Talafa asolopito Samoa i Malo Aufaatasi

Size: px
Start display at page:

Download "Talafa asolopito Samoa i Malo Aufaatasi"

Transcription

1 OLA Talafa asolopito Samoa i Malo Aufaatasi e fa asoa fa amatalaga mo a oga i le gagana Samoa Laufatu a Samoa O tu ugamau pau Lipoti o le Vaiaso Pe iai ea se mea lelei e tupu mai Otara? A lea! PULETINI A OGA 25 Fepuari 2013 Vol 3 Issue 4 Imeli feso ota i: evaleon@xtra.co.nz E le fa atauina~not for Sale Faaiuga su ega sikolasipi 2012 O suafa nei o i latou na manumalo i sikolasipi o le 2012 i mataupu ta itasi: Accounting Alexander James Gibbs Bayfield High School Agricultural & Horticultural Science George W Nelson Lindisfarne College Art History Biology Chemistry Chinese Rosza Maria Majsa Auckland Girls Grammar School Max Alexander Ashmore Mount Albert Grammar Tao Tom Yang Mount Roskill Grammar Yi Lin Huang Macleans College Classical Studies Thomas J B Leggat Wellington College Dance Kendall Victoria Jones St Dominic s College E to avalu i latou ua maua faailoga sikolasipi mo le gagana Samoa e tusa i le faasilasilaga a le NZQA e le i mamao atu. Mai lena to avalu ua avea ai Mose Tanielu o le kolisi a Magele ma ta imua i le aofa i o togi na ia maua. E lata i le 8,000 fanau a oga a Niu Sila na auai i su ega mo Sikolasipi i le 2012, ae 2344 ua faamanuiaina. E 272 le aofa i o tama ma teine a oga na su eina le gagana Samoa i le Fola lona 3 o le tusipasi NCEA, lea ua filifilia ai le to avalu. E tolu tausaga le umi o le taimi e fa aaoga ai nei faailoga e i latou ua faamanuiaina. E tusa ma se $3.7 miliona o le a faaaluina ai. E 10 i latou na maua le faailoga pito maualuga (premier). E tolu na maua e le kolisi a Ueligitone, a o le isi tolu na maua mai Aukilani. I lona aotelega e faapenei: 10 sikolasipi pitoaluga $30,000 MOSE LE TA ITA I: Mose Tanielu i le togiga a lana a oga 54 sikolasipi Sikola tulaga ese $15,000 O se taimi o Me, 2013 e patipatia ai nei ausiga i se 33 sikolasipi sili i mataupu $6,000 sauniga, ma faailoa ai le suafa o le ua na maua le faailoga 224 sikolasipi tapulaa ausia a le alii palemia mo le Malo le tausinio. Drama Kalyani Nagarajan Epsom Girls Grammar Economics English French Geography German Graphics History Japanese Latin Faaauau itulau e 3 Durandon Jae Govender Rosehill College Alexander Ducat ACG Senior College Ruitao Hu Rosmini College Abigail Parry North St Cuthbert s College Colin Kuehne Wellington College Nicole Jayne Austin Timaru Girls High Benjamin J H Guerin Scots College Riki Fujii Macleans College Alan Ansell New Plymouth Boys High School Ua fesiligia e se tama ita i su esu e ia auala o loo a oa oina ai e faia oga le sipela ia latou tamaiti. O Dr Brigid McNeill o le Iunivesite a Canterbury na faia sana su esu ega i le mataupu ma ia molimauina ai ni vaivaiga, e talitonu o le a fesoasoani i le faaleleia o lea vaega o le a oga a le fanau. Muamua, na ia matauina le le fesoota i o le mau e taulagi ma le faatinoga moni. Ua iloa i la u suesuega le tele o le silafia o faia oga a Niu Sila i ala e a oa o ai le sipela, peita i e foliga latou te le faatinoina. E manatu la Dr McNeill e mafua i le le lava taoso o le to atele i le kalama o le gagana Peretania poo se tasi fo i gagana o loo a oa o ai le fanau. Na ia faapea mai e moomia le malamalama o faia oga i le gagana ma ona fausaga e faavae ai a latou faatonuga. O itu lelei o lenei aua e le gata e faaleleia ai le sipela ae atia e ai fo i le utuvagana a tamaiti atoa ma tomai i le faitau malamalama. E manatu le tama ita i o le a o tauloto o upu e masani ai tamaiti i le na o foliga i fafo o le upu. Ae tatau ona taula i le a oga e le gata i tomai o le sipela, a ia iloa fo i ona foliga loloto. O fesili taua, O le a le upu? O a mea e fausia ai se upu? E faapefea ona sipela le upu? O le a lona vaevaega? E tatau ona a oa o tamaiti ia latou iloa mua o upu Dr Brigid McNeill (prefixes) ma si usi u o upu (suffixes), atoa fo i leo i totonu o upu, ma mamanu masani i le sipela, o sona taofi lea. I lana su esu ega o ni faia oga tulagalua se 405 i vaega eseese o le atunuu na taula i ai le vaai i auala o loo fa aaoga e su e ai tomai o tamaiti i le sipela, faatonuga e a oa o ai le sipela, tapenaga a a oga i lona a oa oina, atoa malosiaga ma vaivaiga i polokalame sipela ta itasi. Na ta ua fo i e Dr McNeill le sootaga o le sipela malamalama ma le tusitusi. O loo sili ona pagatia fanau i le tusitusi i lo le sipela, e 32 pasene o loo tusitusi i lalo ifo o le tapulaa moomia, tulaga aoao. E talitonu le tama ita i su esu e o i latou ua mautu tomai i le sipela e lelei fo i a latou tusitusi, talu ai mafua aga e pei ona fa aalia.

2 ITULAU 2 OLA Lipoti o le vaiaso: E mafai fo i ona tupu i Otara se vavega atina e Sistema Aotearoa O se tasi o taulagalaga a le malo mo tupulaga laiti a Aukilani i Saute e iai le Sistema Aotearoa, o se polokalame a oga i le musika, lea na filifilia ai Otara e avea ma ulua i nofoaga e amata ai. Tatalaina e le minisita o Chris Finlayson i le 2011, na sailia se Faia oga Faatonu ma filifilia ai le alii Samoa o Dr Joe Harrop e faafoeina. Na saunoa le minisita ua fetaui le filifiliga o Dr Harrop, o ia o se Niu Sila, o se Aukilani, o se tasi fo i e malamalama i le aganuu a tagata Pasefika. Talu mai le 2011 ua mae a ni fa aaliga laiti i luma o matua ma le mamalu lautele i le aai a Otara, ua mae a fo i ni a latou koneseti faitaulia, e aofia ai le tasi i le 2012, i luma o se aumaimoa e 600 i le Maota Maimoa o le TelstraClear Pacific i Manukau. O molimau a le aumaimoa, e ma eu le tulaga ua tula i mai ai taumafaiga a le fanau pe a fua i le taimi faatauvaa. Faapea mai se alii faimusika, e le faigofie ona a o le violini, le selo ma ituaiga meafaileo nei ua ta u i le musika o manoa poo uaua fo i (strings). E faigofie ona ta le ukulele ma le kitara. Ui i lea na ia ta ua e vave le pu e a tamaiti laiti i lo le aumatutua. E tele fo i molimau ta uleleia ua fe avea i i nusipepa ma isi auala o faasalalauga. Ia Novema i le tausaga talu ai na lauliliu ai le polokalame e se alii foma i o le Iunivesite AUT, ma faamaonia ai le tulaga maualuga o lona faatinoga talu ina faavaeina. A o le fesili faigofie sa fia tulitulia, o le a se aoga o lenei polokalame mo le fanau? I se avanoa taua tele na talanoa ai ma le alii Faia oga Faatonu o le polokalame. Saunoa Dr Harrop, O lenei polokalame e faatatau tonu lava i le fanau talavou faato a ulufale i le a oga, mai le Tausaga 2 aga i i luga. Ae to atele lava ia tatou tamaiti. E iai le mafua aga i le filifilia o lea vaitausaga. Ole taimi lea e ulufale ai fanau i a oga ma amata fo i ona fetosoa iina i le mau filifiliga ona o le si osi omaga sa oloto ua latou maua. Ua iloa i nofoaga e maulalo ai le tamaoaiga o aiga ma aai le ta iina gofie o le fanau e a latou uo. E mafua ai ona ulu i se kegi, ma i u ane i se olaga o soligatulafono. O le faamoemoe la o le polokalame o le faasalavei ma faasao pe taofi mai le fanau mai nei ala taufaasese. Na ta ua fo i le sootaga malosi o tomai tau le musika ma ausiga manuia i le potua oga. E tele su esu ega e faamaonia ai se ai faasili mo fanau e iai ni a Grace Turbott ma lana selo latou taleni musika, faatusatusa i na e leai. A o molimau aupito sili ona faamoemoeina o na a matua e ana fanau o loo ua auai. Saunoa mai se tina e faapea, Talu ina ulufale la u tamaitiiti i le polokalame a Joe, ua le toe tafaovale. Ua to aga e fai ana mea aoga. Ua fiafia e alu i le a oga. Fai mai fo i e fia avea o ia ma se faimusika ta uta ua. E manatu le tina o se mea lelei tele lenei ua tupu i lo latou aai. Faaalia e Dr Harrop o le tausaga lenei o se tausaga taua i le atina e o le polokalame. Ua uma le laasaga faamasani ma ua sauni e faamautu o se faiga e le toe maluelue. E mafua mai i le malo o Venesuela lenei polokalame. I le 1975 i se tama i nuu o lea malo na faapotopoto ai e se alii faimusika ni tamaiti se 11 i lona faletaavale e fai musika faatasi. O le amataga lea o le polokalame El Sistema, o se polokalame o a oga i le musika e le gata e a oa o ai fanau i tomai musika, ae o se auala fo i e lavea i ai le fanau iti mai le olaga o kegi, le ola faasamasamanoa e i u i le solitulafono. I le taimi nei ua avea le El Sistema ma se faamuamua a le malo Venesuela, o se auala ua faamaonia lona aoga i ana tupulaga talavou. E 400,000 tamaiti o loo auai i le polokalame, ae 31 ni faaili simefoni ua faavaeina. A o suiga iloga ma le taua ua iloa i faamau pa u o solitulafono a fanau talavou, atoa ai ma le tia i a oga. A ua alu i luga le numera o fanau e i u lelei i a oga. E 21 atunuu ua latou faata ita ia le polokalame. I Niu Sila nei ua 180 le aofa i o le aufaaili a Dr Joe Harrop. Ua iloa e i latou ona ta u igoa o Beethoven, Mozart ma isi sau ai o le musika. Se i faatafa teisi le selo atigi apa ma le penisio! O lea ua tuutaula manuao mai Europa ma se leo fou e uiga ese fo i lona tofo! LEO MALIE: Le alii o Dr Joe Harrop, Faatonu o le Sistema Aotearoa, ma nisi o le aufai faaili o loo oloolo fiafia a latou violini. E fitu a oga i Otara e a o oga ai se vaega to atele o le fanau, o loo galulue felagolagoma i ma le pulega faatonu. Ata: Scoop NZ Vala au Kalaiesetete mo Hekia e faamavae O le Aso Lua o le vaiaso ua mavae na savalia ai Magaala o le Taulaga o Kalaiesetete e se potopotoga e silia i se afe ma ona tupu tagata. Na savavali ma tauvala au mo le minisita o a oga e faamavae mai lona tofi. Na filo i le solo se vaega to atele o le fanau a oga, matua, faia oga ma pulea oga. Na manino mai i fe au sa tusi i pepa ma laupapa i o latou lima lo latou le fiafia i le malo. O fe au e pei o le Ua tatau ona alu Hekia, E talapelo Ki, O Kalaiesetete o lo u aiga, ma isi e atagia ai le mau lagona eseese e mafua i fuafuaga a le malo mo a oga i le taulaga poo le itumalo fo i, o loo faagasolo nei. O le fuafuaga e tapuni a oga, tuufaatasi nisi a oga, toloi se tonu mo isi a oga, e manatu le solo tete e o ni faiga e le tonu. E manatu isi ua sese tele le taimi, ma o se fuafuaga sa tatau ona faateletelegese lona faatinoga. I le fuafuaga lata mai a le minisita, ua toe tuu ai le avanoa mo a oga e 31 e faaali ai ni o latou taofi seia aulia Mati 28. O le faaiuga o Me e lau ai le i uga mulimuli. O isi a oga e fitu ua sauni le malo e tapuni o Branston Intermediate, Glenmoor, Greenpark, Kendal, Linwood Intermediate, Manning Intermediate, ma Richmond. I se sevei na faia, e 71 pasene o tagata i Canterbury e manatu sa le tatau i le palemia ona toe tofia Parata i le tofi minisita o a oga. Mau e fiafia mau e faanoanoa Ata: David Hallett I le tula i mai o le vevesi i Kalaiesetete i le va o le malo ma a oga ua matauina ai sona aafiaga tele i le fanau a oga. I nisi o ripoti faasalalauina o loo taula i lea i aafiaga o lenei fetotoa iga, i tamaiti a oga. O i latou uma na talia se faaiuga fiafia mai le minisita e tusa ia latou a oga. O le tama ita i o Diamond, 9 tausaga o le a oga a Phillipstown na tagi aueue ina ua ta u mai le i uga faanoanoa. E faapena le lagona i tamaiti a Aranui (ata i luga), Branston Intermediate, Glenmoor, Greenpark, Kendal, Linwood Intermediate, Manning Intermediate, ma Richmond, lea ua faaopoopo i le lisi o a oga tapunia. O Aranui o se tasi o a oga i le itu i sasa e o Kalaiesetete e to atele fanau Pasefika e a o oga ai. Faapea fo i Avondale Primary, Aranui High, Chisnallwood Intermediate, ma Wainoni. A o isi na feoso fiafia i luga ina ua faasaoina a latou a oga tainane e mo sina vaitaimi.

3 O le faasoa: Faatonu folau ta ua Fai mai ua tatou iai i se taimi sili ona popole ma atuatuvale i le talafaasolo o le tagata. E molimau foma i popoto a le lalolagi ma le au su esu e i le ola maloloina. Tainane le mau ausiga mata iina i le Saienisi ua faaleleia ai le ola maloloina, le oso ma le puna maoa e a le Tekonolosi i lenei seneturi ua siitia maualuga ai le atina e o tagata ma tamaoaiga o atunuu, a ua matauina ai fo i le o vaavaalua ma lagona o le popole ma le le mautonu i le lumana i. E faasili le uiga o le upu popole i le stress o le gagana Peretania. O se tulaga tau le mafaufau loto ma le tino e mafua i le atu ma le so ona galue. Fai mai ua avea le popole ma se tasi o fasioti tagata numera muamua e faaopoopo i isi ua masani ai. E le faigata fo i ona matauina o lenei i totonu o o tatou aiga ma nuu. O se tagata talavou poo se e pele ae faafuase i lava lona alu ese. E taofi nisi e mafua i le saosaoa tele o le taaviliga a le olaga, ua tutupu ai le mau fesili e leai ni tali, o faafitauli ua le mafai i le malosi faaletagata ona faatonutonu. Ua le lava le malologa a le tino a o aga i ina uumi itula faigaluega, ua naunau i le tupe ona o le faula i o mana oga e fia faamalieina, ae galo ai e tasi lava le ola. Fai ma se faata ita iga le molimau a se tasi na feagai ma ni faalavelave o ni maliu se lua i le vaiaso ua mavae. Ta u mai le tasi i Samoa, ta u mai le tasi i Ausetalia. Ta u mai le tina o loo i le falema i i se tulaga faaletonu. I le taimi e tasi o loo feagai ma fitaituga o tiute o le galuega ma ona fo i popolega, ae le ta ua popolega masani tau le aiga ma le fanau. O le upu moni, e le faigofie ona faatonu lagona malolosi e sapotu faatasi, atili pe afai o loo utiuti le faasoa tauseleni. Tatou manatu fo i i le atuatuvale o matua i Kalaiesetete ona o le tulaga taumate o loo tula i mai ai le mataupu i le tapunia o a oga. Lenei ua savalia le lua tausaga o tauave pea e i latou nei lagona. Fai mai foma i, e tatau ona tatou talia le moni, e o o le popole i tagata uma, ma soo se meafaiola i lalo o le la. E aga i mai fafo le popole e ala i gaioiga ma uiga o isi, a o nisi taimi fo i, tatou te faatupu le popole ia i tatou lava i mea laiti ma le le aoga, e mafua ai le atu, le ita, faanoanoa ma lagona faapena. Lona lua, tatou talia le moni, e leai se tatalo faavavega e tuli ese ai le popole. Ae mafai ona tatou faia i ai se faiga, e ala lea i lo tatou iloilo toto a o le pogai ma le mafua aga, ona saili lea o le fofo. E le faatusalia lo u popole i le popole o le isi uso o loo sili le mafatia. Lena o loo popole i mea faigofie ma le uso matelaina o loo popole pe aulia le isi aso. La lea o se mea e mafai ona faatonutonu. Avea ma se faamanatu pea lava lenei mea, o ta ua e faatonu folau, ae le o le popole. Mai le itulau 1 Mathematics with Calculus Media Studies Music Hao Jeng Hillcrest High School Thomas J B Leggat Wellington College Callum John Blackmore Selwyn College Physical Education Emma Mary Dwight Otumoetai College Physics Samoan Science Spanish Statistics & Modelling Te Reo Maori Te Reo Rangatira Technology Byung Cheol Cho Auckland Grammar Mose Tanielu Mangere College Katherine J H Murray Solway College Jaume Benson Guiu John McGlashan College Alan Ansell New Plymouth Boys High School Tamati Nicholas Te Kura Kaupapa Maori o Ruamata Te Korou Whangataua Roberts Te Kura Kaupapa Maori o Hoani Waititi Adam P Bodene Gorrie Kavanagh College Visual Arts-Design Tarn Sinead McConville St Cuthbert s College Visual Arts -Painting Rebecca M M Hawkes Rangi Ruru Girls School Visual Arts Oluwatomi Esther Ige - Photography Northcote College Visual Arts Sophia Smolenski - Printmaking Spotswood College Visual Arts Felixe Jeffs Laing - Sculpture Epsom Girls Grammar O i latou uma nei ua faamanuiaina i sikolasipi a oga e $2,000 i le tausaga mo vaitausaga e tolu, i le tuutuuga e tatau ona tausisia le pasi B ia latou taumafaiga i le iunivesite. E to asefulu na mauaina sikolasipi ta i $10,000 i le tausaga mo vaitausaga e tolu i le tuutuuga e tasi. O i latou nei i le sefulu pito i luga o le faaputuga. E to a 8 ua filifilia mo le faailoga i le gagana Samoa, lea ua sili ai Mose Tanielu o le Kolisi a Magele i le faaopoopoga o togi. Otootoga talamua vaiaso: ITULAU 3 Me i i luga ausiga fanau Pasefika Na patipatia e le alii faipule Samoa o Peseta Sam Lotu-Iiga le iuga manuia ua tula i mai i su ega a le fanau Pasefika mo le NCEA o le I lona faitauga muamua e tula i mai ai faaiuga nei: E 67.3 pasene Peseta na pasi i le tusipasi lona 2, toe lava 3 pasene ua siitia ai mai le 64.4 pasene i le I le tusi lona lua e 60.6 pasene e pasi, mai le 58.9 pasene i le Ae na ia faaalia fo i o iai pea se galuega tele e tatau ona fai. E 163,000 le aofa i o fanau a oga na maua faai uga o a latou su ega i le amataga o Ianuari. Ae lata i le 7000 le aofa i ua faatau atu ni talosaga mo le toe iloiloina o o latou togi i mataupu na su eina. E le o manino mai se mafua aga tonu ua to atele ai le autalosaga. Atonu o se taimi o i luma e maua ai se faamatalaga atoatoa. Su esu ega atina e o le gagana O se su esu ega a le alii polofesa o Tom Klee o le Iunivesite a Canterbury o le a maua ai sina vaaiga faasili i le mataupu i le gagana ma lona atina e i Aotearoa nei. O lenei su esu ega e talitonu o se taulagalaga muamua, ma o le a taula i tonu i le si omaga o le gagana ma lona afuaga, mai lava i le olaga o le pepe Kiwi se ia avea ma se tagata matua. O le tele o su esu ega ua faia e faavae i isi su esu ega ma fuainumera mai fafo, saunoa mai le alii polofesa. Sootaga le manuia matamata TV E 1000 le aofa i o ni tamaiti na faia ai se su esu ega i le mataupu i le sootaga o le matamata TV ma uiga faaletaupulea e aliali mai i tausaga mulimuli ane. Na faamaonia i le su esu ega e iai. O tamaiti na sili le tele o taimi e faaaluina i luma o le TV o i latou foi na na molia i ni gaioiga faasolitulafono ma aafia i ni faiga faaletaupulea. O lenei su esu ega na faafoe e le Iunivesite a Otago, ina ua atoa le 5 tausaga o le fanau e aulia le 15. Na faamaonia ai i fuainumera le maualuga o le avanoa e avea ai i latou nei ma ni tagata matutua e saua ma faatupu vevesi. Faapea mai le su esu ega, e taua le iai o se puipuiga a matua i le ata e aoga, ma faatapulaa fo i le taimi. O le tele o fe au e momoli mai e ata i le TV e le lelei i le atia eina o mafaufau iti. Fili o tamaiti, 73 tausaga le matua E leai sa tatou upu mo le paedophile ae foliga ua lata i ai le upu fili o tamaiti i le alii o Dennis John Batchelor, 73 tausaga, ua molia nei i le faamasinoga i Kalaiesetete i moliaga faasaga i fanau laiti. Na ia fa aaoga le Facebook e maileia ai ni teineiti i lona fa aaoga lea o se igoa faafoliga e fesoota i ai o se isi teineitiiti fo i. O moliaga e aofia ai le pule le uma ma le faaoolima mataga i teineiti laiti. E lau nei moliaga a o loo falepuipui i isi fo i moliaga faapea. E nofo i Kalaiesetete lenei toeaina. NIUPAC PUBLICATION evaleon@xtra.co.nz Tel: (09) Postal Address: 4 Magic Way, Randwick Park, Manurewa Editors: Levi Tavita MPS, BTheol, BA, Grad Dip Tchg evaleon@xtra.co.nz Muliagatele Vavao Fetui MA, BA, Dip TESL, Dip Tchg v.fetui@auckland.ac.nz All rights reserved. This bulletin and its content is protected by copyright laws of New Zealand and international convention. Except for educational purposes, any other activity pertaining to its use is prohibited. NIUPAC 2011 Saili Aukuso MA, BEd, Dip TESL, Dip Tchg saili.tavita@xtra.co.nz mafaufauga o le vaiaso E le o le popole tatou te feoti ai, a o la tatou tali atu i ai Hans Selye, foma i poto faapitoa i le popole E tatau i le tagata ona faalogologo i sina musika, faitau sina solo, ma matamata i se ata manaia i aso ta itasi o lona ola, e le mafai ai e popolega vale o le olaga ona aveese le matagofie na tuu e le Atua i lona agaga Johann Wolfgang von Goethe, fatusolo Siamani

4 ITULAU 4 OLA Laufatu a Samoa ATA: ASO MUAMUA I LE A OGA O LE PULU FAUMALO Samoa, e masani ona tanu e tagata tino maliu o o latou aiga pele i o latou aiga. O le faata ita iga, o le va o fale tetele e lua o lo matou aiga e iai fanuamaliu e laupae solo ai. O ma a lapopo a e faavae ai isi tu ugamau ae salani luga i ma a lamolemole ninii mai le vaitafe. E si omia e ma a le fanuamaliu atoa. O luma o tuugamau e ola faasolosolo ai ni ulu ma le ma afala. O lau ulu mamago e to ulu i luga o tu ugamau, ma e foliga mesi ai ma le manaia. E te va aia ai fo i ni lala o la au, fasila au, vao, lausului, lau ulu ma pepa o faaputu ai i tafatafa o tu ugamau, e susunu ai. O tua o lo matou fanuatanu e ola tauluulu ai laufala, fa i ma fau ae tova ai ni nai niu. E iai tia maualuluga o tua a fa aaloalogia o o matou matua, a o isi tu ugamau e fa asolosolo lelei ai atigi faisua e uiga ese le lapopo a. A o o i po masina e uiga ese le pupula papa e mai o atigi faisua, pei ni fugala au papa e ua matala mai i luga o ma a uli o tu ugamau. E masani ona fa amatala mai e lo matou Auntie o Sarai tala i aitu. O lo matou totogi lena pe a matou o e salu sului, e ta ai ai ana tapa a Samoa. E! Kou te iloa ku ugamau la e i o? o le amataga lea o lana tala i le isi po ma fa asino lona lima i le mea o iai tu ugamau. Ioe, o la matou tali atu lea i ai. O iiga e la e iai le ku ugamau o se kiga kalegia kele... O le kagaka fa amalolo ma i. E igoa ia Guki. So o se kaimi lava ga ke kogafikia ai se ma i, e siva malie ma le kaume. Ae fa asa kele oga aka se ma i i le kaimi e siva ai Guki. E kele gi ma i sa maguia ai i le fofo a le lo omakua... Ua matou ta o oto filemu nei i luga o matou fala moe, a o matou fa alologo atu i tala a Sarai. O matou nei tamaiti ua ta itasi nei ma fa agalegale moe, se ia o o lava ina uma le malosi e ala ai. O le tu ugamau la o Nuti e iai ni atigi faisua lapopo a lava se lua i luga. A o o i le po, e foliga mai o ni mata tetele o se sau ai o loo mata ia mai a u i taimi uma ou te fesavalia i ai i vaifale. O le pau ia! O taimi uma ou te mafaufau ai i tala aitu a Sarai, ae maise pe a ou fepasia i i tafatafa o tu ugamau ia, e pei lava ua ou va aia Nuti o siva mai i o u luma ma lana taume. E moni e pau! Fesili i so o se Samoa na soifua mai Samoa. Latou te fa amatalaina atu ia te outou tala uma fa apenei e uiga i tu ugamau o o latou aiga e va aia lelei i tafatafa o fale, ia, ma tu ugamau fo i e masani ona latou fefefe ai a o laiti. O le tasi na o mea ua ou misia talu ona ou taunu u mai i Niu Sila. O tu ugamau o Niu Sila e mananaia, ae peita i e vava mamao ma fale. E manaia le latalata mai o tu ugamau o ou aiga ia te oe, e ui lava fo i ina o nisi taimi, e tau maua ai le matafefe. O se galuega a le tufuga Samoa, Michel Tuffery, faaigoa o le Pulu (Bull). Fai mai le faamatalaga na fau e le alii le faatusa e faailo ai le faumalo o le pisupo a papalagi i matai ai masani a le Pasefika e iai le i a, atoa isi tomai e fesoota i i le tausiga. O se faata ita iga i aafiaga le lelei mai fafo. O se fe au taua ae malie lona moliga. ATA: ASO MUAMUA I LE A OGA O SE PESE E TAUMAVAE AI Le mavaega a Tavita ma Ionatana aue, loto e ua nuti momoia Ua faapena oe le manamea Oi talofa o le a tete'a Lo'u fatu e ua ta'e, vaivai ai le tino Le uo moni, aue, o le a lilo Tali: La'u lupe o le a e sola ma faaifo ane i le fafa O le a e talafulu i le ana na moe ai o le tama A iai o ni ou alofa tu mai i le pa sopo'ia Lia'i mai ai lou solosolo, tofa E le galo oe i lo u agaga Se'ia i'u lenei soifua O le mavaega lea i Tulafasa O le afiafi i sisifo ou te alaala ai Ae a ou tu mai i le vaveao i sasa'e O a'u lena e te tagoseu ai Ia malie lou finagalo i la u faatali Ua lumafale i moana ae tua i le papa Ua le o ni masei ae tuu ni lelei Pei o le upu ua naumati o le nuu nei O nai a'u upu ta'utino, faiva o Fiti ia lililo E magalo mea uma i la ta so'o tino Aumai Mesepa ta mavae ai Aue le loto, ua liu suavai O lau teu faaaloalo, liua ai lo'u fatu O le ma'a salafa ua e tu'u ai a'u Malie o le papa i Ta u, ma le faga i Lalau Le papa i Galagala, le togafau a faitala. Tala: Tusia e Le autuliilagi Malaeta Sapi Sauvao. Ata o le tala na tusia e Nina Price. O i laua e ana le puleiata i upu ma ata. Ulua i lomia i le Folauga I, Alaga oa o le Atamai, Ueligitone, 1997 Ata o le pulu: Pese: Toleafoa Talitimu Sio

5 TALI: 1. S 2. S 3. S 4. S 5. S 6. S OLA ITULAU 5 Sponsored by Evaleon Books LOU TALAFA ASOLO SAMOA IN HISTORY Afioga Maiava Iulai Toma o le ulua i amepasa a Samoa i le malo tele o Meleke. O ia fo i o le sui muamua o Samoa i le faalapotopotoga a Malo Aufaatasi 24 FEP 02 MATI Tofia Maiava Iulai Toma amepasa mo Amerika ma Malo Aufaatasi Ulua i malaga vaa Polenisia 737 va o Samoa-Aukilani 1977 Faavae YMCA i Apia 1949 Faaali le fu a a Samoa o loo iai nei, mo le taimi muamua 1928 Apia. 400 sui o le Mau taofia e leoleo a le malo 1883 Aso fanau Taisi Nelesoni Folafola e Blake se vavao o sauaga faasaga i le Mau Ueligitone. Tauaao atu se talosaga i le palemene a Niu Sila e toe sui ai le tulafono na faaleaogaina ai sitiseni Peretania o tagata Samoa Sefululima (15) le aofa i o ulumatagaluega auina i Niu Sila mo le a oa oina i tomai faalegaluega Tuumalo Taisi Nelesoni i lona MATI 1938 Aso fanau Tui Atua Tupua Tamasese Efi 1900 Sisi le fu a a Siamani i Mulinuu e faailo amataga o lana pule Tatala ulua i falemeli a Siamani i Apia Faigapalota a Samoa, malo HRPP, 28 sui I se mea i totonu o le tauaofiaga a fu a i le ata i luga o loo agiagia ai le tagavai a Samoa. Atonu poo talanoa i lona tuaoi i le uiga o le tau, pe o usu fo i sana pese faa-samoa ma faalele i le savili. Afai o lagona lona mimita, e sala ina faapea. O ia na muamua agiagi i se matagi fou o suiga i le Pasefika, ina ua mafai e ia ona tavae ese le pule faakolone. I totonu o potufono a Malo Aufaatasi e ese fo i le lagona. I le avea ai ma se tasi o sui matua o le saofa iga o lona uiga o iai ma le tiute. Ua faapea ai ona faaleo sona manatu o se tasi ua lava le potomasani. O se sui ua malamalama i faafitauli o malo laiti a le Pasefika. Mataupu e pei o le faamafanafanaina o le lalolagi, ma ale ale o tamaoaiga e mafua i le pule sa oloto a le maketi. O nei uma o loo lagona ai se leo o Samoa i faasoaga manatu e ala i ona ta ita i. Ua iloa e Samoa le malosi e maua i le aumea faatasi ma uso a malo lapo a, laitiiti, mau oa, mativa. E le gata mo se lelei mo lona atina e ma le tamaoaiga, a o le taua mo faigamalo malamalama. Ae sili ai, o le mautinoaga e maua ai le saogalemu ma le puipuiga o malo laiti mai malo tetele. Faapei o soo se faalapotopotoga, e lipoti sui ta itasi i le fono i le tulaga o lona auiluma i soo se vaega. E tali atu i le faalapotopotoga i soo se fesili e siligia ai mai lea taimi i lea taimi. O tali o na fesili e avanoa i ai Samoa ma le lalolagi i lona faitauina ma iloiloina. E talitonu e umi se taimi e agiagia ai le tagavai a Samoa i le nofoaga o Malo Aufaatasi i Amerika, ae ao ina manatua fo i le agaga saili malo o tagata Samoa, na naunau e fai so latou lava malo tuto atasi. EVALEON BOOKS & NIUPAC PUBLISHING Telefoni (09) Tautua e ala i le gaosia o alaga oa mo a oga (tusi mo le a oa oina o le faitau i le gagana Samoa, tusi e a oa o ai gagana, kalena, posters, yearbooks, brochures. E tautua fo i i le fa aliliuga o gagana, ma le tapenaina o ni tusi e fia lomia i so o se sionara o fatuga. Tulimanu o Fesili & Tali (o se taaloga e fai i le vave; taumafai e tali ia le silia le minute) AUTU: Tui Atua Tupua Tamasese 1. O Tui Atua o le Ao o le Malo o Samoa. Sa o pe Sese? 2. Na avea ma palemia i le suafa Tupuola Efi. Sa o pe Sese? 3. Sa lauga o ia i luma o le fono a Malo Aufaatasi. Sa o pe Sese? 4. O Tui Atua sa a oga i Niu Sila. Sa o pe Sese? Lau Amata: (i tusi e tolu) 2011, 2012 O se folasaga o vaegamea o le gagana, leo, upu ma uiga i sona aotelega. Fa atasi ma galuega e su esu eina ai le fanau a oga. All our books are distributed by the University Bookshop Ltd, Auckland City. Contact: & Wheelers Books NZ. Contact: ASK FOR OUR Latest publications 5. O lona tama o Tupua Tamasese Meaole. Sa o pe Sese? 6. O lana masiofo o Filifilia Tamasese. Sa o pe Sese?

6 ITULAU 6 OLA UILI FAU UPU Saili tali o fesili o lo o i lalo. Pule oe pe sipela i luma (clockwise) po o tua (anticlockwise). E sa le feosoosofa i. 1. Saili upu e ta i 5 mata itusi, ma o latou soa i le Igilisi: 2. Saili le upu (5 mt) o lona uiga o le to care for someone i le Igilisi: 3. Su e le upu tausili ma tusi sona fa amatalaga: I T U S 4. Tusi uma upu/ fuiupu e ta i 4 6 mata itusi, ma o latou soa i le Igilisi (English). SUDOKU #4 (ta aloga i numera) L Sudokuessentials.com I A Fa atumu pusa numera (tama i sikuea) i fuainumera 1 i le 9. Ia uma ane le galuega ua maua atulaina ta itasi (tu, fa alava) o iai le 1 i le 9. E tofu le atulaina ma lona fa atulagaga e ese mai le isi PASO SAMOA GAGANA E LUA Fa atumu le paso i upu Samoa. Fill the crossword with Samoan words only unless directed otherwise Fa alava~across 4 First name, actor (5) 7 water channel (6) 8 Ardie who? (5) 11 tears in Maori (7) 12 A musical instrument (5) 13 skin sugarcane (3,4) 18 creaking (2) 19 Ex Manu, Inga who? (9) 20 slap (2) 21 Manu Samoa: Robert who? (10) 22 Hymn: E, lo u tama e, faafetai (2) MATE LE IGOA & ATUNUU E IAI Lalo~Down Music Director in Otara, Dr Joe who? (6) 2 to give water (6) 3 dry (plu.) (6) 5 Ex BC Murphy who? (3) 6 take (3) 8 catch (4) 9 look (4) 10 Manu: Talaga who? (7) be in demand (6) 15 nursery of young coconuts (4,2) 16 translate: edible seaweed (4,2) 17 first (5) 20 End, stop (3) UILI FAU UPU 1. afiafi evening; fiafia happy, glad, content; faifai mock, ridicule; fa ifa i pick 2. mock faifai 3. fia: o se motale e o ma se veape na te faamatala atili le uiga o se veape; naunau pe mana o e fai. ft., fia moe, fia ai, fia alu 4. fai do, build, make; fai stingray; fa i banana, pick; fa i break; fia be how many; afi fire, lighter, engine; TALI SUDOKU 3 ai fa i eat banana; fiafia entertainments fi afi a ft. Nonu fi afi a a type of plant TALI PASO LOMIGA 3 M T S A M O G A A L A F U A O A I O S S A V E U V A I S U A I A P I P G P A A V E A T U V A S A I G O A U A T A T A M A S A I L A U M V M A P A T U I A S O S O P O A A A A U A PasoSamoa, 2013 POLE ma PAPA Papa, e te iloa oe o tagata matutua e sili le ola fiafia? E sa o, o le taimi lena ua le toe iai ni fanau e tausia... poo ni toloa i e o ae tia i mai... Aisea fo i ua e saunoa ai faapea papa! Ua e musu e tausi a u! Ave loa a u i le SPCA!!