. Da - nas, ciq svih svjet skih i na ci o nal nih eko lo {kih po kre ta je da se po red po di - za wa svi je sti o va `no sti o~u va wa pri - ro de, ak tiv no ukqu ~e u wi ho vo rje {a va - we i mno gi dr àv ni i op {tin ski or ga ni. Ni je ni ~u do {to se {i rom svi je ta zna ~aj na sred stva iz bu xe ta odva ja ju za re a li za ci ju ova kvih pro je ka - ta. U Pqe vqi ma, op {tin ski or ga ni sko - ro sva ke go di ne or ga ni zu ju i re a li zu ju raz ne eko lo {ke pro jek te, kao {to su sad wa dr ve }a (u ko ju su ukqu ~e ni sko ro svi a ci i stu den ti), ak ci je pod slo ga - nom Ne ka bu de ~i sto, za mje wi va we na ma mla di ma? Gra di} na sje ve ru Cr ne Go re odav no je je dan od naj - zna ~aj ni jih cen ta ra eks - plo a ta ci je mi ne ral nih si - ro vi na u na {oj eko lo {koj dr à vi. Eks plo a ti {u se ugaq, {u me, teh ni~ ki ka - men, gli na za pro iz vod wu ci gle, a ne kad su na tom spi sku bi li jo{ i olo vo, cin ka na ru da, ba rit itd. Po sqe di ce sve ga ovo ga te {ko da se mo gu po pra - vi ti, po go to - vu ne pre ko no }i. Osta li su ko po vi ugqa, de po ni - je ja lo vi ne pe pe la, za ga - e ne vo de, za ga e no ze mqi - {te, za ga en va zduh, uni - {te ne po qo pri vre de ne po vr {i ne. U naj ve }e za ga i va ~e ove sre di ne sva ka ko spa da Ter - mo e lek tra na Pqe vqa. Ka da iz bi lo ko ga prav ca do la zi - te u na{ grad, do ~e ka }e vas ne vje ro va tan smog ko ji stva - ra uti sak da ula zi te u ogrom ni oblak di ma. U ci - qu spre ~a va wa za ga i va wa ugra u ju se fil te ri, ali na à lost, ni oni ni su da li ne ke bo qe re zul ta te. Stru~ - wa ci za o~u va wa ì vot ne sre di ne ne pre sta no na gla - {a va ju neo p hod nost mo ni - to rin ga kao pred u slo va za rje {a va we svih eklo {kih pi ta wa. Ako se ni {ta zna ~aj ni je u NE KA BU DE Î STO fil te ra na Ter mo e lek tra ni Pqe vqa, ~i {}e we ri je ka i kop ne nih po vr {i na od ra znog ot pa da i sme }a itd. Ta ko e, ka ko dr àv ni ta ko i op {tin ski or ga ni, iz - dva ja ju mno ga fi nan sij ska sred stva za re a li za ci ju pro je ka ta ne vla di nih or ga - ni za ci ja ko je su eko lo {ki or jen ti sa ne. Pri mjer jed ne od naj ak tiv ni jih ne vla di - nih or ga ni za ci ja po ovom pi ta wu u Pqe - vqi ma je NVO Vi va Vi ta ~i ji je osni - va~ i di rek tor Za gor ka Ka lo vi}, ko ja je isto vre me no i pro fe so ri ca bi o lo gi je i eko lo gi je u na {oj {ko li. Tre nut no je u svi je tu po stig nut do go vor iz me u sko ro svih dr à va o sma we nu emi si je CO2 ga sa ko ji do pri ni si kli - mat skim pro mje na ma i glo bal nom oto - pqa va wu. Dr à ve ko je su po sti gle do go - vor o sma we wu emi si je ovog ga sa, ta ko e su se oba ve za le da ne pre sta no po di ù svi jest o eko lo {kim pro ble mi ma i o wi - ho vim mo gu }im po sqe di ca ma i da ne pre - kid no, iz go di ne u go di nu, or ga ni zu ju i re a li zu ju broj ne eko lo {ke pro jek te ko - ji }e se fi nan si ra ti iz dr àv nih bu xe - ta i na ci o nal nih i svjet skih fon do va na - mi je we nih is kqu ~i vo su zbi ja wu eko lo {kih pro ble ma. Na kra ju, tre ba re }i da svi pro jek ti i sva ma te rij lna sred - stva ne zna ~e mno go ako se u pot pu no sti ne pro mi je ni svi - jest qu di, jer bi svi, bez iz - u zet ka, mo ra li da shva te da tru - ju }i i za ga u ju }i pri ro du, ne uni {ta va ju sa mo wu ve} i sa mi se be. ô vjek bi, isti na, è lio da ì vi u zdra voj i eko lo {ki o~u va noj ì vot noj sre di ni, ali naj ~e {}e ni je svje stan ko li ko on kao po je di nac mo è da do - pri ne se rje {a va wu glo bal nih pro ble ma da na {wi ce. Ne ma wa Vu ka {i no vi}, IV2 sko ri je vri je me ne pre du - zme, ako se u re {e we ove si tu a ci je ne ukqu ~e ne sa - mo lo kal ni, ve} i dr àv ni or ga ni, a o~u va we zdra vqa po sta ne za da tak broj 1, on - da }e ovaj pre div ni gra di} ima ti tu `nu sud - bi nu. Ho }e li u do gled no vri je me Pqe vqa do ì - vje ti sud bi nu va - ro {i ce Gra ca ili [u la, ili }e do ~e ka ti bo qe da - ne? A dok se ne do go di ne {to su - {tin ski bit no {to bi iz mi je ni - lo ovu ru `nu sli ku Pqe va qa, mi se su o ~a va mo sa: sve ~e {}im od la sci ma iz ovog gra da, ~e stim sa - mo u bi stvi ma, ra - nim umi ra wi ma, po ve }a wem bro ja obo qe lih od naj ra zli ~i ti - jih bo le sti, ra a wem dje ce sa zdrav stve nim te go ba ma, pa dom na ta li te ta i ra stom mor ta li te ta... Osta je je di no pi ta we: ima li na de za ka Pe tro vi}, I2 Maj ka vas ZE MQA po zi va na DE SET EKO LO [KIH ZA PO VI JE STI 1. JA SAM ZE MQA, TVO JA MAJ KA. JA NE MAM DRU - GOG RE ZER VO - TA OSIM ONO GA KO JI ]E[ TI PO [TE DJE TI OD ZA GA \I VA WA. 2. NE MOJ ZA GA \I VA TI ONAJ DJE LI] PLA NE TE KO JI TI JE PO VJE REN. 3. IMAJ NA UMU DA SVA - KI OB LIK [TED WE ENER GI JE DO PRI NO SI SMA WE WU ZA GA \E NO - STI I OÛ VA WU PRI - ROD NOG BO GAT STVA. 4. PO [TUJ VO DU, IZ VO TA - NE MOJ JE RA - SI PA TI. VO DA RA Û NA DA DO BRO ZA VR NE[ SLA VI NE. 5. NE MOJ UNI [TA TA VA - TI DR VE ]E, VO DU I VA - ZDUH. KU PUJ SA MO BEZ - O PA SNE PRO IZ VO DE, NE MOJ KU PO VA TI NI - [TA [TO JE [TET NO. 6. NE MOJ ZA GA \I VA TI RI JE KE, JE ZE RA, I MO - RA: OGRA NI Î UPO TRE - BU SA PU NA I DE TER - XEN TA, A OTROV NE SA PU NE NE MOJ SI PA - TI ÂK NI U KA NA LI - ZA CI JU. 7. NE MOJ OME TA TI PRI - RO DU DA BU DE SPON TA - NA ZAH TI JE VA JU ]I OD WE DA PRO IZ VO DI IZ U - ZET NO LI JE PE PLO DO - VE; ZNAJ DA SRED STVA PRO TIV PA RA ZI TA I VJE [TA^ KO \U BRE TRU - JU ZE MQU I VO DU. 8. IZ NO SI SVO JE EKO - LO [KE STA VO VE I UBJE \UJ RO \A KE I PRI JA TE QE DA TE SLI - JE DE. 9. NE MOJ SA MO DRU GE KRI VI TI ZA [TE TE KO - JE SE NA NO SE SVI JE TU. 10. NE MOJ OÊ KI VA TI DA DRU GI RJE [A VA JU PRO BLE ME OÛ VA VOT NE SRE DI NE. DA U@IVA[ U DUGI MORA[ BITI SPREMAN DA POKISNE[!!!!!! Do ma }a mu zi~ ka sce na [TO BA NAL NI JE, TO SLU [A NI JE Sve su pro sti ji i ba nal - ni ji tek sto vi ko je pje va no - vo kom po no va na eli ta uz mu - zi ku ko ja ne ma ve ze sa na rod nim me lo som, sem {to se mo `da u àr go nu na zi va - ju na rod wa ci ma. Ne pre - za se od pla gi ja ta, ta ko {to se pre ra de me lo di je ko je su hit u Tur skoj, Gr~ koj, Ira - ku... On da se uz do bi je nu kom po zi ci ju ko ja pod ra zu - mi je va umje sto har mo ni ke elek tron ski zvuk i bub we - ve, pri do da tekst za ko ji ni je bi tan sa dr àj, ve} sa - mo da pra ti ri tam... Tra è }i {to br ì, lak - {i i jef ti ni ji na ~in da se do e do hi ta, auto ri po ne - kad ili sve ~e {}e gu be osje - }aj za mje ru. Stvo re na je la - `na sli ka o to me {ta na rod vo li, iza ~e ga se u stva ri kri je na mje ra da se od pje sme ì vi, na su prot sta rim do brim vre me ni ma ka da se za pje smu ì vje - lo. Tekst i pje va we su sve ~e {}e sa mo pra te }i ele - men ti sa vre me nih pje va ~a, ko ji sve vi {e pre u zi ma ju ulo gu za ba vqa ~a. Ta ko, umje sto da se pje sma slu {a, sve ~e {}e se gle da, {to za po sqe di cu ima sve ma we do brih i pra vih auto ra tek sto va, kom po zi ci je i iz - vo a ~a. Sva ko vri je me ima svo je do bre i lo {e stra ne. Mi ro - slav Ili} se pro sla vio pje - smom Vo leo sam de voj ku iz EKREM UJE DI WU JE QU DE Tur bo- folk pje sma Ekre ma Je - vri }a Ku }a, po so je ovo go di {wi hit u Ame ri ci, Ka na di, ali i re - pu bli ka ma biv {e Ju go sla vi je. [ta je do pri ni je lo svjet skoj po pu lar no sti Ekr mo vog hi ta, naj - bo qe go vo re ko men ta ri na saj to - vi ma. Ima isti ne u tek stu, to su pu sti sno vi o Ame ri ci i zlat - nom Za pa du.... Zvi je zdu su od we - ga na pra vi li qu di ko ji mu se smi ju, a on je o~i gled no prost i ne is kva ren da bi to uka pi rao. Ekrem je obi ~an, vri je dan, do bar ~o vjek i bi lo bi mi mi lo da za ra - di ko ju pa ru. [to bi nam to sme - ta lo, kad nam ne sme ta po lu svi jet sa estra de, lo {i ji qu di od we ga ko ji ta ko e ne zna ju da pje va ju, a zgr }u mi lo ne. Da nas pri ~am sa dje voj kom iz Slo ve ni je i pi tam je zna li za Ekre ma Je vri }a. Ona ka è, na rav no, i po ~e da pje va Ku }a, po so -. Ekrem je po no vo uje di nio sve nas, Ju go slo ve ne. gra da, za ko ju je tekst na - pi sao Do bri ca Eri}, ali su do {le ne mi nov ne pro - mje ne. Po sta lo je sta ro mod - no pje va ti o qu ba vi u {qi - vi ku. Auto ri su u tra è wu ak tu el nih te ma i me lo di ja oti {li to li ko da le ko da se na rod na pje sma 80- tih [TA SE PJE VA go di na HH vi je ka pre o bra - zi la u folk, ~i ja je per - ja ni ca bi la Le pa Bre na sa Slat kim gre hom. De ve de - se tih go di na je folk pre - ra stao u tur bo - folk (ka ko ga je na jed nom mje stu kr stio Ram bo Ama de us), {to ne ma ve ze ni sa na rod - nom ni sa za bav nom mu zi - kom. Kroz na rod ne pje sme se obi~ no pre pri ~a vao ne ki do ga aj iz ì vo ta na ro da, {to ni je slu ~aj kod tur bofol ka gdje se naj ~e {}e po - na vqa ne ko li ko krat kih re ~e ni ca u krug, kroz ci je - lu pje smu. Ne ka da se zna lo: pje sma je hit ako u e u ka - fa nu. Uì va we u pje va wu kod ~o vje ka pred sta vqa objek tiv nu umjet ni~ ku i ì vot nu po tre bu. UTEKS (Udru è we tek sto pi sa ca Sr bi je) osno va no je 1987.go - di ne. Ima slo gan : Vra ti - mo Sr bi ji na rod nu mu zi - ku. Ciq je bio da se afir mi {u tek sto vi za sve àn ro ve mu zi~ kog stva ra - la {tva, bor ba pro tiv {un - da, za {ti ta }i ri li ce i {i re we kul tu re u ci je loj ze mqi i di ja spo ri. Pje sme ~la no va su za {ti }e ne, jer UTEKS po sje du je autor ska pra va za te tek sto ve. Pi sa we tek sto va je umjet - nost ko ja se raz li ~i to do - ì vqa va, pra vi la ne ma. Put od ide je do ostva re wa je dug. Pi sa wu pje sa ma za na - rod wa ke svo je vre - me no ni je odo lio ni Bo ra \or e vi}. Mno gi vje ro vat no ne zna ju je on autor hi ta Ne ka me na za bo ra ve de - voj ke sa Mo ra ve u iz vo e wu Sre} ka Jo ro vi }a. I Ma ri - na Tu ca ko vi}, je - dan od na {ih naj - po zna ti jih tek sto pi sa ca, mu - zi~ ku ka ri je ru je po ~i wa la u vri je - me ka da i gru pa Za na sa hi tom Do dir ni mi ko - le na. Autor je tek sto va ko je su pje va li Zdrav ko ô li}, Je le na Kar le u {a, Ce ca Ra `wa to vi}, To - {e Pro e ski... Ne - ma sum we da je Ma - ri na svo jim {to snim pje sma ma i tek sto vi ma do - pri ni je la uspje hu mno gih estrad nih zvi je zda i po ka za - la da zna po ka Jok si mo - vi }a je La ne do - ve lo na svjet sku po zor ni cu. Da do - bar tekst ne gu bi na ci je ni do kaz je po bjed ni~ ka pje sma Ma ri je [e ri fo vi} Mo li - tva ko ju je kom po no vao Vla di mir Gra ji}. Ta ko da Ki ti }e vi : Mi li o ni, ka - mi o ni, avi o ni, {am pi o ni... mo gu da pu tu ju u za bo rav. Ima ko }e i qep {e i lak {e pje va ti za du {u na ro kli na Mr do vi}, prof. - Pe vaq ka sam od gla ve do pe te, oko me ne sve va lu te le te. - La è{ kao pas, gle da{ me ko zver, stvar no ni je fer. - Ka ù ni smo par, za to {to si pod sta nar. - Moj se dra gi u autu vo za, a ja jad na u {u mi ko ko za. - Uz ma lu pe} i uz ra dio, sva {ta sam joj ra dio. - Ne }e{ ~ak ni pa suq da mi sku va{, a ka mo li de cu da mi ~u va{. - Ma la mo ja ne ma pred wih zu bi, kad me qu bi je zi kom me ubi.

19 KULTURA 19 Iz ugla mla dog mu zi ~a ra MU ZI KA - SI NO NIM ZA DO BRO RAS PO WE Mu zi ka je sa vr {en stvo pri ro - de To je ve li ka isti na i raz log za {to joj se tre ba po sve ti ti. Mu - zi ku ne tre ba di je li ti pre ma àn ro vi ma, ko li ko pre ma kva li - te tu. Ob ra du jem se sva ki put ka - da vi dim u~e ni ke, svo je dru go ve, ko ji istin ski uì va ju u mu zi ci! Umje sto da ra di te ne po treb ne stva ri, mo è te jed no stav no da sta vi te slu {a li ce i uì va te. Ko ju mu zi ku slu {a te, pot pu no je ne bit no. Bit no je da ne slu {a te raz ne glu po sti ko je se mo gu ~u ti na sva kom }o {ku. Ka da è li te da ste sa mi, da }u ti te, ka da è li - te da mi sli te na ne ko ga, ne po sto - ji bo qi na ~in od mu zi ke da to u~i ni te. Hi qa de pre div nih sti - ho va, ri ma i zvuk ko ji opi ja, {ta ima bo qe od to ga??? Istin ska vri - jed nost mu zi ke ot kri va se on da ka da joj se pot pu no pre da te. Ve li ka je za blu da do vo di ti u ve zu mu zi ku sa kon zu mi ra wem raz li ~i tih vr sta opi ju ma, kao i [e zde set pet go di na uspje {nog tra ja wa ga ji ti uvje re we da su mu zi ~a ri sklo ni upo tre bi dro ga. Mu zi ka se ne smi je ve zi va ti za ta kve stva - ri, wu tre ba upo re i va ti sa naj - qep {im zvu ci ma pri ro de, sa na - {im naj qep {im mi sli ma i osje }a wi ma!!! Upra vo ta o~a ran - sot mu zi kom uslo vi la je da pri - hva tim po ziv na sa rad wu od ~la - no va mog sa da {weg ben da. Jed no ju tro u in bo xu sam za te kla neo bi~ nu po ru ku u ko joj mi je po - nu e no da bu dem vo kal, jer su è - qe li da osnu ju bend. Pri sta la sam, isti na sa do sta ne si gur no sti, jer Pqe vqa ni su per spek ti van grad, bar ne za rok mu zi ku. Me u tim, u~e we no vih pje sa ma, pro be, mno - go za ba ve, dru è we sa ~la no vi ma ben da, sve me je jed no stav no o~a ra - lo. Mo gla sam i po sle na por nog da na u {ko li da se usred sre dim na pro be i vje `bam i po ne ko li ko sa ti.uz mu zi ku vri je me pro e br - zo, a umor, neo sjet no ali si gur no, ne sta je i ustu pa mje sto du {ev nom mi ru i za do voq stvu. Po ~e li smo sa svir ka ma, na sta vi li sa kon cer ti ma i jed no stav no se pre da li mu zi ci. Neo pi siv je to osje }aj ka da shva ti{ da je ono {to ra di{ pri ~i ni lo za do voq stvo i ra dost i dru gi - ma. Ka ù da ima mo ta lent na, da je bu du} nost pred na ma. A na ma je ciq da pro {i ri mo na{ ra per to ar, da ima mo bar isto ovo li ko, ako ne jo{ i vi {e, na stu pa, kon ce ra ta i pri li ka da se do ka è mo. Mu zi ka je zvuk sr ca. Uì - vaj te u woj, pje vaj te kad vam se god uka è pri li ka, svi - raj te ako ima te da ra za to i vi dje }e te ~a rob ni svi jet du - {e ko ja se {i ri i spa ja sa du {a ma dru gih qu di. Ni ko li na Ba jo vi}, II2 VO LO \A I MLA DI KUD Vo lo a je do bio ime po po zna tom pqe vaq skom he ro - ju Vla di mi ru Kne è vi }u Vo lo - i. I da nas, na kon 65 go di na svog po sto ja wa, ovaj klub to ime no si sa po no som. Za sve ove go - di ne, Vo lo a je pre {ao te àk i zna ~a jan put, ali je uspio da is tra je, odo li svim iza zo vi ma vre me na i osta ne jed no od naj i - stak nu ti jih kul tur no-umjet ni~ - kih dru {ta va u Cr noj Go ri. Ge - ne ra ci je i ge ne ra ci je mla dih gra di le su we go vo ime, a da na - {wi na ra {ta ji na sto je da to ime sa ~u va ju i kroz we ga o~u va - ju tra di ci ju. Na re per to a ru KUD Vo lo a na la ze se igre iz Cr ne Go re, Bo - ke, [u ma di je, Hr vat ske, Bo sne, Ma ke do ni je, Vla {ke igre, Ni - je mo ko lo Gla mo~, igre iz oko - li ne Vra wa, [o ta, [o ka~ ke igre i mno ge dru ge. Od svog osni va wa do da nas, Vo lo a je pro pu to vao Evro pu. Na go sto va wi ma u Ita - li ji, Fran cu skoj, En gle skoj, Ru - mu ni ji, We ma~ koj... we go vi ~la - no vi su u naj qep {em svi je tlu pred sta vqa li svo ju ze mqu i svoj grad. O to me svje do ~i ne sa mo odu {e vqe we pu bli ke i sna `ni apla u zi, ve} i broj ne na gra de i pri zna wa za rad. âst je bi ti ~lan KUD Vo lo - a. Ne smi je se za bo ra vi ti da u ovom dru {tvu ne po sto je po dje - le, ne zna se za raz li ke, a da je sva ki sa sta nak, sva ki na stup i pu to va we pra }e no dru è wem, za ba vom i raz mje nom is ku sta va. ^la no vi KUD Vo lo a su i u~e ni ci Sred we stru~ ne {ko le. Mno gi od wih su dav no iza {li iz ove {ko le, a me u sa da {wim a ci ma su: Ad na De li}, Vi do je Glu {~e vi}, Iza be la i Ja mi na Ke ~e vi}, So fi ja i Ta ma ra Ke - ~i na i Mi li ca Jo vi}. Ad na De li}, III1 Po vo dom 180 go di na od smr ti Pe tra I Pe tro vi }a We go {a DU HOV NIK I VLA DAR Sto osam de set go di na od smr ti Pe tra I Pe tro vi }a We go {a, div - na je pri li ka da se pri sje ti mo li ka du hov nog go ro sta sa ~i ja je ri je~ i da nas ì va me u we go vim na ro dom, a we go va dje la ne u ga si - vo si ja ju kroz vre me na. Pe tar I je ro en u We gu {i ma od bla go vjer nih i bla go ~a sti vih ro di te qa, oca Mar ka Pe tro vi }a i maj ke An e li je, ro e ne Mar ti no - vi}. We gov de da Da mjan bio je ro - e ni brat na da le ko po zna tog mi - tro po li ta Da ni la Pe tro vi }a. Mi tro po lit sken de rij ski i cr - no gor ski Sa va jo{ kao di je te ga je naj me rio za svo ga na sled ni ka i po zvao ga da do e u ma na stir: Do - i, ~e do, kod me ne, bla go dat Sve - vi {we ga ne ka po ~i va na te bi, ka - ko bi mo gao bi ti na ro du svo me na ko rist. Za jed no sa mnom ot sa da i na rod na{ po la è na du na te be. Pre bla gi Bog ne ka ti po mog ne da bu de{ krin ukra {e ni Cr ne Go re i sve ti lo na ro da svo ga. Ta ko je mla di Pe tar (sve tov no ime mu ni - je po zna to) sa sve ga 12 go di na do - {ao u Ce tiw ski ma na stir ka ko bi se pri pre mio za bu du }i po ziv du - hov nog i sve tov nog pr va ka svog si ro ma {nog i po ro bqe nog na ro da. Bu du }i da je jo{ od ma le na bio ob da ren mu dro {}u i naj qep {im qud skim vr li na ma, mla di ar hi - man drit Pe tar je bio svje stan ne - pri li ka u ko jim je ì vio we gov na rod. Te ne pri li ke ni su do la zi - le sa mo od tur ske ti ra ni je, ve} i on do ma }e ne slo ge, za kr vqe no sti cr no gor skih i brd skih ple me na, krv ne osve te, ra znih po ro ka, si - ro ma {tva, oti ma ~i ne, bo le sti, ubi sta va... U to vri je me po ja vio se u Cr noj Go ri la `ni car [}e pan Ma li ko ji se na ro du pred sta vio kao ru - ski car i od mno gih bi va po dr àn kao sve tov ni vla dar. Iako je vla - di ka Sa va upo zo ra vao na rod da se ne ra di o ca ru, ve} o va ra li ci i pro bi svi je tu, na rod se ni je mno - go osvr tao na ri je ~i svo ga vla di - ke. Ja ovo ga [}e pa na, pi {e vla - di ka Sa va Sti je pu Sti je po vi }u 1. de cem bra ko ji je za pa u ze - mqu we go vu u Na hi ne (na mle ta~ - ku te ri to ri ju), do veo ni je sam. Zva ga ni je sam. Oca rio ga ni je sam. Ne znam ni sa da ko je, ta ko mi to ga svi je ta. No se ~u dim {to se svi jet po ma mio. I tur sko i prin - ci po vo, sve tr ~i k we mu... A ja ga ne mo gu iz gnat sad, go spo di ne, za - {to ja ne mam te sna ge. Sad se utvr dio ali z Bo gom ali a vo lom. Eto sva Cr na Go ra s wim. I pri - mor je sve se po ma mi lo. Ka da je 26. fe bru a ra go di - ne umro sto go di {wi mi tro po lit Ak tiv no sti mla dih U Sred woj stru~ noj {ko li ve} odav no po sto je i sa uspje hom ra - de tri sek ci je u okvi ru pred me - ta Ma ter wi je zik i kwi èv nost: li te rar na, no vi nar ska i re ci ta - tor ska. Od ove {kol ske go di ne sa ra dom je po ~e la jo{ jed na sek ci - ja dram ska. Osni va ~i i ru ko vo di o ci ove sek ci je su u~e ni ci. Ide ja o we - nom osni va wu po te kla je od u~e - ni ka na ~a so vi ma no vi nar - sko li te rar ne sek ci je i vr lo br zo, ide ja se pre to ~i la u dje lo. Mla di su bi li vr lo za in te re so - va ni da se oku {a ju u svo jim glu - ma~ kim spo sob no sti ma i sprem - Sa va, po sta vi lo se pi ta we we go - vog na sled ni ka. Na rod je bio na stra ni ar hi man dri ta Pe tra, me - u tim ra znim za ku li snim rad wa - ma do to ga ni je do {lo i za Sa vi - nog na sled ni ka je iza bran we gov se stri} Ar se ni je Pla me nac, ko ga na rod ni je vo lio. Me u tim, Ar se - ni je Pla me nac se ni je du go za dr - ào na pre sto lu, pre mi nuo je go di ne. Ar hi man drit Pe tar iza bran je za mi tro po li ta na Na rod noj skup - {ti ni ko joj je pri su stvo va lo oko hi qa du qu di iz ra znih ple me na. I Pe tro va i na rod na è qa da on bu de za vla di ~en u Ru si ji ni je se mo gla ostva ri ti jer ru ski po sla - nik u Be ~u Go li cin ni je mu htio iz da ti pa so{ za Ru si ju, pa je on bio pri nu en da tra ì po sve }e we od mi tro po li ta kar lo va~ kog Moj - si ja Put ni ka ko ji mu je to i odo - brio. Ta ko Pe tar bi va po sve }en za mi tro po li ta cr no gor skog, sken - de rij skog i pri mor skog 13. ok to - bra go di ne. Od mah na kon ru ko po lo è wa mla di mi tro po lit Pe tar se za - pu ti u Ru si ju, ka ko bi iz dej stvo - vao za {ti tu za svoj osi ro ma {e ni i na pa }e ni na rod. Ne sa mo da ga ru ska ca ri ca ni je pri mi la, ve} je pro tje ran sa te ri to ri je Ru si je. Ta da se, po svje do ~e wu we go vih sa vre me ni ka, za kleo da we go va no ga vi {e ni ka da ne }e kro ~i ti u Ru si ju i ta ko je i bi lo. Sa tog mu ko trp nog pu ta mi tro po lit Pe - tar se vra tio umo ran i iz mu ~en, sa mo sa jed nom vre }om krom pi ra ko ju je do bio u Tr stu. Ta vre }a krom pi ra ko ju je mi tro po lit Pe - tar ka sni je za si jao u Cr noj Go ri spa si la je, po ri je ~i ma Vu ka Ste - fa no vi }a Ka ra xi }a, od si gur ne smr ti mno go ga. Mi tro po lit Pe tar I je upra vqao Cr nom vi {e od 45 go di na, zna ~i, vi {e od po lo vi ne svo ga ì vo ta. Bio je i du hov nik krot ke ri je ~i, ali i rat nik o{tre sa bqe. We go - vi dvo ri i bo gat stvo su bi li skrom na is po sni ca u Ce tiw skom ma na sti ru i Hri sto va ri je~ ko ju je pro po vi je dao. Vla dao je, ne uz po mo} si le, ve} uz po mo} po u ke i kle tve, to bi ja {e we go vo naj ja ~e oru` je. Ta mo gdje je bi lo onih ko - ji ga ~u ju - di je lio je sa vje te, a ta - mo gdje to ni je po ma ga lo kle tva je bi la naj ja ~e oru` je. Glav na za slu ga Pe tra I je {to je uki nuo vlast gu ver na du ra, ko ji su uspje li da vla di ku dr è is - kqu ~i vo u okvi ru cr kve i da mu odu zmu sva ko pra vo na od lu ~i va - we o sve tov nim pi ta wi ma. Mi rio je za va e na ple me na i te ìo je da uki ne krv nu osve tu. Svim si la ma UÊ NI CI OSNI VA Î DRAM SKE SEK CI JE ni da sa mi or ga ni zu ju pri red bu po vo dom 18. no vem bra, Da na {ko - le. Sek ci jom ru ko vo di Mi lan Baj ~e ta, u~e nik III4 odje qe wa. Mi lan je ujed no ~lan Dram skog eks pe ri men tal nog stu di ja iz Pqe va qa, a zna we ste ~e no u DES-u bio je vo qan da po di je li sa svo jim dru go vi ma. On je isto - vre me no i sce na ri sta, i glu mac i u~i teq glu me, ali i vr lo vje{t or ga ni za tor svih ak tiv no sti. Mi la nov pr vi sa rad nik u {ko - li glu me je u~e ni ca I2 odje qe wa, Ti ja na Dro mqak. Mi lan je na - pi sao tekst za pred sta vu Ti nej - xer ske go di ne, a tekst za pred - je na sto jao da stvo ri ad mi ni stra - ci ju. Iz nad sve ga, traj na mu je za - slu ga {to je stvo rio za ko no dav - stvo i pra vo su e. Za hva qu ju }i we mu Cr na Go ra je do bi la svoj pr vi pi sa ni za kon go di ne. Pe tar I je na pi sao Isto ri ju Cr ne Go re, Po sla ni ce, Pje sme, a za ni - mqi va su i we go va pi sma ko ja je upu }i vao isto rij ski zna ~aj nim li~ no sti ma to ga vre me na: Ka ra - or u, kwa zu Mi lo {u, ge ne ra lu Mi lu ti no vi }u, Do si te ju Ob ra do - vi }u, tur skim pa {a ma i aga ma, ru skim ve li ka {i ma, pred stav ni - ci ma fran cu ske upra ve u Bo ki, Ru skom Si no du... Umro je na Lu ~in dan 18. ok to - bra go di ne. Bez dru ge vla - sti osim mo ral ne, za sno va ne na tra di ci ji, na cr kve nom ve ro va - wu, bez ika kve iz vr {ne si le, Pe - tar I se za sve vre me svo je du ge i te {ke vla da vi ne no sio ne sa mo sa Tur ci ma i sa be dom ne go i sa ne ra dom i sa mo vo qom..., za pi sa - }e, mno go go di na ka sni je, no be lo - vac Ivo An dri} o Pe tru I. Da nas, po sle 180 go di na od smr - ti Pe tra I, sko ro da je ne mo gu }e re }i ne {to no vo o we mu. On je za se be i za nas sve naj bo qe re kao svo jim ì vo tom, a za pe ~a tio svo - jim dje lom. Bio je svo me na ro du i vla dar i za ko no da vac, i po li ti - ~ar i fi lo zof, i u~i teq i pje - snik, i vla di ka i rat nik, go vo rio je se dam svjet skih je zi ka... ê ti - ri go di ne po sle smr ti pro gla {en je za sve ca, pa je da nas u na ro du po zna ti ji kao Sve ti Pe tar Ce - tiw ski. Ne gdje pred kraj svo ga ì vo ta za se be }e re }i: Osta ra sam vi {e od zla i ne po slu ha cr - no gor sko ga, ne go li od mo ji jeg da - na... a mo je je serd ce od va {e ga zlo ~in stva uve hlo i sta rost mo - ja oskr bqe na, da po ~i va la i ra do - sti ni gdje ne ma.... Pro kleo je sva - ko ga ko we gov na rod ikad bu de od vra }ao od Ru si je:...ako bi se ko ji iz vas Cr no go ra cah i Br a - nah na {ao da po mi sli od stu pi ti od po kro vi teq stva i na de na je di - no rod nu i je di no vjer nu na {u Ru - si ju da Bog da ja ki te od we ga ì - vo ga me so ot pa da lo i sva ko do bro vre me ni to i vje~ no od stu pi lo. Svi je ma pak do bri je ma, vjer ni je - ma i ko ji go ovo mo je po to we pi - smo po slu {a i iz vr {i, da bu de mo je naj u srd ni je, ota ~a sko i ar hi - pa stir sko bla go slo ve ni je u rod i va vi je ki vje ko va Amin. Bo jan Stru wa{, pro fe sor sta vu Sre}a u ne sre }i na - pi sa la je Ti ja - na Dro mqak. Sva ko ve ~e se u [ko li or ga - ni zu ju pro be da bi za Dan {ko le sve bi - lo sprem no, a Mi lan Baj ~e ta u~e ni ci su u ~ast svo jih po fe - so ra i dru go va na pra vi li kra tak za bav ni pro gram. Pla ni ra no je da u pro gra mu za Dan {ko le na stu pe ne sa mo glum - ci, ve} i mla di re ci ta to ri, pje - sni ci, pje va ~i, mu zi ~a ri, ple - sa ~i... a pi sa ni trag o van na stav nim ak tiv no sti ma svo - jih dru go va i na ~i nu obi qe à va - wa ovog, za {ko lu zna ~aj nog da - tu ma, za bi qe è mla di no vi na ri. Dra ga na Iri}, III2

20 20 SAOBRA]AJ Raz voj auto mo bi li zma OD TRO TO^ KA [A DO ELEK TRI^ NOG I SO LAR NOG AUTO MO BI LA Auto mo bil da nas vi {e ni je luk suz. Po stao je po tre ba, dio na {e sva ko - dne vi ce, pa i vi {e od to ga. Auto - mo bil je igra~ ka ko ju da nas ima sko ro sva ka ku }a. [ta vi {e, is pred ve li kog bro ja ku }a vi - dje }e te dva ili vi {e auto mo bi la. Vo ze ih sko ro svi pu no ljet ni ~la - no vi do ma }in vot je po - stao vr lo brz, pa je i po tre ba za {to br ìm pre vo zom sve ve }a. Mo `da bi, upra vo zbog to ga, bi lo ko - ri sno po zna va ti raz voj ni put auto - mo bi li zma. Pr vo po zna to kop ne no vo zi lo iz - mi slio je Fran cuz Ni co la Kin gio, dav - ne go di ne. Bio je to auto na par ni po gon, sa tri ko ta ~a i sa ogrom - nim ko tlom. Po sti zao je br zi nu od 5 km na sat i mo rao se pu ni ti sva kih 25 ki lo me ta ra. Pr vi auto mo bil u Ame ri ci, go di ne, iz ra dio je Oli ver Evans. Taj auto je imao ~e ti ri ko ta ~a i vo de ne bo~ ne ko ta ~e pa se mo gao kre ta ti po kop nu i po vo di. Zvu ~i ne vje ro vat no, ali taj auto je imao 21 to nu!!! Pu nih 80 go di na, auta su po kre ta li par ni mo to ri. Go di ne do {lo je do dva ot kri }a. Pr vo je ben zin ski mo - tor, a dru go pne u mat ske gu - me na pu nje ne va zdu hom. Pr vog ben zin ca na pra vio je Ni - je mac Go tlib Da i mler go di ne, a pr vi ben zi nac u Ame ri ci pro iz ve den je go di ne. Iz vje {taj sa Saj ma auto mo bi la Tek ka da su auto mo bi li s uspje - hom pre la zi li ki lo me tre, lju di su po - ~e li obra - }a ti pa `nju na njih. Da nas su auta na ben zin ski i di zel mo tor dio na {e sva ko dne vi ce. Me u tim, pri - je sto go di na po - ja vi li su se elek - tri~ ni auto mo bi li. Ve} ra ne go di ne u SAD 30% vo zi la je po kre - ta la elek tri~ na ener gi ja i po red to ga {to je u to vri je me stru ja bi la sku pa. Da nas se za oko e mo è ku pi ti ele kr ti~ ni auto. Ve }i na vla sni ka ova - kvih auto mo bi la pre la zi u pro sje ku 50 ki lo me ta ra dnev no, ali je pro blem sa elek tro-vo zi li ma u to me {to su im ba - te ri je jo{ vr lo glo ma - zne i te {ke. To je ne - prak ti~ no rje {e nje za pre la è nje re la - tiv no ma lih ra sto - ja nja i za to se gro - zni ~a vo ra di na pro iz vod nji ma njih ba te ri ja, pa se pro boj o~e ku je tek za ne ko li ko go di na ka da }e, vr lo vje ro - vat no, bi ti osmi {lje ne ma nje i jed - no stav ni je ba te ri je za ova auta. U naj no vi je vri je me, po ja vi la su se auta na sun ~ev po gon. [vaj ca rac Lu - SPOJ ATRAK TIV NO STI, TRA DI CI JE I LJE PO TE U~e ni ci odje lje nja I6 - auto me ha - tro ni ~a ri, po sje ti li su pre sti `nu ja - dran sku ma ni fe sta ci ju tri na e sti Sa - jam auto mo bi la u Bu dvi. Vo e pu ta su bi li pro fe so ri: Sne à na Gru ji ~i} i Ra den ko Lac man, a za u~e ni ke pr vog raz re da ovo pu to va nje ima lo je vi {e - struk zna ~aj. Osim mo gu} no sti da se bli è upo zna ju sa sa vre me nim ti po - vi ma auto mo bi la i ti me upot pu ne zna nja ko ja tek sti ~u u okvi ru svo je stru ke, u~e ni ci su pro ve li pri ja tan dan u dru è nju, za ba vi, upo zna va nju Bu dve i pri mor skih lje po ta. Isto vre - me no su u ulo zi no vi na ra ama te ra po ku {a li da sa li ca mje sta da ju iz vje - {taj o ovom zna ~aj nom do ga a ju na ko me su bi li ob je di nje ni atrak tiv - nost, lje po ta i tra di ci ja. Sa jam auto mo bi la u Bu dvi odr àn je od 6. do 10. ok to bra, a ova sa jam - ska ma ni fe sta ci ja je i ove go di ne pri - vu kla mno ge kup ce za pre div ne mo - de le kao sto su: Mer ce des-benz, Bmw, Re na ult, Pe u ge ot, Ci troen, Audi, Toyota, Che vro let, Opel i dru - ge vr ste auto mo bi la, kao i raz ne vr - ste mo tor ci ka la, vi lju {ka ra, trak to ra itd. Or ga ni za tor ~i ta vog pro gra ma je bio Ja dran ski sa jam u Bu dvi. Iz la - ga ~i su po sje ti o ci ma po nu di li po volj - ne uslo ve za ku po vi nu no vog auto - mo bi la, dok su fi nan sij sku po dr {ku Saj mu po nu di le mno ge ban ke. Ma ni - fe sti ca ja je otvo re na po zdrav nom ri - je~ ju do ma }i na i mu zi~ ko scen skim pro gra mom grad ske mu zi ke i ma ò - ret ki. Tre }eg da na Saj ma usli je di lo je pro gla {e nje naj bo ljih mo de la auto - mo bi la po ka te go ri ja ma i do dje la sa - jam ske na gra de Ex po trophy za naj kva li tet ni ji tr ì {ni na stup. Usli - je di la je do de la na gra da po bjed ni ci - ma tak mi ~e nja Auto sla lom Ja dran - ski sa jam 2010 i iz bor naj ljep {e ho ste se, a sa jam ska ma ni fe sta ci ja je za vr {e na do dje lom na gra de FA VO - RIT PU BLI KE uz zvu ke si re na iz - lo è nih auto mo bi la. Po sje ti o ci 13. Saj ma auto mo bi la ima li su pri li ku da u~e stvu ju u na - grad noj igri FA VO RIT PU BLI KE, i ta ko svo jim gla so vi ma iza be ru auto - mo bil ko ji }e po nji ho vom mi {lje nju obi lje ì ti Sa jam. Naj vi {e gla so va po sje ti la ca do bio je AUDI 8, iz la ga ~a ROK [PED iz POD GO RI CE. Upr kos eko nom skoj kri zi, naj sku - plji auto mo bil mar ke Mer ce des SLS AMG ko ji vri je di evra, pro - dat je ve} pr vog da na.ime kup ca se dr ì u taj no sti. Uz ova kve i sli~ ne mo de le, ne do - stup ne dè pu pro sje~ nog gra a ni na, mo gli smo vi dje ti i mo de le auto mo - bi le ~i ja ci je na ne pre la zi e, a ko ji bi uz od re e ni sa jam ski po pust i li zing mo gli bi ti do stup ni pla te `noj mo }i gra a na ko ji zna ju {ta ho }e i ka ko pra vil nim eko no mi sa njem mo - gu do }i do svog ci lja. Og njen Go lu bo vi} i Og njen Gr bo vi}, I6 is Pal mer pred sta vio je na no vo be o - grad skom U{}u pr vo vo zi lo na so - lar ni po gon ko jim je 3. ju la 2007.go - di ne iz Lu cer na kre nuo na put oko svi je ta. So lar ni tak si ima tri to~ ka i raz vi ja mak si - mal nu br zi nu oko 90 km/h. Sa sto ji se od so - lar nog vo zi la i pri ko li ce sa so lar nim }e li ja ma ko - je da ju po lo vi nu ener gi - je, dok dru ga po lo vi na po ti ~e iz na pa ja nja vo zi - la pu tem uti~ ni ca. Ovaj tak si je pro jek to van to - kom tri go di ne na ~e ti ri {vaj car ska in sti tu ta. Ko zna ka ko }e se na sta vi ti auto - mo to re vo lu ci ja. Mo `da }e usko ro auto mo bi li le tje ti, kao u fil mu Pe ti ele ment, a jed nog da na mo `da iz mi - sle i auto za put kroz bu du} nost. Jo van Osto ji}, I6 Sa rad nja po li ci je i {ko le Od sa mog po ~et ka re a li za ci je pro - jek ta Rad po li ci je u za jed ni ci, ko ji se u Plje vlji ma im ple men ti ra od ju na mje se ca go di ne, JU SS[ je ostva ri la vi so ko kva li tet nu sa rad nju sa kon takt po li caj cem Mi lo jem Vo ji no vi - }em, ko ji kroz pro je kat po kri va na - {u {ko lu. Do sa da je u okvi ru [ko le re - a li zo va no vi {e pro je ka ta i svi su sa rad nju u~i ni li jo{ kva li tet ni jom i bo - ljom. Je dan u ni zu je i pro je kat Pre - ven ci ja u ra zu mi je va nju po li cij skih po slo va i ovla {}e nja, ko ji je re a li zo - van po ~et kom ove {kol ske go di ne, to - kom sep tem bra mje se ca. Cilj ovog pri - jek ta je da se kroz or ga ni zo va na stru~ na pre da va nja i po dje lu od go va - ra ju }e li te ra tu re, u~e ni ci ma pri bli ì rad po li ca ja ca u op {ti ni i {ko li, ali i na dr àv nom ni vou. Kraj nji cilj bi bio ani mi ra nje i dru gih dru {tve nih su bje - ka ta da na sli ~an na ~in pri bli è svo je ak tiv no sti mla dim lju di ma, ka ko bi u bu du} no sti ima li mo der no i obra zo va - no dru {tvo u sva kom po gle du. U pro sto ri ja ma SS[ odr à na je g kon fe ren ci ja za {tam pu na ko joj je me dij ski pred sta vljen pro je kat, a pri sut ni su bi li: di rek tor SS[, Mer - van Av do vi}, pe da gog Ra dan Kar tal, za mje nik ru ko vo di o ca eks po zi tu re po - li ci je, sa mo stal ni po li cij ski ko me sar Mom ~i lo Vo ji no vi} i kon takt po li ca jac Mi lo je Vo ji no vi}. Kon takt po li ca jac je u okvi ru re a li za ci je pro jek ta ob i {ao 14 odje lje nja u [ko li i odr ào pre da - va nje u~e ni ci ma o mo gu }im vi do vi ma sa rad nje po li ci je i {ko le i ovla {}e nji ma kon takt po li caj ca, ka ko bi kroz ne po - sred nu edu ka ci ju u~e ni ci lak {e shva - ti li {ta to po li ci ja ra di i zbog ~e ga je sa - rad nja neo p hod na. Edu ka ci ja u~e ni ka je ob u hva ta la ne sa mo upo zna va nje sa sa rad njom po li - ci je i {ko le, ve} i upo zna va nje sa sa rad - njom po li ci je sa dru gim dru {tve nim struk tu ra ma. Na kon fe ren ci ji za {tam - pu, ko ja je pret ho di la edu ka ci ji u~e ni - ka, po li ca jac Mi lo je Vo ji no vi} je is ta - kao je ko ji su to naj zna ~aj ni ji po slo vi re a li zo va ni u sa rad nji po li ci je sa dru - {tve nim su bjek ti ma u op {ti ni: 1. Iz grad nja i as fal ti ra nje pri la zne sta ze O.[. R.Pa vlo vi} iz prav ca Do ma Voj ske. Pro je kat je re a li zo - van u sa rad nji sa Se kre ta ri ja tom za ure e nje pro sto ra Op {ti ne Plje - vlja 2. In sta li ra nje alar ma i vi deo nad zo - ra u SS[. Pro je kat je re a li zo van u Revolucionarno, a jednostavno rje{enje Te ret u pred njem di je lu pri ko li ce stva ra ve li ki pri ti sak na se dlo, pa, iako je vu~ no vo zi lo po lu pra zno, mo gu }i su pro ble mi sa oso vin skim op te re }e - njem. Ori gi na lan, jed no sta van izum sma nji va nje pri ti ska u va zdu {nim ja - Edu ka ci ja mla dih o po li cij skim po slo vi ma i ovla {}e nji ma VA ZDUH TE RET RAS PO RE \U JE sa rad nji sa di rek to rom [ko le Mer - va nom Av do vi }em. 3. Po sta vlja nje uspo ri va ~a br zi ne i dru gih sa o bra }aj nih zna ko va na pri la znim sa o bra }aj ni ca ma pre ma {ko la ma. Re a li za ci ja pro jek ta ostva re na je u sa rad nji sa Se kre ta ri ja - rom za po slo ve sa o bra }a ja u Op {ti - ni Plje vlja. 4. In sta li ra nje vi deo nad zo ra na ugo - sti telj skom kom plek su Mi let ba {ta. Pro je kat je re a li zo van u sa rad nji sa di rek to rom Mer va nom Av do vi - }em. U ove pro jek te ulo è na su zna ~aj - na ma te ri jal na sred stva. Sa mo in sta - li ra nje vi deo nad zo ra u SS[ ko {ta lo je e, a vi deo na zor u Mi let ba {ti eura. Ovo obra }a nje jav no sti ni je slu ~aj - no upri li ~e no u pro sto ri ja ma SS[. Kao {to ste mo gli uo~i ti u pret hod ne dvi je go di ne, po seb no kva li tet nu sa - rad nju sam imao sa ru ko vod stvom SS[, na ~e lu sa di rek to rom Mer va - nom Av do vi }em, nje go vim po mo} ni ci - ma i pe da go gom. Di rek tor Mer van Av - do vi} je od pr vog da na im ple men ta ci je pro jek ta pre po znao obo stra nu ko rist i bio otvo ren za sva ki vid sa rad nje. Na kon vi {e go di {njeg ra da na po slo - vi ma {kol skog, a sa da i kon takt po li - caj ca, uvi dio sam da u~e ni ci zna ju da po li ci ja ima na ka ovla {}e nja, ali ne zna ju ko ja i ka ko da se po na {a ju u skla du sa nji ho vom pri mje nom. U~e - ni ci uglav nom ne zna ju da je jed no od na {ih ovla {}e nja iz da va nje upo zo re - nja i na re e nja, ko je iz daj mo ka da se za to is pu ne uslo vi, a da ne po stu pa - nje po na re e nju ovla {}e nog po li cij - skog slu `be ni ka po vla ~i pre kr {aj nu pri ja vu i pro ce su i ra nje, po za ko nu o JRM. Ta ko e, vr lo ~e sto mi u~e ni ci u dvo ri {tu po sta vlja ju pi ta nja, ti pa, za - {to no sim oru ì je i kad ga upo tre blja - vam, ~e mu slu è sred stva za ve zi va njeli si ce, kad upop tre blja vam slu `be nu pa li cu i sl. Zbog to ga je ovaj vid edu - ka ci je u~e ni ka imao vi {e struk zna ~aj i u sa rad nji sa ru ko vod stvom [ko le pla ni ra mo da na stvi mo edu ka ci ju ko - ja }e po ~et kom sva ke {kol ske go di ne ob u hva ta ti u~e ni ke pr vih i za vr {nih raz re da. Ta ko }e mo za dvi je go di ne ima ti edu ko va nu kom plet nu struk tu - ru u~e ni ka SS[, kao i tri ge ne ra ci je pu no ljet nih gra a na na {e dr à ve. Mi lo je Vo ji no vi}, kon takt po li ca jac stu ci ma tre }e oso vi ne omo gu }a va po - volj ni ji ras po red ma se u vu~ noj kom - bi na ci ji te glja~ po lu pri ko li ca. Po lu pri ko li ca dje li mi~ no na to va re - na, ukup na ma sa {le pe ra (te glja ~a sa pri ko li com) ma nja od 40 to na, a po li caj ska va ga po ka zu je pre op te re - }e nje po gon ske oso vi ne na vu~ nom vo zi lu. Ovo se ~e sto do ga a, ~ak i naj i sku sni jim vo za ~i ma, po seb no u si tu a ci ja ma ka da je te ret ne rav no - mjer no ras po re en. Sko ro po pra vi - lu, to je ve li ka mu ka sva kog vo za ~a ko ji iz se be te gli po lu pri ko li cu hlad nja ~u, bu du }i da je na njen front oka ~e na ni ma lo la ka teh ni ka za hla - e nje ( fri ì der ). Za hva lju ju }i in - ven tiv no sti stru~ nja ka naj ve }eg evrop skog pro iz vo a ~a pri klju~ nih vo zi la, nje ma~ kog [mic Kar go bu la, ovaj vi {e de ce nij ski pro blem je ri je {en na jed no sta van i u osno vi jef tin na - ~in: kon tro lom ili, bo lje re }i, sni à va - njem pri ti ska u va zdu {nim ja stu ci ma na tre }oj oso vi ni po lu pri ko li ce. Prem da je su vi {no, ipak upo zo ra va mo da je no vi tet pri mje njiv sa mo na po - lu pri ko li ca ma sa va zdu {nim osla nja - njem oso vi na, ka kve se bez ma lo, bez iz u zet ka, i tra è za mo der ne vu~ ne kom bi na ci je. Ni ì pri ti sak ma nje op te re }e nje Ka ko funk ci o ni {e loud sprid pro - gram (Load Spread Pro gram) - pro - gram za pre ra spo dje lu - {i re nje te re - ta? Do volj no je sa mo da auto ma ti ka sma nji pri ti sak u va zdu {nim ja stu ci - ma tre }e oso vi ne, pa da se glav na op - te re }e nja pre u smje re na dio po lu - pri ko li ce iz me u pr ve i dru ge oso vi ne (gle da no od te glja ~a ka kra ju vu~ nog an sam bla ). Ti me se auto mat ski sma nju je pri ti sak na se dlo, a, sa mim tim, i na po gon sku oso vi nu te glja ~a. Si stem funk ci o ni {e do br zi ne od 30km/h i on da ka da je po lu pri ko li ca na to va re na te re tom ma se do 24 to ne. Kon tro la pri ti ska se oba vlja auto mat - ski, a mo è se is klju ~i ti ak ti vi ra njem pre ki da ~a ko ji se na la zi ili na pred - njem pa ne lu po lu pri ko li ce ili je ugra - en u ka bi nu te glja ~a. Sli~ no je i sa po zi ci jom ma no me tra, na ko jem se o~i ta va pri ti sak u tre }oj oso vi ni. U{te de i si gur nost No vi si stem ima broj ne pred no sti: pra vil no ras po re e nim op te re }e njem po gon ske oso vi ne, ~u va ju se dru mo vi od o{te }e nja, iz bje ga va ju ka zne za pre ko ra ~e nje oso vin skog pri ti ska, {te - de pne u ma ti ci (jer se rav no mjer ni je op te re }u ju)... LPS znat no po pra vlja sta bil nost po lu pri ko li ce, jer se pre no - {e njem op te re }e nja po mje ra te ì {te, pa se ona po na {a mno go bo lje u svim si tu a ci ja ma, a po seb no u kri vi na ma. [mic Kar go bul tvr di da LSP uti ~e i na bo lje ma ne var ske spo sob no sti, {to se naj bo lje vi di u grad skim uslo - vi ma vo `nje, jer se tre }a oso vi na (sa sni è nim pri ti skom) po na {a sko ro kao da je upra vlji va. LSP }e mo }i da se ugra u je i na po lu pri ko li ce sa bo gi, od no sno pr - vom oso vi nom ko ja se po di è i spu - {ta, uz upo zo re nje da }e ona mo }i da se po di è (od no sno da bu de van funk - ci je) sa mo ka da je pri klju~ no vo zi lo pot pu no pra zno. Za sa da, [mic Kar go bul }e LSP nu di ti sa mo uz do pla tu, i to u po lu pri - ko li ca ma ko je pro iz vo di u nje ma~ - kim po go ni ma Al ten ber ge i Vre den. \or i je Ko va ~e vi}, III9